جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ حاضر ارائۀ توصیف و تحلیلی است از الهیات تنزیهی افلوطین. او در این روش تلاش می‌کند شناختی عقلی دربارۀ خدا هرچند به نحو سلبی به‌دست آورد. سلب در این الهیات نه به‌معنای سلب محض و نه به‌معنای فقدان، بلکه سلب مبتنی بر تنزیه است که به تنزیه و پالایش یک مفهوم یا جوهر برای رسیدن به معنای حقیقی و دقیق آن می‌پردازد. بنابراین روش سلبی در الهیات سلبی افلوطین که همان روش تنزیه عقلی است، رها و حذف کردن کیفیات اضافی از احد برای دستیابی عقلی به وحدت محض و بساطت صرف اوست. وی در توصیف روش سلب به «اسناد و توصیف احد به آنچه نیست نه به آنچه هست» تأکید می‌کند و می‌توان از جنبۀ عقلی برای روش سلبی دو موضوع در نظر گرفت: یکی سلب انتقادی همۀ اظهارات مثبتی که انسان می‌تواند در مورد خدا طرح کند و دیگری سلب انتقادی از سلب‌های ما که هیچ‌گاه خاتمه نمی‌یابد. اما آنچه از طریق این روش سلبی دستگیر انسان می‌شود، شناخت عقلی نه از خود خدا، بلکه دربارۀ او (فیوضات) است. ما نمی‌توانیم هیچ شناخت عقلی از ذات او به‌دست آوریم و از این‌رو نمی‌توانیم هیچ از او سخن بگوییم.

راه عشق یکی از دو راه رسیدن به احد در دیدگاه افلوطین است. مقاله حاضر ابتدا در مقام توصیف راه عشق، آن را یک فرایند سیر و سلوک نفس می‌داند که از دیدن زیبایی‌های محسوس شروع و به زیبایی‌های معقول ادامه می‌یابد و بعد به فوق زیبایی عروج می‌کند تا خود را در حد امکان، شبیه احد نماید و با او یگانه گردد. سپس این موضوع بررسی می‌شود که آیا ارتباط عاشقانه بین انسان و خدا صرفاً از طرف انسان برای رسیدن به خداست یا خدا نیز به رستگاری انسان عنایت دارد؟ نظر به اینکه اشتیاق انسان به سوی مبدأ خود و بازگشت به احد در نهاد انسان قرارداده شده است که این شوق بالقوه، با تزکیه و سیر و سلوک شهودی انسان فعلیت می‌یابد و نیز با توجه به اینکه خدا که خودکفا و بسیط مطلق است، علت فاعلی و غائی ایجاد انسان و علت مبقیه اوست؛ از این‌رو در نظر افلوطین خدا عنایت ویژه به سعادت انسان مبذول نموده است.

این رساله، در وهله اول به تبیین نظریه فیضبه عنوان پاسخی به مشکل "نحوه ارتباط بین مبداء متعال با ماسوی و مخلوقات "، و نیز ویژگیها و ارکان این نظریه و نحوه پاسخگویی آن به سئوالاتاساسی در مورد ارتباط خداوند (مبداء متعال) با مخلوقاتمی‌پردازد که در این زمینه شبهاتی درباره ربط: واحد باکثیر، مجرد با مادی، ثابتبا متغیر، حادثبا قدیم، عالم با معلوم، مرید با مراد و خیر محضبا شر، از دیدگاه نظام فلسفی فلوطین - مندرج در اثولوجیا - و نظام فلسفی صدرالمتاهلین - حکمتمتعالیه - مطح شده و سپسبین ارکان فلسفی دو نظام و نحوه پرداختن دو به مسائل مزبور، مقایسه شده است . در وهله دوم نیز، مقصود نگارنده عبارتاستاز: مقایسه نظریه فیضبا نظریه‌های دیگر از جمله تحریکارسطو، بهره‌مندی افلاطون، خلقتدو مرحله‌ای فیلون، خلقتزمانی متکلمان، حلول، تطور و ... و نشان دادن سیر تاریخی تحول این مفهوم از فلوطین و اثولوجیا (که مسلین افکار فلوطین را - البته با نام ارسطو - از این کتاباخذ کردند) و مکاتبفلسفی فلاسفه مسلمان (از جمله کندی - اخوان الصفا - فارابی - ابن سینا - سهروردی و میرداماد) تا صدرالمتاهلین و پساز آن تعیین و تحلیل مولفه‌های ذاتی و عرضی این نظریه و عناصر افزوده شده به آن و نحوه تحول اساسی این نظریه در حکمتمتعالیه در پرتو اصلتوجود و تشکیکآن، امکان فقری بعنوان مناط نیاز معلول به علتو طرح اضافه اشراقی و وجود رابط بعنوان تحلیل وجودی معلول. صدرالمتاهلین نحوه فاعلیتخداوند را با دو متغیر "فاعلیتبالتجلی" و "فاعلیتبالعنایه"، بیان می‌کند بااین ویژگیها: -1 نفی کاهش‌پذیری و تجافی. -2 ذاتی بودن فیضان (نفی قصد زائد). -3 اتصال مراتبوجودی. -4 عدم استقلال معلول و عین فقر و نیاز بودن آن (وجود رابط). -5 لحاظ امکان فقری بعنوان مناط نیاز معلول به علت . -6 ازلیتفیضدر عین خلق مدام عام اجسام. -7 اثباتعلم حضوری ذاتی و فعلی برای مبدا. -8 پذیرشو تعمیق قاعده الواحد. -9 طرح حرکتجوهری بعنوان وجه ارتباط حادثو قدیم و نیز ثابتو متغیر. -10 تفکیکدو مرتبه فعل (فعل مطلق و افعال مقید) در رساله، همچنین دراره تحولاتمبنایی و تعمیقهایی که صدرا در نحوه طرح مسائل انجام داده بحثو بررسی شده است .

مفهوم «ذات نامتناهی» که هم از جنبۀ فلسفی و هم الهیاتی اهمیت دارد، تطورات بنیادین زیادی را در طول تاریخ تفکر در غرب پشت سر گذاشته است. پیشاسقراطیان برخورد دوگانه‌ای با آن داشته‌اند. برخی چون آناکسیمندر و ملیسوس به دیدۀ پذیرش به آن نگریسته‌اند. این آرخه از نظر آنان، منشأ، الهی‌، فناناپذیر، درون‌ماندگار‌ در جهان طبیعت و سابق بر کثرات و مشتمل بر آنهاست، اما در عین‌حال «شخص» نیست. در مقابل، فیثاغورس، پارمنیدس، افلاطون و ارسطو نامتناهی را با نامتعین، نامعقول و آشوبناک یکی دانسته‌اند و از این جنبه، آن را وصفی منفی تلقی کرده‌اند. اما فیلون و به‌تبع او متألهان مسیحی، نامتناهی را وصف خدا قلمداد کرده‌اند و با فرارَوی از سنت پیشاسقراطی بر تعالی کامل ذات نامتناهی و همچنین شخص بودن آن تأکید ورزیده‌اند. در انتهای قرون وسطی بازگشتی ‌سوی درون‌ماندگار دانستن ذات نامتناهی ظهور می‌کند، اما همچنان شخص بودن آن حفظ می‌شود. دکارت به این بازگشت با دیدۀ پذیرش نمی‌نگرد و باز بر تعالی و تشخص به‌صورت توأمان تأکید می‌کند. اتخاذ هر کدام از این نظریات، پیامدهای فلسفی و الهیاتی خاصی را به‌همراه دارد.

تأمل و تحقیق در آثار صدرالمتألهین شیرازی نشان می‌دهد قرآن و روایات و نیز کتب فلاسفه و حکیمان پیش از او، که صرفا عقلی بوده، بن‌مایه‌ای اشراقی دارند، اصلی‌ترین منابع فکری و نظری او را تشکیل می‌دهند. بنابراین صدرا یکی از اندیشمندان بزرگ در تألیف میان وحی و عقل است. این تألیف حکمتی به ‌وجود آورده است که ملاصدرا مایل است آن را «حکمت عتیقه» یا «حکمت عتیقیه» بنامد. در میان منابع عقلی او، کتاب تاسوعات (معرفة ‌الربوبیه) جایگاه ویژه‌ای دارد. ملاصدرا در آثار خود، در تمامی مواردی که به صاحب معرفة ‌الربوبیه اشاره می‌کند، حکمت او را عتیقیه می‌نامد. این اعتماد و اعتقاد صدرا به صاحب تاسوعات چنان بالاست که به سختی می‌توان تشخیص داد این وحی است که به کمک عقل تبیین و اثبات می‌شود یا عقل است که به تأیید حکم وحی می‌‌رسد. این مقاله به‌ تفصیل این معنا را به‌ ویژه با اتکا و استناد به شواهد الربوبیه، که بیشترین ارجاعات صدرا به تاسوعات در این اثر اوست، مورد تحقیق و بررسی قرار داده است. نکته‌ مهم دیگری که در این مقاله بدان پرداخته شده رساله‌ منسوب به فرفوریوس با عنوان «اتحاد عاقل و معقول» است که مبنای نقد ابن‌سینا قرار گرفته است. همچنین به این پرسش می‌پردازیم که آیا با توجه به این‌ که در تمدن اسلامی، دو ترجمه از اندیشه‌های فلوطین با دو عنوان در دست‌رس بوده است، آیا این خود سبب اشتباه تاریخی در انتساب تاسوعات به ارسطو شده است یا خیر؟ نگارنده در این باب، نظریه‌ای دارد که در متن، تفصیل یافته است.

نظریه‌ی وحدت وجود، بیانگر آن است که وجود، عین وحدت است ولی این وحدت از نوع وحدت عددی، نوعی و جنسی و ... نیست، وحدت و اتحاد موجودات به اعتبار وجود واحد مطلق است که حقیقت و باطن همه چیز است و به حقیقت غیر از وحدت هیچ نیست و وجود، یک حقیقت بیش نیست؛ همان حقیقت واحد فرد یگانه که با مراتب و درجات مختلف در جهان تجلی و ظهور می‌یابد. این مسأله یکی از مهمترین بنمایه‌ی افکار شیخ محمود شبستری در برجسته‌ترین اثرش، گلشن راز است. شبستری تلاش نموده تا مفاهیم را در طرحی نو معرفی نماید برای نمونه «اناالحق» را برای عارفی چون حلاج نامتعارف نمی‌داند حتی این امر در نگاه او برای مراتب آغازین خلقت نیز غیر عادی نیست: در آ در وادی ایمـــــن کـــــه ناگـــــاه/ درختــــی گویــــدت «انــــی انــــااالله»/ روا باشــــد انــــا الحــــق از درختـــــی/ چــــرا نبــــود روا از نیــــک بختـــــی این مقاله توانسته است اندیشه‌های وحدت وجودی نهفته در تمامی پانزده یا هفده سؤال پاسخ داده شده‌ی شیخ شبستر بیابد و معرفی می‌کند.

حکمت شرقی و فلسفه یونانی در برخی از بنیادی ترین مبانی نظری، وجوه مشترکی با هم دارند، همچون ایده و نظریه وحدت وجود که هم شاه بیت معانی در اوپانیشادها (بزرگترین کتاب حکمت هندو) است و هم در اندیشه های فلاسفه بزرگی چون هراکلیت (کاپلستون، 1368، 55)، افلاطون و فلوطین حضوری بارز دارد. سروپالی رادا کریشنان، متفکر بزرگ هندی، برخی از این اشتراکات و تشابهات (همچون «نوس» و «آتمن») را در کتاب تاریخ فلسفه غرب و شرق مورد تامل و تاکید قرار داده است (راداکریشنان، 1382، 7). این اشتراک معانی در حوزه هنر و زیبایی نیز حضور دارد. به عنوان مثال «میمسیس» که بنیاد ایده و نظریه هنر در اندیشه یونانیان (به ویژه با رویکرد معنوی فلوطین) است، در هند با عنوان «سادرشیا» از نوعی سیر و سلوک معنوی در خلق آثار هنری حکایت دارد. این مقاله دو نظریه اصلی «میمسیس» و «سادرشیا» را در حوزه حکمت و فلسفه هنر مورد بحث قرار می دهد و از اشتراک نظری و معنوی هنر در دو تمدن یونانی و هندی با ابتنای بر مبانی حکمی بحث می کند، به ویژه که برخی محققان و متفکران، ارتباط و تاثیر و تاثر این دو تمدن در عرصه هنر را مورد بررسی و نقد قرار داده اند؛ برای نمونه، آناندا کوماراسوآمی در مقاله «نفوذ یونان در هنر هندی».

هرچند نخستین واقعیتی که آدمی با آن روبه رو می شود، "خود" اوست و چیزی نزدیکتر از "خود" آدمی به او نیست، اما به همان میزان که این واقعیت به او نزدیک است به همان میزان هم مغفول واقع می شود و گاهی برای برخی افراد تا آخر عمر، بررسی نشده باقی می ماند و فراموش می شود؛ درحالیکه "خودشناسی" به یکی از ارزشمندترین موضوعاتی می پردازد که بررسی آن می تواند، حیات هر انسانی را در جهت مثبت آن دگرگون سازد. با مراجعه به تاریخ فلسفه می توان به این امر پی برد که هر یک از فیلسوفان به نحوی به "خودشناسی" پرداخته اند. اما دو فیلسوفی که به نحو چند جانبه و دقیق، این امر را بررسی کرده اند، افلوطین و شیخ اشراق هستند. تحقیق حاضر به بررسی دیدگاههای این دو فیلسوف در رابطه با "خودشناسی" می پردازد و مواضع اختلاف و اشتراک آنها را بررسی می کند. تحقیق حاضر نشان می دهد که این دو متفکر علاوه بر بهره گیری از عناصر فلسفی، مولّفه های عرفانی را نیز به کاربرده اند و به بحث "خودشناسی" از دو جنبه ی نظری و عملی پرداخته اند، حتی می توان گفت که پرداختن به جنبه ی عملی موضوع مورد بحث در آثار این دو فیلسوف، برجسته تر است؛ درصورتی که فیلسوفان دیگر بیشتر، جنبه ی نظری آن را مطرح کرده اند. همچنین این تحقیق درصدد برجسته کردن موضوع"خودشناسی" نیز هست تا به میزان بیشتر و به نحو جدی تر و چند جانبه، مورد توجه واقع شود. در این پژوهش از نفس با عنوان خود واقعی و از بدن با عنوان خود ظاهری، یاد شده است.

الهیات سلبی فلوطین ریشه در اندیشه‌های افلاطون دارد، او مثال خیر را فراتر از ذهن و زبان می‌دانست. فلوطین بیش از هر چیزی بر تعالی و تنزیه «احد» از همه ویژگی‌های تعین‌آور و محدودکننده تأکید می‌کند. او معتقد است: «کسی که همه چیز را از او سلب کند و هیچ چیزی را به او نسبت ندهد سخن درست گفته است.» در نزد فلوطین هستی دارای صورت و تعین است و چون احد نامتعین و فاقد هرگونه صورتی است پس در «ورای وجود و عدم» قرار دارد و بنابراین قابل شناخت و قابل بیان نیست. او با صراحت می‌گوید: «... اگر بخواهیم سخن دقیق بگوییم، حق نداریم او را «او» بنامیم». بنابراین از دیدگاه فلوطین، احد نه چیزی است، نه چون، نه چند، نه عقل و نه روح، نه متحرک است و نه ساکن، نه در مکان و نه در زمان و نه... . در این مقاله کوشیده‌ایم تا با ارائه بیان روشنی از دیدگاه فلوطین، به بررسی و نقد آن نیز بپردازیم. لازمه منطقی دیدگاه فلوطین کنار نهادن هرگونه حکم ایجابی یا سلبی درباره احد و در واقع سکوت نسبت به آن است. در حالی که فلوطین خود به ناچار به سوی الهیات سلبی و حتی در برخی از موارد به سوی الهیات ایجابی نیز کشیده شده است. مبانی و پیش‌فرض‌های دیدگاه فلوطین نیز قابل نقد و تردید است.

زیبایی و هنر در نظام فلسفی افلوطین (203-273 م.) جایگاه مهمی دارد. او در سه رساله از «نه گانه ها»ی خود به طور مستقل به مساله زیبایی و هنر پرداخته است: رساله ششم از نه گانه اول، رساله هشتم از نه گانه پنجم و رساله هفتم از نه گانه ششم. به دو گونه می توان نشان داد که هنر و معرفت در فلسفه افلوطین یکی هستند؛ آنجا که هنرمند برای نظاره زیبایی معقول، خود را باید زیبا کند و برای زیبا شدن همانند پیکرتراشان، پلیدی را از خود دور سازد. با دور ساختن پلیدی از خود، هنرمند به خود خویشتن باز می گردد و بدین ترتیب، زیبا می شود و به نظاره زیبایی عقل می پردازد.دیگر اینکه فعل هنرمندانه همانند فعل طبیعت، نفس و عقل است؛ همان گونه که آن ها با نظاره، زیبایی تولید می کنند، هنرمند هم با نظاره صورت های عقلی، زیبایی را خلق می کند. در این صورت، آنچه رهبر تمام تولیدات است، معرفت خواهد بود. پس در نظر افلوطین، زیبایی شناسی همان معرفت شناسی و هستی شناسی خواهد بود. در این تفکر، راه درک هستی، زیبا شدن و راه زیبا شدن، نیک شدن است.