جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متفکران آراي مختلفي دربارة حقيقت انسان دارند. برخي از آنان حقيقت انسان را جسم ظاهري او دانسته اند و برخي ديگر علاوه بر بدن ظاهري، به حقيقت ديگري باور داشته اند. در اينکه اين حقيقت ديگر چيست، در ميان دانشمندان اختلاف نظر وسيعي ديده مي شود. برخي اين حقيقت دوم را نيز امري مادي و در داخل بدن دانسته اند و برخي ديگر آن را امري مجرد از ماده انگاشته اند. براي اثبات تجرد روح هم از روش عقلي و هم از روش نقلي استفاده شده است. در روش نقلي چند آية معروف مورد استناد قرار گرفته است. به نظر مي رسد مي توان براي اين منظور از آيات ديگري نيز بهره برد. در اين پژوهش، تلاش ما اين بوده است که با مراجعه به آيات قرآن و با توجه به ويژگي هايي که قرآن براي انسان ذکر كرده است، وجود ساحت عقلي مجرد از ماده را دست كم براي برخي از انسان ها اثبات کنيم. در اين راستا به شواهد و ادله اي پرداخته ايم که از اين منظر کمتر مورد توجه بوده اند.

مسئله ناسازگاری ابتدایی لازمه قاعده «الواحد»، یعنی وحدت معلول واجب تعالی با ظاهر متون دینی که همه موجودات را مخلوق خداوند متعال معرفی می‌کند، فیلسوفان اسلامی را برآن داشت تا برای حل این مشکل، نظریه وساطت عقول عشره را در خلق مطرح کنند. اما باطل شدن هیئت بطلمیوسی، یعنی مبنای اثبات ده‌گانه بودن عقول در قرون بعدی از یک‌ سو و عدم ارائه توجیهی متقن برای چگونگی راه یافتن کثرت به عقل اول از سوی فیلسوفان از سوی دیگر، صحت این نظریه را با تردید مواجه می‌کند. به همین دلیل به نظر می‌رسد صدرالمتألهین در نظر نهایی خود برای توجیه صدور کثیر از واجب تعالی، قاعده دیگری مطرح می‌کند که کاملاً با جریان قاعده «الواحد» در افعال واجب تعالی مخالف است. به‏راحتی می‌توان حدس زد جز آنچه گذشت، دو امر دلیل انصراف او از جریان قاعده «الواحد» درباره واجب تعالی بوده است: نخست دلالت قوی متون دینی بر تأثیر بی‏واسطه واجب تعالی در عالم، و دوم عدم تمامیت دلایل جریان این قاعده در واجب تعالی. ویژگی این نوشتار جز ارائه نظریه نهایی صدرالمتألهین در این مسئله، نگاه انتقادی به دلایل این قاعده و تنظیم صورت منطقی دلایل است.

یکی از مهم‌ترین مبانی تفسیر جهان، اصل «علیت»، ویکی از مهم‌ترین مباحث در باره این اصل، ضرورت یا عدم ضرورت علیت است. مقصود از «ضرورت علّی»، ضرورت تحقق معلول به دنبال تحقق علت تامه است. ضرورت علّی مورد قبول فیلسوفان اسلامی است و عدم ضرورت علی را متکلمان و اصولیان پذیرفته اند. آنچه در باره ضرورت علی مهم است بررسی ادلّه‌ی موافقان و مخالفان است که درهیچ رساله و کتابی به صورت مستقل به آن پرداخته نشده است. در این رساله ادلّه‌ی دو طرف با رویکردی کاملا عقلی و تحلیلی و انتقادی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. به این نتیجه رسیدیم که ضرورت علی بدیهی نیست و ادله‌ای هم که برای اثبات آن اقامه شده تمام نمی‌باشد. مهم‌ترین دلیل منکران ضرورت وجدانی بودن اختیار انسان از یک سو و تعارض اختیار با ضرورت علی از سوی دیگر است؛ زیرا با ضروری شدن صدور اراده توسط علل خارجی، فاعل نمی‌ تواند اراده را ترک کند؛‌ در حالی که اختیار به معنای «صحة الفعل و الترک معاً» می‌باشد. به همین دلیل در این رساله توجه ویژه‌ای به بحث اختیار شده است. البته فیلسوفان اختیار را به معنای ارادی بودن فعل می پذیرند اما به معنای آزادی در اراده کردن و اراده نکردن را ـ که اختیار به معنای حقیقی کلمه است ـ نمی‌پذیرند. آنان در مورد خداوند~ نیز چون اراده را عین ذات می دانند اختیار به این معنا را نمی‌پذیرند، هرچند معتقدند خدا~ از این جهت که توسط عامل دیگری مجبور نشده مختار است. به عبارت دیگر آنان درمورد خداوند~ ضرورت داخلی را قبول دارند و در مورد ماسوی الله~ ضرورت خارجی را می‌پذیرند.

ایمان، در حقیقت یکی از دو فصل ممیّز انسان است و انسان با بهره‏مندی از ایمان و علم به مراتب عالیه کمال می‏رسد. از این رو شناخت »حقیقت ایمان« برای بشر ضروری و مفید است. این مقاله بر آن است که حقیقت ایمان را از دیدگاه دو فیلسوف عالم تشیع یعنی صدرالمتألهین شیرازی و علامه طباطبایی بررسی کند و نظر این دو فیلسوف شرق را در این خصوص جویا شود. با مراجعه به کتاب‏های این دو فیلسوف الهی روشن می‏شود که ملا صدرا »حقیقت ایمان« را علم تصدیقی منطقی می‏داند؛ در حالی که علامه طباطبایی، آن را برتر از علم تصدیقی دانسته، بلکه علم تصدیق منطقی را شرط تحقق ایمان می‏داند نه خود ایمان.

حكيم صدرالمتألّهين (ملاصدرا) از جمله معدود فرزانگانى است كه در زمينه حكمت و فلسفه، گوى سبقت از سايران ربوده، چنان كه ديگران را بال پرواز تا بلندآسمان كمال او نيست. او توانست با ابتكار منحصر به فرد خويش، دو مشرب مشائى و اشراقى را در محل «حكمة متعاليه» با يكديگر آشتى دهد و در فلسفه اى مبتنى بر «وجدان و برهان» و «عقل و شهود» ارائه دهد. در حاشيه برگزارى همايش جهانى بزرگداشت مقام علمى حكيم الهى، ملاصدراى شيرازى، در خرداد ماه 1378 و به پاس تجليل از خدمات اين حكيم فرزانه، بر آن شديم تا با برگزارى ميزگردى در اين زمينه، ارباب معرفت را بيش از پيش، با پرتوهاى علمى و حكمى اين فيلسوف الهى آشنا سازيم. بزرگانى همچون حجج اسلام و المسلمين غلامرضا فيّاضى، حسن ممدوحى و محسن غرويان در اين گفت و گو به ما افتخار دادند كه از حضور اين سروران كمال امتنان را داريم.

قاعده «الشیء ما لم یجب لم یوجد» در کلام حکما مطرح و با دلایلی اثبات شده است. مفاد آن که به عنوان قاعده‌ای مسلم تلقی می‌شود، این است که با تمام شدن علت، وجود معلول پیش از تحققش ضرورت می‌یابد، این قضیه به جبر فلسفی معروف است. در مقابل، متکلمان اسلامی مطلقا آن را نفی نموده، «اولویت» را جایگزین ضرورت می‌کنند. در این میان برخی از اصولیین شیعه با تفصیل بین فاعل مختار و موجب، قاعده را به فاعل موجَب اختصاص می‌دهند. دیدگاه برگزیده این مقاله تفصیل مورد نظر اصولیین است. در این مقاله ضمن اثبات این نظریه، دلایل حکما و اشکالات متکلمان مطرح و تحلیل می‌شود.

قضایاى اوّلى، که از مهم ترین اصول اوّلیه مقدّمات برهان به شمار مى روند، نقشى اساسى در نظام معرفت شناسى مبناگرا ایفا مىکنند. برخى از حکما قائل هستند که این قضایا قابل اقامه برهان نیستند. در این مقاله، نظر آیت اللّه جوادى آملى مبنى بر استدلال ناپذیرى قضایاى اوّلى مورد بررسى قرار گرفته است. البته، چون این نظر را نخست فخر رازى و ملّاصدرا مطرح کرده اند و سپس آیت اللّه جوادى آملى آن را تکمیل کرده و به اشکالات واردشده بر آن پاسخ داده است، گذشته از بررسى تفصیلى نظر آیت اللّه جوادى آملى، دیدگاه فخر رازى و ملّاصدرا را نیز به اجمال بررسى کرده ایم. در پایان مقاله حاضر، به این نکته اشاره شده است که هیچ وجهى براى اولى الأوائل بودن اصل امتناع تناقض وجود ندارد.

یکی از موضوعات مشکل فراروی فیلسوفان، تبیین چگونگی ارتباط موجودی (واجب الوجود) ثابت، لایتغیّر، غیرزمانی، با موجودی (ممکن الوجود) متحرّک، متغیّر و زمانمند است.در این پایان نامه کوشش شده است تا این موضوع، با استفاده از آرای یکی از فیلسوفان بزرگ اسلامی بررسی و نقد شود. این پایان نامه شامل چهار فصل است که در فصل اوّل، دوم و چهارم، به مسائل پیرامونی پرداخته و بحث اصلی را در فصل سوم گردآورده ایم. برای اطّلاع از مسائلی که درباره این موضوع در جهان مسیحیت مطرح شده، متنی را تحت همین عنوان، از دائرة المعارف روتلج ترجمه و ضمیمه کرده ایم. فصل سوم شامل سه بخش است: 1. ادلّه نفی تغییر; 2. روایات; 3. مواضع تغییر. در بخش ادلّه نفی تغییر در مجموع از کلّ آثار صدرالمتألّهین، شش دلیل استخراج; سپس هر کدام از آن ها به صورتی منطقی بازسازی شده و پس از آن، مورد نقد قرار گرفته است. با توجّه به این که در آثار صدرا، ادلّه به صورت کلّی و مجمل ذکر شده اند، در مواردی، از یک دلیل، چند تقریر ارائه شده است، و در بخش روایات سعی شده تا حتّی المقدور تبیین و تفسیر صدرا از روایت استخراج و ذکر شود; امّا چون ملاّصدرا فقط بر اصول کافی شرح دارد، فقط روایاتی که در این کتاب شریف وجود دارد، آورده شده است.در بخش مواضع تغییر، پس از استقصایی به نسبت کامل درباره صفاتی که انتساب آن ها به باری تعالی سبب وهم تغییر در ذات الهی می شوند، به بیان راه حلّ صدرا برای جمع بین انتساب این صفات به خداوند و رفع دفع توهّم تغییر در ذات باری پرداخته ایم. در این بخش در مجموع به هشت مورد اشاره شده است: 1. غایت داشتن افعال خداوند; 2. علم خداوند به جزئیات متغیّر و متجدّد; 3. صفات اضافی; 4. اراده; 5. تأثیرپذیری از غیر; 6. ربط حادث به قدیم; 7. قدرت الهی; 8. سرمدیت (زمانی یا فرازمانی بدون خداوند). از آن جا که در آثار صدرا، موردی که با صراحت و به صورت خاص، مورد هشتم (8) را بیان کرده باشد، یافت نشده، در نقد و بررسی آرای گوناگون، از نظریّات استاد راهنما جناب حجّت الاسلام والمسلمین فیاضی دام عزّه استفاده شده است.

متکلّمان و فیلسوفان در حدوث یا قِدَم عالم نزاع دارند. متکلّمان به ضرورت حدوث عالم قائل هستند و فیلسوفان بر ضرورت قدم عالم تأکید دارند. در این رساله، هیچ یک از این دو قول پذیرفته نشده، و ضرورت قدم عالم، مستلزم انکار اختیار واجب تعالی و ضرورت حدوث عالم، ادّعایی بدون دلیل دانسته، و حدوث و قدم عالم از نظر عقل ممکن دانسته شده است و با توضیحی که در فصل دوم درباره «حدوث» آمده، حدوث زمانی عالم بر اساس ادلّه نقلی را اثبات کرده ایم. در فصل سوم با ردّ نظریات دیگر در باب حدوث و قدم عالم، امکان حدوث و قدم عالم از نظر عقلی مورد تأیید قرار گرفته و در نتیجه، راه برای أخذ ظواهر در ادلّه نقلی باز می شود. در فصل چهارم با ذکر حدود هفتاد روایت، ادلّه نقلی درباره حدوث عالم بررسی شده است. در فصل پنجم، با نقد روش مکتب تفکیک، تمسّک به ادلّه نقلی بدون ادلّه عقلی غیر ممکن دانسته شده و با التفات به عدم منافات انواع دیگر حدوث با حدوث زمانی، سرانجام، حدوث زمانی عالم با کمک عقل و نقل به اثبات رسیده است.