جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علمای ما بسیاری از این حقایق را دیده اند، ولی بیان نمی کردند. یکی از اساتید ما که حالات خاصی داشت از بیان آن امتناع می کرد، زیرا این کار را خطرناک می دانست، چون ممکن است انسان به جای خدا، انسان ها را دور خود جمع کند.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

مفاهیم ذهن انسان چه نسبت معرفت‌شناختی با خارج دارد؟ وجود ذهنی، نقطه اصلی معرفت‌شناسی فیلسوفان است. ابن‌سینا اولین کسی است که به شبهات بحث وجود ذهنی پاسخ می‌دهد. در این خصوص فیلسوفان حکمت متعالیه با دو اصل موافقند اول این‌که وجود ذهنی یک وجود واسطه بین خود انسان و معلوم است و دوم این‌که حقیقتی است که با هویت شیء برابری می‌کند و در ذهن ما حاضر است. اگر نتوان این دو اصل را ثابت کرد نظریه معرفت‌شناسی حکمت متعالیه با چالش مواجه است. در نشست «وجود ذهنی و چالش‌های معرفت شناسی در فلسفه اسلامی» لوازم وجود ذهنی، ادله اثبات آن و نقدهایی که بر آن وارد شده است، ناقدانه و موشکافانه بررسی می‌شود. اساتید آقایان فیاضی، سبحانی و عبودیت درباره لوازم وجود ذهنی و چالش‌های فراروی دستگاه معرفت‌شناسی فلسفی ما نکاتی ارزشمند را ارئه می‌کنند. اساتید متفق‌القولند که مسئله وجود ذهنی چیزی نیست که بتوان از آن عقب کشید و تا تطابق تصوری این مفاهیم تمام و کمال نشود، نوبت به مطابقت با تصدیق نمی‌رسد.

برخی حکمای معاصر درباره مبحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت و مبحث اقسام معقولات اظهارنظر کرده‌اند، اما در منظومه آرای ایشان، انسجام میان این دو مبحث جای تأمل دارد. ازجمله این افراد می‌توان علامه طباطبائی و شهید مطهری را نام بُرد. در این نوشتار، ماحصل این دو مبحث به طور خلاصه از منظر این دو حکیم تشریح و ارتباط این دو نظریه در منظومه فکری ایشان بررسی شده است. به‌طورکلی از عدم هماهنگی این دو نظریه، انفکاک مبحث «صدق» از «تحقق عینی» حاصل می‌گردد که بی‌توجهی به این نتیجه، انفکاک معرفت‌شناسی از هستی‌شناسی را نتیجه می‌دهد. در این مقاله علاوه بر بررسی نظرات حکمای مذکور، ارتباط میان مبحث «صدق» و «تحقق عینی» تبیین شده و از ارتباط این دو مبحث با یکدیگر، در منسجم کردن نظریه اصالت وجود با مبحث اقسام معقولات استفاده گشته است. در پایان دسته‌بندی جدیدی از اقسام معقولات ارائه شده است.

در این نوشتار علاوه بر اعلام موضع درباره وحدت و یا تعدد نوعی نفوس بشری به دنبال پاسخی درخور برای حل معمای روان‌شناختی چگونگی ماهیت انسان هستیم. یکی از مباحث مطرح در علم‌النفس فلسفی، مسئله وحدت و یا تعدد نوعی نفوس انسانی است. اندیشمندان مسلمان در این زمینه اقوال مختلفی را مطرح ساخته‌اند و علاوه بر اقامه استدلال از شواهد قرآنی و روایی در تثبیت اندیشه خود بهره برده‌اند. برخی حکمای اسلامی معتقد به وحدت نوعی نفوس و برخی دیگر معتقد به تعدد آن هستند. در این میان صدرالمتألهین در بعضی کتب خود نظری بینابین ارائه داده و به وحدت ابتدایی نفوس در نوع و در عین حال کثرت نوعی آنها طی یک حرکت جوهری رأی داده است. این مسئله فلسفی قرابت سازنده‌ای دارد با مسئله مطرح در روان‌شناسی تحت عنوان ماهیت روان‌شناختی انسان که در آن روان‌شناسان دیدگاه‌های مختلف و بعضاً متضادی بیان کرده‌اند. بعضی ماهیت انسان را خنثا دانسته‌اند، برخی آن را دارای تمایلات شر انگاشته‌اند و بعضی نیز تمایلات خیر را به آن نسبت داده‌اند. با حل مسئله وحدت یا تعدد نوعی نفوس در حکمت اسلامی، پاسخی درخور به پرسش مطرح‌شده در علم روان شناسی داده می‌شود.

در فلسفه اسلامی، دو گزاره درباره مفهوم/معنای وجود بسیار مشهور است: مفهوم وجود: 1- کلی‌ترین مفهوم است، 2- بسیط، بدیهی اولی و غیر قابل تعریف است، اما نظریه مختار درباره نفس الامر ما را به این نتیجه می‌رساند که وجود (وجود خاص یا وجودی که نقیض عدم است)، ذیلِ دو عنوان عام‌تر از خود قرار می‌گیرد: 1- واقعیت به معنای اعم (وجود عام)، 2- وجود حقیقی (در مقابل وجود اعتباری). به تعبیر دیگر، وجود خاص، اولا: زیرمجموعه وجود عام است و ثانیا: زیر مجموعه وجود حقیقی است، می‌توان این دو ترکیب را چنین صورتبندی کرد: (وجود عام + حقیقی بودن = وجود حقیقی) + خصوصیت طاردیتِ عدم = وجود خاص. پس وجود خاص مرکب از سه امر (وجود عام و حقیقی بودن و خصوصیتِ طاردیتِ عدم) است، لذا: 1- وجود، کلی‌ترین مفهوم نیست، 2- بسیط و بدیهی اولی نیست هرچند بدیهی ثانوی هست، لذا قابل تعریف است. اما وجود عام، که نقیض عدم نیست: 1- کلی‌ترین مفهوم است، 2- بسیط، بدیهی اولی و غیرقابل تعریف است.

فراگیری علوم عقلی به ویژه فلسفه نقش بسیار مهمی در زندگی انسان دارد. حکمت‌پژوهان در آثار گفتاری و نوشتاری خود کوشیده‌اند به ابعاد گوناگون این موضوع بپردازند و اهمیت و ضرورت فراگیری حکمت را تبیین کنند. ملاصدرا که از حکمای برجستة مسلمان است در این باره تبیین ویژه‌ای دارد. هدف این مقاله بررسی تبیین مزبور با روش تحلیلی- انتقادی است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است.