جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قالب های ویژه کلامی، تمایزات فقهی و مواضع خاص سیاسی، اساسی ترین نشانه های انشعابات مذهبی در تاریخ اسلام است که هر یک محصول مجموعه ای از عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود. این نشانه های سه گانه، گاه چنان در هم تنیده اند که بازشناسی و تفکیک آنها از یکدیگر مشکل می نماید. کشف رابطه میان شکل گیری تمایزات فقهی و تقویت مقاومت شیعیان در مقابل دستگاه حاکم، دغدغه اصلی این پژوهش است. این پژوهش با رویکردی تحلیلی، در صدد بازنمایی تاثیر شکل گیری تمایزات فقهی بر تعمیق همگرایی سیاسی شیعیان امامیه در سه قرن نخست تاریخ اسلام، یعنی تا حدود پایان عصر حضور ائمه است. محقق تلاش می کند نشان دهد چگونه تفاوت های فقهی شیعیان با سایر آحاد جامعه اسلامی، اندک اندک به نوعی رفتار سیاسی و مقاومت در مقابل جریان فکری حاکم بر جامعه تبدیل گردید و به تقویت همگرایی میان شیعیان منجر گردید و نشانه ای از اقتدار و نفوذ ائمه بر پیروانشان تلقی شد.

فقه از جمله علوم اسلامی است که با تاریخچه بیش از هزار ساله، پویایی و تحول خود را در بستر زمان حفظ کرده و پاسخگوی نیازهای جامعه بوده است. با این حال، در برهه هایی از زمان، بنا به علل و عوامل خاصی دچار وقفه و رکود نسبی گشته از سرعت رشد و بالندگی آن کاسته شده است. در میان این عوامل، جاذبه و تاثیر شخصیت فقها، عامل مهمی به شمار می رود که کمتر بدان توجه شده است. این مقاله به تبیین نقش این عامل در رکود نسبی و کندی سرعت رشد و بالندگی فقه و اجتهاد در عصر «مقلده» می پردازد که شامل حدود یک صد سال از زمان وفات شیخ طوسی (ره) تا زمان ابن ادریس حلی است. نویسنده بر این نکته تاکید می کند که فقها در عین بهره گیری از نظریات علمای سلف، هیچ گاه نباید تحت تاثیر نام و شهرت و عظمت مقام علمی آنان قرار گرفته، از تفکر اصولی و اجتهادی و پاسخ گویی به نیازهای جامعه در چهار چوب شرایط زمان و مکان خود باز مانند؛ چرا که باب اجتهاد برای آگاهان به این فن، همواره مفتوح و هر فقیهی هر چند ماهر، فقیه زمان خود و نه زمان آینده است.

«بدائع الدرر في قاعدة نفي الضرر» تأليف روح‌ الله خمينى (ره)، رساله‌ اى است پيرامون قاعده نفى ضرر كه به زبان عربى و در سال 1368 ق، نوشته شده است. پيرامون اهميت اين اثر، بايد به اين نكته اشاره نمود كه «قاعده لا ضرر» در زمره آن دسته از قواعد فقهيه است كه مورد عنايت ويژه فقيهان بوده و هماره درباره آن، افزون بر كتاب‌ هاى ويژه قواعد فقهيه و منابع اصولى، رساله‌ هاى مستقلى نگاشته شده است كه اثر حاضر، از جمله آنها بوده و دقت، ژرفايى و نوآورى امام (ره) در اين رساله ارزشمند، چهره ممتازى به آن بخشيده است. در مقدمه محقق، ضمن اشاره به گوشه‌ هايى از زندگانى امام خمينى (ره) و توضيح «قاعده لا ضرر» اقدامات تحقيقى صورت‌ گرفته در كتاب را تشريح كرده است. امام (ره) در فصل اول، قاطعانه به صدور اين جمله از معصوم (ع) در ضمن روايات حكم مى‌ كند، اما صدور آن را بطور مستقل از معصوم (ع) مورد ترديد و اشكال قرار مى‌ دهد و بر مرحوم نائينى كه مدعى است اين جمله افزون بر اين كه در ضمن روايات وارد شده، مستقلا نيز از معصوم (ع) صادر شده است، خرده مى‌ گيرد. امام (ره) فصل دوم را به بيان و بررسى اشكالاتى كه ورود اين جمله در ذيل روايات «شفعه و منع فضول الماء» به دنبال مى‌ آورد، پرداخته است. در فصل سوم، امام (ره) وارد نشدن «لا ضرر» را در ذيل اين دو قضيه با دليلى ابتكارى مى‌ پذيرد و در فصل چهارم، به تفسير و توضيح كلمه «في الإسلام» و كلمه «على مؤمن» پرداخته و احاديث معتبر را خالى از كلمه «في الإسلام» مى‌ داند. در پايان اين فصل نيز مطالبى درباره كلمه «على مؤمن» از مرحوم نائينى نقل و نقد شده است. امام (ره) در فصل ششم، به اساسى‌ ترين بحث «قاعده لا ضرر»؛ يعنى بررسى معناى كل جمله «لا ضرر و لا ضرار» مى‌ پردازد و سه نظريه اصلى را در اين‌ باره به‌ دقت و با تفصيل مورد پژوهش قرار مى‌ دهد. وى در فصل نهم، نظريه خود را درباره روايت مطرح كرده و براى توضيح آن، مقدمه‌ اى بيان مى‌ كند و آن اينكه پيامبر (ص) داراى سه مقام و منصب است.

كتاب «تلخیص المرام فی معرفة الأحکام» تاليف حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى در بيان قواعد فقهى مى‌ باشد و از كتاب‌ هاى مهم شيعه در قرن هشتم هجرى مى‌ باشد. علامه حلى در اين كتاب به بيان قواعد فقهى كه در استنباط احكام به كار مى‌ آيد مى‌ پردازد. وى در اين كتاب مسائلى بسيار دقيق از علم فقه و مباحثى مهم را مطرح مى‌ سازد. اين كتاب از كتاب‌ هاى مهم فقهى به شمار مى‌ آيد و تا كنون شرح‌ هاى فراوانى بر آن نگاشته شده است كه اولين آن توسط مؤلف بزرگ خود اين كتاب يعنى علامه حلى نوشته شده است.

این کتاب، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة، تالیف شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، از متکلمین و فقهای بزرگ شیعه (۳۳۶- ۴۱۳ هجری) است. شیخ مفید در این کتاب ثبوت هلال ماه رمضان را بررسی نموده و در آن، ماه رمضان را با دیدن هلال ثابت می‌ داند، که ممکن است هر ماه ۲۹ یا ۳۰ روز باشد؛ به خلاف برخی که آن را فقط ۳۰ روز می‌ دانند. کتاب حاضر بسیار مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته و در بسیاری از منابع فقهی و روایی و رجالی به آن استناد شده و از آن نقل نموده‌ اند.