جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانشمندان علوم اسلامی سبب نزول را رویدادی می دانند که هم زمان با آن یا اندکی پس از آن، آیه یا آیاتی در گزارش، تحلیل یا نقد آن نازل شده است. بیشتر قرآن پژوهان و مفسران، اسباب نزول را ابزار مهمی برای فهم آیات الهی دانسته و به گستردگی فواید آن را مورد توجه قرار داده و نمونه هایی از آن را گزارش کرده اند. در این میان، نوع نگاه برخی به اسباب نزول متفاوت است و به تعامل میان فضای جامعه و نزول آیات نظر دارند. در این نوشتار، ضمن بررسی گفتار دانشمندان، بیان شده است که آیاتی که ناظر به جریان یا حادثه خاصی است صرفا نشان گر واقع نگری آیات الهی است. گروهی دیگر اسباب نزول را ابزاری مهم در تفسیر نمی دانند و آفتهای مراجعه به آن را یادآور می شوند.

چکیده ندارد.

شناسایی سلسله راویان واقع در اسناد برای کشف صحت و سقم سند به منظور بهره‌گیری از حدیث ضروری است. از جمله مشکلاتی که در اسناد روایات به چشم می‌خورد، تکرار نام‌هایی است که قابل انطباق بر دو یا چند راوی است. از سویی دیگر برخی از راویان در اسناد روایات با عناوین و اسامی گوناگون یاد شده‌اند. عناوین متعددی که همگی حکایت از یک شخص دارد. بحث تمیز مشترکات و توحید مختلفات و یکسان‌سازی راویان متعدد در شناخت راوی و تحلیل و ارزیابی سند روایت توسط دانشمندان با شیوه‌های خاصی صورت می‌گیرد. رجالیان بخشی از تلاش‌های خود را به این موضوع اختصاص داده و راه‌هایی از جمله توجه به طبقه راوی، وجود عناوین به طور مستقل در کتاب‌های رجالی به خصوص رجال نجاشی؛ اختلاف در طریق و راوی کتاب بودن، وجود اختلاف در راوی و مروی عنه؛ آگاهی از کنیه‌ها، لقب‌ها و موقعیت جغرافیایی شهرها، توجه به تصحیف‌های احتمالی و... را از جمله راهکارهای تمیز مشترکات و توحید مختلفات دانسته‌اند.

اسباب نزول بـه معنی شناخت موقعیـت زمـانی، مکـانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی ازآیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شأن نزول آیات نیز می شود. ‌اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینة آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینة تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و مؤثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم وگشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد. دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبة حوادث جزئی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.

موضوع وجوه برتری پیامبر به‌وسیله سوره‌های مفصل برگرفته از روایاتی است که در آن پیامبراکرم قرآن کریم را به چهار بخش به نام‌های «طوال»، «مِئین»، «مثانی» و «مُفصل» تقسیم می‌کند، هر یک از این اقسام به ترتیب عوض کتب پیامبران گذشته، تورات موسی، انجیل عیسی و زبور داود به ایشان داده‌شده و سوره‌های مفصل وسیله فضیلت پیامبر نسبت به انبیاء پیشین معرفی شده است. این روایات به دلیل انتسابشان به نبی‌مکرم و یا یکی از معصومین و استناد مکرر قرآن پژوهان، محدثان و مفسران، بدون اشاره به صحت و سقم آن‌ها و به علت اطلاق دسته‌ای از سوره‌ها به نام مفصلات، وجه‌تسمیه و وجوه فضیلت پیامبر به این سوره‌ها ضرورت سنجش و ارزیابی دلالی آن‌ها را ایجاب نموده است؛ در نهایت به دلیل وجود سند صحیح در منابع شیعه و مستفیض یا متواتر بودن آن‌ها در مصادر اهل‌سنت حکم به صحت آن‌ها داده‌شده است. ازاین‌رو با استفاده از تفسیرهای غرضی و تدبری و روش تحلیل محتوا میزان هماهنگی هر قسم با کتب انبیای پیشین سنجیده شد. تعریف ومصداق‌یابی مفصلات و بررسی مضامین مشترک سوره‌های آن نشان داد که این سوره‌ها: از لحاظ ظاهری و بیانی دارای اعجاز بلاغی در سبک و اسلوب بیان و از لحاظ محتوایی، دارای توحید ذاتی، مسبحات با مضامین اصلی و مشترکی چون: تسبیح، اسماء الحسنی و رسالت و پنج اصل دین است. بیشتر سوره‌ها دارای خطاب مستقیم به پیامبر بوده و به مقامات، تأیید و حفظ ایشان اشاره دارد و در کنار آن تأویل‌هایی در باره موضوع ولایت و اهل‌بیت پیامبر وجود دارد؛ و از اصلی‌ترین موضوعات این سوره‌ها مسئله معاد، صحنه ورود به قیامت و دو دسته شدن انسان‌ها و توصیف جایگاه ایشان با عبارات کوتاه و صریح است.

امین‌الخولی (1895- 1966م) با تأکید بر اولویت داشتن پژوهش ادبی در مطالعه قرآن، مکتب ادبی معاصری در تفسیر قرآن پایه‌ریزی کرد که از سوی محققانی نظیر محمد احمد خلف الله، عایشه بنت‌الشاطی و نصر حامد ابوزید مورد استقبال قرار گرفت و امتداد یافت؛ اما بهره‌گیری این جریان از بعضی آراء مفسران معتزلی مانند زمخشری و نیز تأکید بر اندیشه خلق قرآن سبب شد که برخی، آنها را متأثر از اندیشه‌های معتزله بدانند. در این مقاله، پس از معرفی مکتب ادبی در تفسیر، به معرفی الگوهای اثرگذار بر این جریان پرداخته و معلوم می‌گردد که نظریات مطرح شده از سوی این جریان، ارتباط روشن و مشخصی با اندیشه‌های معتزله ندارد. تنها مطلب قابل ذکر، تأکید ابوزید بر نظریه خلق قرآن است که آن نیز کاملاً به‌صورت گزینشی و در راستای اثبات تاریخ‌مندی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است؛ بنابراین حتی نتیجه‌ای که ابوزید از این نظریه گرفته به لحاظ مبنایی با معتزله متفاوت است.

کافی و صحیح بخاری، دو جامع حدیثی برتر هر یک از فریقین است. این نوشتار، در پی تطبیق دو کتاب «فضل القرآن»کافی و «فضائل القرآن» صحیح بخاری با نگاه رویکردشناختی است. نویسنده، پس از «نمایه زنی روایات» هر دو کتاب، به «یک پارچه سازی نمایه ها» و «تعیین محورهای کلی» پرداخته و با استخراج «فراوانیِ هر یک از نمایه ها» به «درختوارۀ موضوعی هر کتاب» رسیده است. «گزارش توصیفی هر کتاب» همراه با «تطبیق محورهای اصلی نمایه ها در دو کتاب» گام های بعدی محقق بوده است. در نهایت، ضمن تبیین مختصر «بایسته های تدوین کتابی حدیثی دربارۀ قرآن کریم» به شاخص های چهارگانۀ: «فرستندۀ پیام، پیام، گیرندۀ پیام و مخاطب پیام» به عنوان محور کار اشاره شده است. پس از این، میزان تطبیق دو کتاب، با مدل پیشنهادی بیان شده است. تحقیق حاضر، تثبیت فرضیۀ نویسنده را مبنی بر اینکه «الکافی در مقابل صحیح بخاری، تصویری واقعی تر و دقیق تر از قرآن کریم ارائه کرده است»، نتیجه داده است.

اولین و مهم ترین منبع تفسیر تسنیم قرآن است و استاد جوادی آملی در این مسیر راه علامه طباطبایی را –البته به گونه ای استوارتر- پیموده است. مفسر گرچه معتقد است روایات تفسیری غیر فقهی حجیت ندارند، ولی بخش وسیعی از تفسیر خود را به بحث روایی اختصاص داده و تأکید کرده است که این امر هیچگونه منافاتی با استقلال قرآن در تفسیر ندارد. در این تفسیر، آیات دربردارنده معارف عقلی با بهره‌گیری از مبادی بیّن یا مبیّن عقلی به عنوان دلیل یا موید، تفسیر شده و از آنجا که نویسنده آن، از برجسته ترین شخصیت های آگاه به فلسفه اسلامی است، منبع بودن عقل در آن به شکلی کاملاً آشکار رخ نموده است.تسنیم در عین حال که جزء تفاسیر اجتهادی و جامع به حساب می آید، تفسیری است فلسفی و عرفانی و اصطلاحات این علوم در آن مکرّر به چشم می خورد. گرچه این امر در کنار بکارگیری واژگان غریب و نامأنوس، مطالعه بخش قابل توجهی از آن را به خواص اختصاص داده، ولی این به معنای محرومیت عامه مردم از مطالعه آن نیست، زیرا جنبه تربیتی و اخلاقی آن نیز بسیار آشکار و قابل توجه است، به گونه ای که مفسر به اندک بهانه ای سعی دارد نکات اخلاقی برآمده از آیات را مطرح کند. از این حیث به نظر می رسد آنچه بیش از همه در این تفسیر جلب توجه می کند، رنگ اخلاقی آن است.مفسر در موارد متعدد از اصل سیاق در تفسیر آیات بهره گرفته و در روش تفسیری خود بر پرهیز از اسرائیلیات تأکید نموده است. وی در سطح بسیار گسترده از سایر نظرات سایر مفسرین بهره برده و نیز آنها را نقد نموده است.استاد جوادی آملی همچون برخی از مفسران در پیشگفتار کتابش بخش مستقلی را به مباحث علوم قرآنی اختصاص نداده، ولی در تفسیر آیات به مناسبت مسائل مطرح شده، به اجمال یا تفصیل به مباحث مختلف علوم قرآنی نظیر اعجاز، اسباب نزول، تحریف، محکم و متشابه و.....پرداخته است . از این میان مبحث جوّ، فضا و شأن نزول و تناسب آیات در آن از جایگاه خاصی برخوردار است.در یک کلام باید گفت تفسیر تسنیم به نوعی مستدرک المیزان محسوب می شود و سعی دارد مباحث مطرح در آن را به شکلی کاملتر و مفصلتر مطرح ساخته و نواقص احتمالی آن را رفع کند. با این وجود تمایزاتی میان این دو تفسیر وجود دارد که در این نوشتار به آنها اشاره شده است.

تفسیر موضوعی باهدف کشف دیدگاه های قرآن در مسائل مختلف اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و ... به مثابه روشی نو در فن تفسیر به شمار می آید و اصطلاح جدیدی است که در قرن اخیر و در پرتو نهضت رجوع به قرآن کریم به بار نشسته است. هرچند در پیشینه تاریخی آن، به شکل های دیگری مطرح بوده است.آیت الله جوادی آملی ازجمله مفسرانی است که در این زمینه، تلاش علمی نموده و از آثار قلمی وبیانی ایشان مجموعه نفیس «تفسیر موضوعی قرآن کریم» تدوین و عرضه شده است. این نوشتار جهاد علمی این مفسر را در ابعاد مختلف روش تفسیر موضوعی محور تحقیق خود قرار داده تا ضمن معرفی این مجموعه وارائه مدلی برای رویکرد موضوعی به تفسیر آیات، گامی در جهت دستیابی به روش صحیح تفسیر موضوعی بردارد.

تفسیر تسنیم از تفاسیر جامع معاصر با رویکردی همه سویه به قرآن کریم است که شخصیت اخلاقی و جامعیت علمی نگارنده آن، ضرورت توجه به این تفسیر منحصربه فرد را دو چندان کرده است. مفسر، ارائه تفسیر قرآنی محض را وجهه همت خود دانسته است. با این حال، در این تفسیر، روایات به شکل وسیعی به کار گرفته شده اند. رویکردهای خاص مفسر نسبت به روایات تفسیری و شیوه های نقد و تحلیل آن ها در دو حوزه نقل و نقد صدوری و محتوایی، موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. آیت اله جوادی آملی، رجوع به سخنان معصومان (ع) را فقط برای تقیید یا تخصیص اطلاق یا عموم آن و نیز برای برطرف شدن ابهام در تطبیق ضروری دانسته است نه در اصل مفهوم یابی، زیرا قرآن خود مبین خویش است و بررسی سندی و تحلیل محتوای احادیث بر مبنای معیارهای فقه الحدیث، از نکاتی است که در روش شناسی جنبه های روایی این تفسیر قابل توجه است.