جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

دو مسئلۀ مرگ و معاد نقش انکار ناپذیری در تبیین معنا برای زندگی دارند. این مقاله با روشی تحلیلی‌تطبیقی، ضمن تحلیل مواضع ابن‌سینا و ابن‌عربی در این باره، مواضع وفاق و خلاف گفتار آنان را می‌کاود. در نگاه هر دو، زندگی این جهانی انسان بدون باور به معاد و جاودانگی و وصول به سعادت ابدی، نه هدفی معقول، نه ارزش چشمگیر و نه کارکرد قابل دفاعی دارد. گرچه هر دو بر مسائلی چون نگاه خوشبینانه به مرگ، وابستگی تام حیات پس از مرگ به زندگی این جهانی، باور به دو بعد جسمانی و روحانی معاد اتفاق نظر دارند، جدای از اینکه ابن‌سینا با روشی عقلی و ابن‌عربی با تلفیقی از دو روش شهود و نقل آیات و روایات مسئله را می‌کاوند، در مسائل دیگری چون نوع تلّقی از معاد جسمانی، تبیین تناسب دو نشئۀ وجودی انسان، بحث خلود و برخورد با مسئلۀ هراس از مرگ، با دو نگاه متفاوت از جانب این دو اندیشمند مواجهیم.

مسئلۀ «معنای زندگی» همواره در پس‌زمینۀ ذهن عموم انسان‌ها و پیش‌درآمد کار خواص آنان از فلاسفه و روانشناسان و علمای اخلاق بوده است. در این میان ابن‌سینا به‌عنوان فیلسوفی وجودی، با درک اهمیت مسئله، همواره در سراسر آثار خود می‌کوشد تا تبیین معقول و موجهی از معنای زندگی ارائه کند. از میان سه کاربرد اصلی لفظ «معنا» یعنی هدف، ارزش و کارکرد، تمرکز اصلی ابن‌سینا بر دستیابی به «هدف زندگی» است. در این مقاله بر آنیم تا با روش توصیفی، تحلیلی و مقایسه‌ای، این مسئله را در سه اثر داستانی «حیّ‌بن‌ یقظان، رسالةالطّیر و سلامان و ابسال» بررسی کنیم. در نگاه ابن‌سینا، شناخت معنای زندگی و دستیابی به غایت آن، راهی بس دشوار و مسیری پرمانع است. وی از آن موانع، گاه به اصدقاء سوء (در حی‌ّبن ‌یقظان) و گاه به دام و دانه و غل و زنجیر (در رسالة‌الطیر) و گاه به طنازان عشوه‌گر (در سلامان و ابسال) تعبیر می‌کند. ابن‌سینا تنها راه رهایی از این اوضاع ناگوار و دستیابی به هدف زندگی را در حرکت آگاهانه، مبارزه مستمر و نگاه دقیقی به دوردست‌های حیات بشری جست‌وجو می‌کند.

در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به تفسیر آیه امانت و بازتاب آن در حکمت متعالیه پرداخته می­شود. در این آیه از عرضه امانت الهی بر آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها سخن می­رود و این که به جز انسان ظلوم و جهول هیچ موجودی آن را نپذیرفته­است. ملاصدرا این امانت را اشاره به وجود خاص آدمی و قابلیت او برای سیر در مراتب گوناگون هستی می­داند. در این زمینه او از تعبیرات فناء و بقاء، روح الهی، نور الهی و قلب ملکوتی برای اشاره به همین قابلیت وجودی و سیّالیّت وجودی استفاده می­نماید. از دیدگاه او امانت الهی همان مقام خلافت الهی و نمایندگی اسماء و تجلی صفات خداوندی است که در انسان کامل محقق می‌گردد. انبیای الهی و امامان مصادیق انسان کامل هستند و از همین روی از آنان به عنوان امین خداوند در زمین یاد شده و از امانت الهی نیز به ولایت تعبیر شده­است. بر اساس این تفسیر ظلوم و جهول بودن آدمی اشاره به ویژگی­های خاص وجود آدمی است که از توان لازم او برای انتقال و جا به جایی در مراتب واقعیت حکایت می­کند.

مراتب فعل الهی یکی از مهم ترین مباحثی است که تبیین کلامی و فلسفی آن با یکدیگر متفاوت است؛ از این رو در این نوشتار مراتب فعل الهی که عبارت است از: مشیّت،اراده، قدر، قضا، اذن، اجل و کتاب، که عمدتاً از کتاب های کلامی، فلسفی، تفسیری و روایی علّامه طباطبایی و آیت اللّه جوادی دو نماینده اندیشمند نوصدرائی، و شیخ مجتبی قزوینی و همچنین آیت اللّه ملکی میانجی دو چهره شاخص مدرسه خراسان است؛ توصیف، تحلیل و مورد بررسی تطبیقی و مقایسه قرار می‌گیرد؛ چرا که در زمان معاصرمی‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت قم را دو سر طیف کلامی در مذهب امامیّه به حساب آورد. در این مراتب از فعل الهی تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علّت آن، تفاوت روش علمی است. مرحوم علّامه مشیّت و اراده را از صفات فعل و مغایر با علم الهی می‌داند و در مقابل آیت اللّه جوادی پس از تقسیم مشیّت و اراده، به دو قسم فعلی و ذاتی، منظور از اراده فعلی خداوند را همان تحقق مراد می‌داند که صفت فعل خداست و قائل است اراده ذاتی خداوند واقعیت وجودی ممتاز از علم ذاتی ندارد و مصداقاً عین ذات خداوند است. از سوی دیگر شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی نیز با پیگیری روش اجتهاد متن محور با مراجعه به آیات و روایات مشیّت و اراده خدا را امری حادث و مغایر با علم الهی و از صفات فعل می‌دانند. در مورد قضا و قدر علّامه بر این باور است که قضای الهی همان صورت های علمی لازمه ذات واجب بوده و اندازه هایی که به اعتبار همان صورت های علمی به موجودات مادی ملحق می‌شود قدر الهی است. آیت اللّه جوادی نیز قضا و قدر الهی را عین علم خدا می‌دانند. ولی در مقابل شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی قضا و قدر را دو مرتبه از مراتب تعیّن علمی فعل الهی بر می‌شمرند. و در پایان در مورد اذن، اجل و کتاب، دیگر مراتب فعل الهی علّامه و آیت اللّه جوادی بر باور ورود این سه مرتبه در علم خداوند بوده ولی دو اندیشمند مدرسه کلامی خراسان این مراتب را نیز از مراتب تعیّن علمی فعل الهی می دانند.

شارحان و مفسران ویتگنشتاین آراء و اندیشه‌های او را در دوره متأخر، پیرامون فلسفه‌ی اخلاق، غیرشناخت‌گرایانه دانسته‌اند. بنابر پژوهشهای فلسفی (بر خلاف رساله منطقی-فلسفی)، این ساخت زبان ما است که چگونگی تفکرمان را درباره‌ی جهان واقعی تعیین می کند. به عبارت دیگر هیچ نقطه‌ای بیرون از بازی‌های زبانی نیست که بتوانیم عقب بایستیم و از آنجا نسبت بین زبان و واقعیت را ارزیابی کنیم. وظیفه‌ی فلسفه در دوره‌ی متأخر، همانا رفع سوء استعمال الفاظ است و اصطلاحاً گفته می‌شود که توصیفی است و نه جوهری. اگر طبق رساله منطقی-فلسفی اخلاق فاقد تصویر بود بنابر پژوهشهای فلسفی اخلاق نوعی بازی زبانی قاعده‌مند محسوب می‌شود که باید با روش توصیف منطق این بازی را کشف نمود و با به کار بردن قواعد خاص خودش آن را بازی کرد.بر اساسپژوهشهای فلسفی «معنا همان کاربرد است» و ما معنای هر چیز را در کاربرد آن در بافت و سیاق مخصوص به خود خواهیم یافت. در پژوهشهای فلسفی دیگر سخن از صحیح بودن یا ناصحیح بودن گزاره نیست بلکه گزاره یا فهمیده می‌شود یا فهمیده نمی‌شود. از این‌جا غیرشناخت‌گرایانه‌بودن نگاه اخلاقی ویتگنشتاین متأخر آشکار می شود. وی در این دوره معتقد است که یک استدلال همیشه درست است اگر شما را اقناع کند.درست است که فلسفه اخلاق ویتگنشتاین متأخر غیرشناخت‌گرایانه است ولی باید اشاره کرد که از نوعی اقناع و حجیت اخلاقی برخوردار است و همواره می‌توان انتظار پیامدهایی چون دعوت اخلاقی، توافق اخلاقی، عقلانیت اخلاقی و از همه مهم‌تر سازواری اخلاقی را داشت.

جان رالز، فیلسوف معاصر آمریکایی، عنوان «اعتبارگرایی» را برای دیدگاه خود در فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست برگزیده است. اساس دیدگاه او همان نظریه قرارداد اجتماعی است که پیش از وی توسط لاک و کانت مطرح شده است. او این دیدگاه را با شرط انصاف و بی طرفی تکمیل می کند که با جهل نسبت به موقعیت خود (پرده جهل) در وضعیت نخستین مشخص می گردد. دیدگاه رالز در این زمینه با توجه به مخالفت با شهودگرایی و سودگرایی، نوعی نظریه غیر واقع گرا خواهد بود که به جدایی میان علم و اخلاق معتقد است و عینیت گزاره های اخلاقی را به معقول بودن آنها تعریف نموده، صحت آنها را به اعتبار آن ها بر اساس رویه ای بی طرفانه و مناسب معرفی می کند. نظریه ادراکات اعتباری که توسط علامه طباطبایی مطرح شده است، موافقت ها، مخالفت ها و برداشت های مختلفی را در پی داشته، اما به عقیده بسیاری، دیدگاهی بدیع و اثر بخش در فلسفه اسلامی است. مطابق با این نظریه بسیاری از علوم و تصدیقات و از جمله مفاهیم حسن و قبح و عدالت، اعتباری هستند. هدف این مقاله، آن است که ضمن گزارش بعضی از ابعاد این دو نظریه، به تحلیل و مقایسه ای میان آن ها دست زند و بعضی نتایج مشابه و متفاوت آن را در مقوله های غیر واقع گرایی، عینیت، ملاک توجیه و جدایی علم و اخلاق بررسی کند.

ابن سینا معتقد است صفات خداوند علاوه بر مصداق، از نظر مفهوم نیز واحد و یکسانند و در مقابل ملاصدرا بر تغایر مفهومی و اتحاد مصداقی صفات تأکید می ورزد و دیدگاه ابن سینا را مردود می شمارد. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، مبانی و نتایج هر یک از این دو نظریه تحلیل خواهد شد. نظریۀ ابن سینا در معناشناسی اوصاف الهی حاکی از اصالت دادن وی به کاربرد الفاظ است، در حالی که ملاصدرا به معانی الفاظ در هنگام وضع اهمیت بیشتری می دهد. در پرتو نظریۀ توصیفی معنا می توان یگانه انگاری مفهومی اوصاف الهی را در راستای اصلاح دیدگاه ما در تبیین ویژگی های واجب الوجود ارزیابی کرد. تفکیک معنای استعمالی از معنای وضعی، با تأکید بر «کارکردگرایی» آلستون زمینۀ عبور از معانی اولیۀ الفاظ را فراهم می آورد و راه را برای انعطاف پذیر دانستن زبان و در نهایت اتحاد معانی اوصاف الهی باز می کند. از تلاش های متکلمان مسلمان برای نفی «تشبیه» و «تعطیل» و نیز برخی نظرهای اندیشمندان علم اصول در باب استعمال الفاظ هم می توان راه برون رفت از مشکلات هم معنایی کامل و تغایر صرف معنای صفات را پیدا کرد. افزون بر این کنار نهادن دیدگاه های افراطی منکران و موافقان ترادف و انتخاب راه میانه نیز سهم تغایر و اتحاد (ترادف) مفاهیم اوصاف الهی را حفظ می کند. بنابراین، دیدگاه ابن سینا نوعی نظریۀ اصلاحی در باب معناشناسی اوصاف الهی است که ارتقای معرفت حکمی را در تعیین معنای الفاظ دخالت می دهد، اما نظریۀ ملاصدرا توصیفی است که با توجه به تغایر مفهومی صفات بر تصحیح حمل اوصاف مختلف و مفید بودن آن تأکید دارد.

جان راولز و ریچارد مروین هیر در دیدگاه‌های فرا‌اخلاقی خود که به ترتیب با عنوان‌های: «اعتبارگرایی» و «توصیه‌گرایی» شناخته می‌شوند، از موضعی ضد واقع‌گرایانه به نقد دیدگاه سنتی درباره­ی عینیت پرداخته‌اند. هردو اندیشمند وجود حقایقی اخلاقی که مستقل از فاعل اخلاقی در عالم خارج وجود داشته باشد را انکار می‌نمایند؛ و با شهود‌گرایی به عنوان نماینده­ی این تلقی از عینیت مخالفت می‌ورزند. در عین حال این دو اندیشمند خود را معتقد به عینیت اصول اخلاقی معرفی می‌کنند. به اعتقاد آنان قابلیت صدق و کذب، تعمیم‌پذیری و امکان استدلال اخلاقی از شرایط لازم عینیت در اخلاق هستند و نظریات آنان این شرایط را برآورده می‌سازد. این شرایط در نظریه­ی راولز از طریق نقش کلیدی «بی‌طرفی» و «انصاف» و در نظر هیر با تأکید بر «فرض خویشتن در موقعیت دیگران» حاصل می‌گردد. بدین‌سان آنان برای گریز از «سوبژکتیویسم» از مفهوم دیگری از عینیت دفاع می‌کنند که ویژگی اصلی آن کلیت و همگانی بودن است؛ و در اندیشه‌های کانتی ریشه دارد. هر چند این دو دیدگاه ضد واقع‌گرایانه هستند اما نظریه­ی راولز شناخت‌گرایانه و توصیف‌گرایانه است و در مقابل هیر از نا‌شناخت‌گرایی و توصیف‌ناگروی دفاع می‌کند. هدف گفتار حاضر پژوهش در موارد تشابه و اختلاف این دو دیدگاه در موضوع عینیت در اخلاق است.