جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالة‌ حاضر بر آن‌ است‌ تا در حوزة‌ معناشناختی‌ صفات‌ خداوند که‌ از مهم‌ترین‌ موضوعات‌ معاصر در عرصة‌ زبان‌ دین‌ به‌ شمار می‌رود، به‌ دو مسألة‌ مهم، یکی‌ مقیاس‌ شناخت‌ صفات‌ خدا و دیگری‌ تحلیل‌ ماهیت‌ صفات‌ خدا از دیدگاه‌ دو فیلسوف‌ برجسته‌ (یکی‌ از قرون‌ وسطا یعنی‌ موسی‌ ابن‌میمون‌ و دیگری‌ از قرن‌ معاصر یعنی‌ علامة‌ طباطبایی) بپردازد. در این‌ نوشتار کوشش‌ شده‌ است‌ با تحلیل‌ آرای‌ این‌ دو اندیشه‌ور و در ضمن‌ مقایسه‌ بین‌ آن‌ها مشخص‌ می‌شود که‌ مبانی‌ حکمت‌ متعالیه‌ که‌ حاصل‌ تلاش‌ فیلسوفان‌ مسلمان‌ و برگرفته‌ از آموزه‌های‌ دینی‌ اسلام‌ است، معقول‌تر و موجه‌تر به‌ این‌ مهم‌ پاسخ‌ داده‌ است.

ابن میمون و قاضی سعید قمی با تأکید بر تباین کامل خدا و خلق و اینکه خداوند موجودی به کلّی دیگر است، به نفی صفات ازذات خداوند پرداخته و در تحلیل معانی آنها نیز به گونه‌ای پیش رفته‌اند که به همین امر می‌انجامد. ایشان در بحث معنا شناسی صفات ذاتیِ نسبت داده شده به خداوند، دو مؤلّفه باور به اشتراک لفظی و تفسیر سلبی را ارائه کرده‌اند. البته قاضی سعید با الهام از حدیث، مؤلّفه سوّمی زیرعنوان اثبات مثمرات را نیز مطرح کرده است. هم چنین آنها با نظریّه‌ی تشکیک در معانی صفات خداوند مخالفت کرده و اعتقاد به آن را مستلزم کفر و زندقه و خروج از دین دانسته‌اند. در این مقاله، دیدگاه‌های این دو‌اندیشور بزرگ در مورد تحلیل معانی صفات خداوند، بررسی شده و ضمن سنجش با یکدیگر مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.

«شرح بیست و پنج مقدمه در اثبات بارى تعالى» اثرى است که تبریزى در آن به شرح مقدمات بیست و پنج گانه اى که ابن میمون در دلاله الحائرین در اثبات وجود بارى تعالى و نیز وحدانیت و منزه بودن خداوند از جسمانیت نگاشته، مى پردازد. به گفته مصنف همه این مقدمات اثبات شده و تردیدى در هیچ یک از آنها نمى توان روا داشت.زیرا ارسطو و دیگر حکماى مشائى پس از او هر یک برهانى براى اثبات هر کدام از این مقدمات آورده اند و مصنف نیز مقدمه اى براى تایید آنان آورده و تسلیم آن شده است. اهمیت کتاب: این کتاب از دو جهت داراى اهمیّت است. یکى آنکه نشان دهنده اینست که تا چه اندازه فلسفه و کلام اسلامى در زیر بناى فکرى و عقلى سایر ملل اثر داشته و دیگر اینکه توانائى نیروى علمى فیلسوفى ایرانى را در نقد و تحلیل یکى از مهمترین و معروف‌ترین آثار قرون وسطى آشکار مى‌سازد. نسخه شناسى: این کتاب در سال 1329 هجرى قمرى از روى نسخه‌اى منحصر بفرد در قاهره بوسیله محمد زاهد الکوثرى بطبع رسید و نیز هنگامى که کتاب دلالة الحائرین با خط عربى در سال 1972 بوسیله دانشکده الهیات دانشگاه انکارا چاپ شد مصحّح کتاب دکتر حسین آتاى استاد علم کلام و اصول دین و رئیس آن دانشکده شرح تبریزى را بتمامه در پاورقى آن کتاب آورد. نسخه حاضر در برنامه به اهتمام دکتر مهدى محقق و با ترجمه فارسى آقاى سید جعفر سجادى در قطع وزیرى با جلد گالینگور در 8 صفحه پیشگفتار،65 صفحه متن عربى و 150 صفحه ترجمه فارسى در سال 1360 ه-ش توسط انتشارات دانشگاه تهران با همکارى دانشگاه مک گیل کانادا منتشر شده است.نوبت چاپ کتاب مشخص نیست.

الاهیات سلبی، در بعد معرفتی بر شناخت ناپذیری؛ و در بعد زبانی، بر بیان ناپذیری خدای متعال تاکید دارد. در بعد معرفتی، به دلایلی چون عدم توانایی احاطه بر خدای متعال، تعالی و فوق عقل بودن او، نقص معرفت معلول نسبت به علت و محدودیت قوای ادراکی انسان؛ و در بعد زبانی، به مفهوم ناپذیر بودن و صورت نداشتن امر متعالی و ... استناد می شود. منتقدان اشکالاتی چون تعطیل، ناکافی بودن معرفت سلبی، تعارض در گفتار و ... را بر این دیدگاه وارد کرده اند. در واقع، بیشتر طرفداران الاهیات سلبی، در عین تاکید بر نقص معرفت بشری، قائل به تعطیل نیستند و معرفت به خدای متعال را دارای مراتب می دانند. در الاهیات سلبی، سخن گفتن از او، به دلایلی چون سخن گفتن به واسطه اضطرار درونی، یا به قصد تعلیم دیگران است؛ و یا سخن ها و عبارات ایجابی ناظر است به تجلیات خدای متعال و آنچه پس از او هستند؛ هر کس به اندازه فهم خود و به همان میزان که آثار و ظهورات خدای متعال را یافته است، از او سخن می گوید.

‫مبحث بعثت انبيا( ، يکي از ارکان مباحث کلامي و علم عقايد به شمار ميآيد که عدم درک صحيح از اين مقوله، نتايج زيانباري را براي بشريت به دنبال داشته است. اين پژوهش در چهار فصل، به اين موضوع از ديدگاه شهيد مطهري? و ابن ميمون پرداخته است. نويسنده پس از کليات، نخست به ضرورت و اهداف بعثت انبيا( از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون پرداخته است. سپس حقيقت بعثت از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون و در پايان، ختم نبوت ازديدگاه آن دو بيان شده است. هر دو ضرورت وجود پيامبران را براي حاکميت نظم اجتماعي و سعادت بشر لازم ميدانند. البته شهيد مطهري، جنبه اخروي بعثت را نيز مدّ نظر قرار داده و براي فهم سعادت و شقاوت ابدي، راهنمايي انبيا( را براي بشر ضروري ميداند. شهيد مطهري دو هدف عمده براي بعثت انبيا ذکر ميکند: دعوت به سوي خدا و به پاداشتن قسط و عدل در جوامع بشري. ولي بنا بر ظاهر عبارت ابن ميمون، جنبه نظم و انتظام بخشي به جوامع انساني، جزء اهداف انبياست. از اهميت زياد او به نظم در جامعه، فهميده ميشود که گويا سعادت جمعي را هدف اصلي بعثت انبيا( ميداند. هر دو، بعثت انبيا( و نبوت را مأموريت الهي براي ارشاد و هدايت مردم ميدانند. در بحث از ختم نبوت، هر دو در اصل ختم نبوت اتفاق نظر دارند؛ ولي نظرشان در مصداق متفاوت است. ابن ميمون شريعت موسي عليه السلام را شريعت ختميه ميداند و شهيد مطهري? بر شريعت ختميه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم استدلال ميکند. وي دين اسلام را دين واحد الهي از آدم تا خاتم صلي الله عليه و آله و سلم دانسته و با وجود اختلاف شرايع، ماهيت دين را تغيير ناپذير ميداند. نويسنده در پايان، خلاصهاي از ديدگاههاي ايشان را با عنوان خاتمه يادآوري نموده و ديدگاههاي مشترک و تفاوت ديدگاههاي آنها را بيان کرده است.

‫در رويکرد حاکم بر "الهيات سلبي"، اسماء و صفات ايجابي، اسم و صفت امکاني بوده و اطلاق آن بر خدا غيرممکن و غيرمجاز است؛ زيرا ذات خدا عاري از اسم و صفت بوده، و راه دادن صفت يا اسم به آن ذات بي‌اسم و رسم، موجب نقص و سبب شرک مي‌شود. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌اي، به بررسي ديدگاه ابن‌ميمون قرطبي يهودي و قاضي سعيد قمي شيعي پيرامون مسأله الهيات سلبي پرداخته، و در نهايت اين رويکرد را با الهيات ايجابي مقايسه کرده است. ابن‌ميمون بر اساس رويکرد سلبي خود معتقد است که در هيچ صورتي، خدا داراي صفت ذاتي نخواهد بود. و موحدي که خدا را داراي صفات متعدد مي‌داند، در زبان قايل به وحدت است اما در دل معتقد به کثرت است. در اين راستا، تباين خالق و مخلوق، اشتراک لفظي وجود بين واجب و ممکن، نقص عقل و عدم اکتناه ذات خدا، جزء مباني الهيات سلبي او به‌شمار مي‌رود. او در استدلال بر ديدگاه خود، به ناسازگاري توصيف ايجابي با تنزيه، تعلق توصيف ايجابي به ماهيت اشياء و نبودن ماهيت براي خدا، و ناسازگاري توصيف ايجابي با عقل استناد مي‌کند. قاضي سعيد نيز به امکان شناخت حقيقي و تحقق آن، اشتراک لفظي وجود بين خدا و مخلوقات، تباين کلي ميان خداوند با موجودات امکاني، و ناممکن دانستن توصيف ايجابي، قايل است. اما در نقد اين رويکرد مي‌توان گفت که توصيف ايجابي خداوند، ناظر به کنه نيست بلکه ناظر به وجه است. همچنين خداوند چنان‌که مثل ندارد، ضد نيز ندارد، اما تباين مورد نظر در الهيات سلبي، اثبات ضديت مي‌کند. به‌علاوه، مفهوم وجود و ساير مفاهيم کمالي مانند علم و قدرت، جزء معقولات ثاني فلسفي است که حاکي از مصداق هستند اما عين آن نيستند. پس توصيف ايجابي نيز ممکن و مطلوب بوده، و در متون ديني هم کنار توصيف سلبي، و بلکه بيش از آن مورد تأکيد قرار گرفته است.