جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای احیای نقش دین در زمینه علوم و مقابله با علوم سکولار برخی از اندیشمندان مسلمان، بر اسلامی‌سازی علوم تأکید دارند. بر این اساس، بررسی و انتخاب متقن‌ترین نظریه در زمینۀ یادشده ضرورت دارد. محمد عماره نومعتزلی و آیت‌الله مصباح برای اسلامی‌سازی علوم نظریاتی را مطرح کرده‌اند. در این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی با تمرکز بر آثار این دو شخصیت به بررسی تطبیقی و انتقادی آرای آنها در زمینه پیش‌گفته می‌پردازیم. تقسیم علوم به علوم خنثی و علوم دارای قابلیت دینی شدن و اسلامی‌سازی علوم قسم دوم در پرتو اسلامی‌سازی مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، دین‌شناختی و ارزش‌شناختی آنها و اسلامی‌سازی بخش کاربردی علوم از مشترکات دیدگاه این دو اندیشمند است. از نقاط افتراق آرای این دو متفکر می‌توان به مواردی مانند باور آیت‌الله مصباح به منبع بودن سنت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) برای اسلامی‌سازی علوم و عدم باور عماره به آن و دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره خنثی بودن بخش توصیفی علوم‌انسانی نسبت به اسلامی‌سازی و خنثی نبودن آن از دیدگاه عماره است. موجه نبودن دیدگاه آیت‌الله مصباح و عماره در زمینه خنثی بودن علوم طبیعی نسبت به اسلامی‌سازی از دیگر نتایج این پژوهش است.

مکاتب گوناگون، معانی مختلفی برای علم و علوم انسانی ارایه کرده­اند. این معانی تاثیر بسزایی در هستی­شناسی و انسان­شناسی دارد و بطور خاص، نوع نگرش به جهان، انسان و ساحت­های وجودی او، هدف از هستی و روش تکاملش را تعیین می­کند. از دیدگاه علامه مصباح یزدی، شناخت و بیان تأثیر پدیده‌‌ها در سعادت و شقاوت انسان، از امور ضروری دین است. این امر دربسیاری موارد با عمل اختیاری انسان در ارتباط است. با توجه به بررسی کنش­های ارادی و آگاهانه انسانی واحکام، آثار و پیامدهای آن درعلوم انسانی، علوم انسانی اسلامی اهمیتی ویژه خواهد داشت. انسان موجودی هدفمند است ومعناداری زندگی­اش در گرو شناخت هدف وقرارگرفتن تمام ارتباطات وجهت امور زندگی انسانی در راستای آن هدف است. بنابراین تعیین این هدف وتبیین روش صحیح رسیدن به آن، ازمسائل مهم علوم انسانی اسلامی است که می­باید بر مبانی ومنابع علمی دینی استوار باشد. از دیدگاه ایشان، قرب به خداوند متعال بالاترین هدفی است که تمامی اهداف را دربرمی­گیرد و به زندگی انسان معنایی درخور وجود انسانی می­دهد. بدون تحقق این هدف، زندگی او پوچ و بی­معنا خواهد بود. در این مقاله سعی کرده­ایم جایگاه علوم انسانی اسلامی ونقش آن درتبیین معناداری زندگی انسانی را از دیدگاه حضرت علامه مصباح یزدی بررسی نماییم. رویکرد این نوشتار توصیفی تحلیلی بوده و یافته‌ها با استفاده از روش کتابخانه‌ای تدوین و سپس تحلیل شده‌اند.

بی‌شک انسان فطرتاً«کمال‌خواه» و دائماً به دنبال بهبود وضع موجود خویش است. عوامل گوناگونی این میل را سمت‌وسو می‌دهند؛ چراکه این میل ممکن است در مسیر صحیح خود، یعنی کمال واقعی، قرار گیرد و یا به سمت کمال پنداری جهت‌دهی شود. این مقاله، با هدف ایده‌پردازی و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تبیین نقش شناخت‌های جهت‌دهندة میل به کمال با تأکید بر اندیشة علامه مصباح یزدی(ره) پرداخته است. نتایج به دست آمده عبارتند از: 1) توجه به این شناخت‌ها زمینه‌ساز برگزیدن مصداق صحیح کمال، شناسایی مسیر صحیح رسیدن به آن و نهایتاً رسیدن به کمال حقیقی انسان است. سه دسته شناخت، یعنی شناخت‌های فطری، عقلانی و وحیانی، هریک به طریقی، در جهت‌دهی میل به کمال مؤثرند؛ 2) شناخت فطریِ خداوند، سبب ایجاد گرایش به خداوند و خضوع در برابر او و نیز دوری‌گزینی از هواهای نفسانی می‌شود. نیز الهام فطری فجور و تقوا، کلیات رابطة اعمال با سعادت و شقاوت آخرتی را در نهاد انسان به ودیعت می‌گذارد؛ 3) عقل با حرکت بین معلومات و مجهولات، به شکوفایی میل به کمال و نیز پذیرش وحی الهی کمک می‌کند. شناخت عقلی خداوند، نبوت، عصمت و معاد، مقتضی شناخت راه صحیح کمال و عوامل آن است؛ 4) شناخت وحیانی نیز با بیان مصداق کمال نهایی و راه رسیدن به آن، با استفاده از روش‌های بشارت و انذار و بیان پیامدهای مثبت یا منفیِ رفتارهای دنیایی انسان در جهان آخرت، در جهت‌دهی به کمال‌طلبی انسان مؤثر است.

این کتاب سلسله درس‌های اخلاق حضرت استاد با محوریت آیات ابتدایی سوره مومنون و آیات پایانی سوره فرقان است که ضمن آن‌ها به ترتیب، اوصاف «مفلحان» و «عبادالرحمان» بیان شده است. نوشتار حاضر در نوزده درس توسط حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی نادری قمی تدوین گردیده و به همت انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) چاپ و منتشر شده است. در بخش نخست این کتاب که تشریح و توضیح آیات ابتدایی سوره مؤمنون است مباحث ذیل بیان شده است: _ عوامل ایجابی و سلبی در سیر معنوی؛ _ پرهیز از شنیدنی‌های لغو به عنوان شرط مهم رستگاری با توجه به سه آیه ابتدایی سوره مؤمنون؛ _ ارتباط زکات با رستگاری با توضیح وجه استفاده از واژه «زکات» در آیات ابتدایی سوره مؤمنون و نیز توضیح مفهوم زکات و کارکرد انفاق به عنوان مؤلفه‌ای برای مقابله با علاقه به مال؛ _ نقش کنترل غریزه جنسی در رستگاری با اشاره به طبع سرکش و حیوانی انسان، یعنی بی‌قیدی و رهایی، و توضیح حقیقت ایمان یعنی پذیرش قید و بستن عهد؛ _ اهمیت نماز در رستگاری، معنای محافظت بر نماز، اهمیت نماز اول وقت، نماز از منظر اهل بیت(ع)، و بازگویی احادیثی از آن بزرگواران؛ بخش دوم این کتاب به معرفی اوصاف «عبادالرحمان» با توضیح آیات پایانی سوره فرقان اختصاص دارد که مباحث ذیل از آن جمله‌اند: _ بیان قرآن درباره الگوها و وصف «عبادالرحمان» با اشاره به عبودیت تکوینی و اختیاری؛ _ تواضع و متانت در برخورد با جاهلان به عنوان دو ویژگی «عبادالرحمان» با تأکید بر فلسفه مقدم بودن این دو ویژگی و ملاک ارزشمندی آن دو؛ _ نماز به عنوان نمونه‌ای از واقعیت زندگانی «عبادالرحمان»، و دو حکایت از مرحوم شیخ محمدحسین اصفهانی در این باره؛ _ صفات سلبی «عبادالرحمان» با تأکید بر پاکدامنی، دوری از شرک، و مبرا بودن از قتل نفس و نقش آن صفات در سعادت و نجات انسان؛ _اهتمام «عبادالرحمان» به خانواده با اشاره به آیه 74 سوره فرقان و نیز ماهیت و حکمت علاقه به همسر و فرزند؛ _ درخواست امامت متقین از سوی «عبادالرحمان» با توجه به فراز پایانی آیه 74 سوره فرقان و نیز اشاره به سه شرط مهم برای امامت.

از دیرباز تا کنون دو روش عمده در تحلیل مسائل علوم اجتماعی وجود داشته است: برخی گرایش به تحلیل‌های خرد و برخی گرایش به تحلیل‌های کلان دارند. نظریه «مبادله اجتماعی» هومنز متأثر از دیدگاه خرد، مبنای تحلیل خود را رویکرد «فردگرایی» و به طور خاص، رفتارگرایی و روان‌شناسی‌گرایی قرار داده و متأثر از «رفتارگرایی» اسکینر است. یکی از عوامل مؤثر بر رویکرد فردگرایی در نظریه «مبادله اجتماعی» انتخاب عقلانی است. این نظریه در مبانی هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی خود، رویکردی طبیعی، سکولار و این‌جهانی دارد. استاد مصباح با سعی در ارائه رویکردی الهی از انسان و جهان، برای انسان دو بعد مادی و معنوی در نظر می‌گیرد و انسان را در تعارض میان آن دو، قادر به انتخاب عقلانی بین حیات اخروی و حیات مادی می‌داند. در سطح معرفت‌شناسی نیز به سبب اعتقاد به دو ساحت عقل نظری و عملی، معتقد به مبدأ و معاد و حیات اخروی است. چالشی که در مبادی نظریه «مبادله اجتماعی» وجود دارد، معنابخشی به جهان و غایتمندی آن و پاسخ به مسئله ایثار و فداکاری در جامعه است. عقل مادی و ابزاری که نظریه مزبور در مبادی خود از آن بهره می‌برد، از پاسخگویی به این مسائل ناتوان است. در رویکرد اجتماعی استاد مصباح، مسئله ایثار و فداکاری در اجتماع معنایی جدی دارد. همچنین جهان و مسئله غایتمندی آن از مسائلی است که ایشان با توجه ‌به دو ساحت عقل نظری و عملی، مشکلات عقل را در این زمینه نقد و مرتفع نموده‌ است.

یکی از مباحث محوری در جامعه‌شناسی، نحوه‌ی ارتباط فرد با جامعه در متن اجتماع و در موقعیت انضمامی است. روان‌شناسان اجتماعی و جامعه‌شناسان خرد‌نگر و قائلان به فردگرایی روش‌شناخت یک‌سویه، از تأثیر فرد بر جامعه سخن می‌گویند.‌ جامعه‌شناسان ساختارگرا و قائلان به اصالت و تقدم جامعه بر فرد نیز یک‌سویه و منحصراً از تأثیر جامعه بر فرد سخن می‌گویند. نظریه‌پردازان تلفیقی از تعامل فرد و جامعه، یا عاملیت و ساختار در عرصه‌های گوناگون حیات اجتماعی سخن می‌گویند. استاد مصباح به‌رغم اعتقاد به اصالت فرد و اعتباریت جامعه، در موضعی شبیه تلفیقی‌ها معتقد است: نه فرد یکسره از جامعه متأثر است و نه جامعه یکسره از فرد متأثر، ‌بلکه باید از تأثیر متقابل فرد و جامعه سخن گفت. به همین سبب، بحث «ارتباط فرد و جامعه» را در دو بخش جداگانه، ذیل عناوین «تأثیر جامعه بر فرد» و «تأثیر فرد بر جامعه» مطرح ساخته است. این نوشتار درصدد است تا موضع ایشان را در این خصوص در مقایسه با سایر اندیشمندان توضیح دهد. روش نوشتار تحلیل محتوای مباحث مندرج در کتاب «جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن» است که در میان آثار استاد، به صورت انحصاری به این بحث وارد شده است.

از مسائل مهم دربارۀ رابطة اخلاق و سیاست، این است که هنگام تزاحم یک رفتار سیاسی با یک ارزش اخلاقی، کدام‏یک مقدم است؟ آیا باید ارزش اخلاقی را مقدم داشت و دست از مصلحت سیاسی برداشت یا مصلحت سیاسی مقدم بر ارزش‏های اخلاقی است؟ برای یافتن پاسخ این مسئله از منظر اسلام، باید معنا و قلمرو هریک از اخلاق و سیاست را مشخص کرد تا رابطة آنها روشن شود. بدین‏سان می‏توان این مسئله را حل کرد که اگر اخلاق و سیاستْ قلمرو مشترک داشته باشند، هنگام تعارض آن دو کدام‏یک مقدم هستند؟ این مقاله به واکاوی تزاحم‌ها در این زمینه و راه برون‌رفت از آن می‌پردازد.

ادراک عقلی، از برجسته‎ترین مسائل حکمی و محل تضارب آراء فلاسفه است. مصباح یزدی در این باب، از دیدگاه ارسطو جانب‎داری و آن را به‎عنوان وجیه‎ترین دیدگاه برگزیده است. او دیدگاه ملاصدرا (شهود موجود مجرد از دور) را یادآور دیدگاه هیوم (ابهام ادراک حسی) و هر دو دیدگاه را با روش و تحلیل واحد، قابل مناقشه می‎خواند. وی با ارائه تنبیهاتی ازجمله: نحوۀ اتخاذ مفاهیم محال، معقولات ثانیۀ فلسفی و غیره می‎کوشد دیدگاه هیوم را مخدوش نماید و دیدگاه ملاصدرا را همچون دیدگاه هیوم دانسته و یکسره هر دو نظر را نفی نماید. ازاین‎رو معتقد است: مفاهیمی که از مثال عقلانی برخوردار نیستند؛ دال بر بی‎اعتباری دیدگاه ملاصدرا هستند و چون این مفاهیم در خارج وجود ندارند تا جزئی مبهم آن، منتج به ادارک عقلی شود، دیدگاه هیوم نیز بی‎اساس می‎باشد؛ لذا، با تحلیل‎هایی متخذ از روش تطبیقِ دو دیدگاه؛ تحلیل نقضی (بررسی تناقضات دیدگاه مصباح یزدی در آثار گوناگونش در مورد نظر ملاصدرا در باب ادراک کلیات) و تحلیل زبانی (به این صورت که واژه ابهام در نظر ملاصدرا و هیوم با یکدیگر مورد مقایسه واژگانی قرار می‎گیرد)، همچنین با تحلیل دلیلِ مدعا؛ در این مورد، دلیل مصباح یزدی مورد ارزیابی قرار می‎گیرد و ضمن نفی شباهت در باب ادراک عقلی، تبیینی دیگر در تطبیق دیدگاه ملاصدرا و هیوم ارائه می‎نماید. لذا در مقاله حاضر با اتخاذ دلالیل و روش‎های متعدد، شباهت میان ملاصدرا و هیوم در باب ادراک کلیات، نفی می‎گردد.