جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خواجه نصیرالدین طوسی (597­-672ق)­ ­از فیلسوفان مشائی‌ای است که با اندیشه ­های فلسفی شهاب ­الدین یحیی سهروردی (549-587ق)، فیلسوف بزرگ اشراقی پیش‌از خود و ازجمله ایدۀ علم شهودی و اشراقی او آشنایی داشت؛ اما به‌رغم این آشنایی و اعتقاد برخی به اشراقی‌بودن وی، تأثیر چندانی از مکتب اشراق در مباحث مربوط به علم و ادراک در آثارش دیده نمی­ شود. خواجه نصیرالدین علم حضوری را نپذیرفته و بر علم حصولی فاعل شناسا به غیر خود تأکید کرده است. از سوی دیگر، وی برخلاف ابن ­سینا (­370-428­ق­) و دیگر فیلسوفان مشائی در تبیین ابصار، نظریۀ خروج شعاع را مختار دانسته و همچنین ادراکات عقلی را ازطریق فرایند انطباع (نه تجرید) تلقی کرده است. در این مقاله می‌کوشیم با بررسی آثار متعدد منطقی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی نشان دهیم وی در مباحث علم و ادراک، نه تابع دیدگاه فیلسوفان مشاء بوده و نه از سنت اشراقیون پیروی کرده؛ بلکه رویکردی نوین را درپیش گرفته است؛ از این روی، دیدگاه او را از دو جنبه می‌توان بررسی کرد: نخست، بُعد سلبی نظر طوسی که در این بخش نشان داده می­ شود او علم حضوری را نفی می­ کند؛ دوم، بُعد ایجابی که بیانگر نظریۀ انطباع ادراکات عقلی ازمنظر وی است.

موضوع این پژوهش «معنا و اثبات اصالت جامعه» و هدف از آن ارائه قرائتی دقیق‌تر از معنای اصالت جامعه با اتکاء بر برهانی نوین است. در این مقاله با اتخاذ روش دلالت پژوهی و با تکیه بر یکی از مفاهیم محوری در عرفان اسلامی یعنی مقام فناء عرفانی، برهانی جدید برای اثبات اصالت جامعه ارائه شده است. هدف نخست این مقاله توجه دادن به این حقیقت است که مقام فناء عرفانی به غیر از مصادیق ناظر به سلوک عرفانی در متن افعال اجتماعی نیز مصادیق قابل توجهی دارد و طبق بیان علامه‌طباطبایی در متن هر اطاعتی نوعی فناء مطیع در مطاع مستتر است. پس از اثبات این مطلب، این حقیقت به عنوان مقدمه استدلالی با روش برهانی برای اثبات اصالت جامعه مورد استفاده قرار گرفته است و نشان داده شده که عمل اجتماعی و حب و بغض‌های مستتر در آن، ظرفی برای تحقق و بروز مقام فناء عرفانی به صورت جمعی است و در نتیجه افراد جامعه در قالب کنش‌های اجتماعی در حال طی نمودن مراحل فناء عرفانی و در نهایت متحد شدن در تعین کمال مطلوب با یکدیگر هستند و این حقیقت را به صورت انضمامی در متن بسیاری از رفتار‌های اجتماعی نظیر انواع اجتماعات ورزشی، دینی، هنری و ... می‌توان رصد نمود. حقیقتی که اشاراتی به آن را می‌توان در آثار خواجه نصیر الدین طوسی مشاهده نمود و نشان داد او نیز چنین فهمی از نحوه اتحاد افراد جامعه داشته است و در پایان به مزیت‌های این برهان در قبال سایر ادله اثبات اصالت جامعه پرداخته شده است.

تلقی همگانی متدینان از ادیان توحیدی از بعثت پیامبران الهی این است که کار اصلى آن بزرگواران، راهنمایى انسان است و خداوند متعال انبیا را برای هدایت او فرستاده است، اما بلافاصله پرسش اساسی دیگری مطرح می‌شود که انسان چه کاستی‌هایى داشته است که با بعثت پیامبران و وحى الهى برطرف مى شود؟ اصولاً چرا انسان عاقل نیاز به راهنمای خارجى دارد و چرا خرد و قوای ادراکى او برای یافتن راه صحیح، کفایت نمى‌کند؟ دانشمندان و متکلمان بنام اسلامی، این پرسش‌ها را از زوایای مختلفى مورد کاوش قرار داده و کوشیده‌اند به آن‌ها پاسخى مناسب دهند. محور اصلی این تحقیق پاسخ‌های دو متکلم پر آوازه جهان اسلام، فخر رازی و نصیرالدین طوسی است به این پرسش است که از نگاه آنان دین چه فواید و حسناتی دارد؟ تبیین آن‌ها از فواید دین بر چه مبانی استوار است. این تحقیق فواید و حسنات دین را از نگاه فخر رازی و نصیرالدین طوسی و مبانی آن‌ها را در این مسئله، تبیین نموده و به این نتیجه رسیده است که وضع قوانین الهی برای اداره اجتماع، فراهم نمودن بستر هدایت انسان به سعادت ابدی و کمال مطلوب، استکمال عقل در درک احکام غیر مستقل عقلی، تأیید احکام مستقل عقلی و استکمال عقل عملی، از مهم‌ترین فواید دین به شمار می‌رود که این فواید را هیچ چیزی جز دین نمی‌تواند برای بشر به ارمغان اورد.

اثر حاضر نسخه تصحيح شده نسخه‌اي از کتاب «جبر و اختيار» خواجه نصيرالدين طوسي است. در مقدمه کتاب، مصحح ابتدا نظريه‌ي صحيح پيرامون جبر و اختيار را مطرح نموده است. سپس برخي نسخه‌هاي کتاب را معرفي کرده و شرح حال خواجه توس ارائه شده است. در ادامه متن اصلي کتاب در ده فصل آورده شده است. در ذکر وجوب و امکان و امتناع و احکام هر يک؛ در ذکر اسباب و علل و اشارت به معني جبر و اختيار؛ در بيان آنکه وجوب فعل از فاعل منافي اختيار او نبود و ... از جمله عناوين فصول اين اثر است.

این جستار به بررسی نقش فرهنگی خواجه نصيرالدين طوسي در تعامل با هلاکوخان مغول و عوامل دخیل در این تفاهم فرهنگی ميپردازد. در این تحقیق تبیین میشود که خواجه چگونه با درک صحیح از شاخصه‏ها و نمادهای فرهنگی قوم مغول، توانست در کارزار فرهنگی بر آنها غلبه کند و از علاقة مغولها به نجوم که جزئی از فرهنگ آنها محسوب میشد، استفاده نماید و با هوش فرهنگی بالای خود، به تقویت جریان کلام امامیه در جنبة معرفتی و پایگاه شیعه در ساختار سیاسی حکومت هلاکوخان، مبادرت ورزد. با حضور خواجه نصیر، پس از قرنها کلام امامیه در ساختار سیاسی صاحب نماینده شد و حتی مغولان به اسلام گرایش پیدا کردند. با سقوط خلافت بغداد نیز ـ خواه خواجه در آن مؤثر بوده باشد، خواه نه ـ‌ در واقع یکی از پشتوانه‏های کلام اشعری از بین رفت و گروه‏های شیعه امامیه جان گرفتند.

خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان یکی از متکلمان مشهور شیعه در قرن هفتم با نوشتن آثاری چون (تجرید الاعتقاد) که شیعه و سنی آن را شرح کرده­اند؛ توانسته بر اساس قواعد کلامی و فلسفی از آرای شیعه به‌ویژه در مسئلۀ امامت دفاع کند، وی بر متکلمان متأخر خود حتی در جهان تسنن نیز اثر گذاشت وآنان روش وی را الگو قرار داده و کتاب­های مهمی را نگاشتند. این پژوهش در صدد است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، آراء خواجه نصیر را در مبحث امامت به صورت تطبیقی در چهار اثر کلامیشان ارائه کند و در نهایت به این نتیجه دست یافته­است که وی، امامت را به‌عنوان یک اصل اعتقادی و در مباحث مستقل مطرح نموده­است و سعی کرده به این مباحث ساختار منطقی دهد و آنها را با شیوه­ای تحلیلی- منطقی مورد پژوهش قرار دهد؛ در این راستا دلایل ایشان در دو حوزۀ عقلی و نقلی، پرداخته شده­است.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

خواجه نصير طوسي با تاليف «تجريد الاعتقاد» استوارترين متن كلامي شيعي را پديد آورد و يك دوره كلام شيعي را با روشي جديد و پسنديده عرضه داشت. قواعد العقائد متن كلامي ديگري از اوست كه كوچكتر و ساده تر از تجريد است ولي پر محتوا و عميق. «فصول» كه كوچكتر است از همين قواعد العقائد گزين شده كه خواجه در آن از فيلسوفان و اشعريان جبري خرده گرفته و نگرش معتزله و اماميه را تقويت كرده است. از آن كوچكتر رساله «امامت» اوست كه در آن از روش منطقي بهره گرفته و همانند قسمت امامت فصول مي باشد. كوچكتر از تمامي اينها رساله اعتقادات يا اقل ما يجب. . است كه در پايان آن از قواعد العقائد خود ياد نموده است. طوسي در «الفصول في الاصول» در مباحثي همچون زمينه آفريده شدن عقول از خداوند و مسئله صدور كثير از واحد بر فيلسوفان تاخته، چنانكه در تجريد و قواعد العقائد چنين كرده است؛ جز اين كه در شرح اشارات نمط 6 در همين زمينه از آنان دفاع كرده است. او در پاسخ به قاضي هرات در سال 666 و در رساله علل و معلولات، مسئله صدور كثير از واحد را با روش رياضي كاوش نموده و رشته علل و معلولات را فيلسوفانه پرداخته است. خواجه در فصول روشي كاملا كلامي در پيش گرفته و از شاهكارهاي او در اين رساله و تجريد، دفاع عقلاني و مدلل از انديشه امامي است كه كمتر كسي همانند او موفق بوده است. پيش از او نوبختي در «الياقوت» و شيخ مفيد و سيد مرتضي و شيخ طوسي و كراجكي در اين راه تلاشهائي داشته اند ولي هيچكدام به متانت و گزيدگي و روشني تاليفات خواجه نمي رسد. خواجه ابتدا همان فصل اول را كه در توحيد است نگاشت، سپس به در خواست دوستي، فصلهاي ديگر را بدان افزود و در همه تاليف دقت در دفاع از انديشه شيعي را مد نظر قرار داد. از ديباجه ترجمه عربي و ديباجه شرح سيوري بر اين رساله بر مي آيد كه نام اين رساله «الفصول في الاصول» است ولي فهرست نگاران بيشتر آن را «فصول» خوانده اند. مهمترين ترجمه عربي اين رساله از آن ركن الدين محمد بن علي فارسي جرجاني استرآبادي حلي نجفي شاگرد علامه حلي است كه چندين ترجمه ديگر از آثار خواجه را همچون اوصاف الاشراف، جبر و قدر، اساس الاقتباس، اخلاق ناصري، و شرح ثمره بطلميوس را به پايان برده است. و بر اين ترجمه، گزارشهاي گوناگوني ياد شده همچون: 1-شرح فصول فخرالمحققين كه اثري از آن نيافتم؛ 2-الانوار الجلالية للفصول النصيرية مقداد بن عبدالله سيوري كه در 8 رمضان 808 آن را ساخته؛ 3-شرح فصول امير سيد عبدالوهاب متكلم بن طاهر بن علي بن داود حسيني استرآبادي كه در 23 رجب 833 آن را به پايان برده؛ 4-جامع الاصول في شرح الفصول از نجم الدين خضر بن شمس الدين محمد بن علي رازي حبلرودي كه در كربلا و يا نجف در 834 آن را نگاشته است؛ 5-شرح فصول، اثر كمال الدين حسن بن محمد بن حسن بن حسين استرآبادي كه آن در تون در نيمه روز دوشنبه 15 ذيحجه 870 به دستور سلطان عبدالمطلب موسوي ساخته است؛ 6-تحفة الفحول في شرح الفصول كه در 953 ساخته شده و از محمد بن احمد خواجكي شيرازي دانسته شده است و او نيز شرحي فارسي بر فصول دارد كه تاريخ و محل تاليف هر دو همانند است؛ 7-منتهي السئول في شرح الفصول از شيخ علي بن يوسف بن عبدالجليل؛ 8-شرح فصول سليمان بن احمد آل عبدالجبار بحراني كه نسخه از آن نيافتم؛ 9-شرح فصول ناصرالدين عبدالله بن عمر بن محمد بن علي فارسي بيضاوي، كه اثري از آن نيافتم؛ 10-معراج الاصول في شرح الفصول كه الذريعه از آن ياد كرده؛ 11-ايضاح الاصول في شرح الفصول از علاء الدين ملك علي توني از دانشمندان زمان شاه سليمان و زنده در 1098 به نام حسينعلي عليخان پسر شيخ عليخان زنگنه اعتماد الدوله صدر اعظم روزگار صفوي كه شرحي فارسي بر متن عربي فصول است و در ديباجه معتقد است كه متن عربي نيز از خواجه است؛ 12-روضة الاصول المفاخرية في شرح الاصول النصيرية از محمد باقر بن ملك محمد توني كه در روز جمعه دهه اول ماه رجب 1116 به پايان برده است؛ 13-انوار العقول في شرح الفصول از علي بن قربان ايرواني، دانشمند قرن 13؛ 14-شرح الفصول از عبدالله بن شرفشاه عجمي؛ 15-محمد بن عبدالعالي شرحي بر فصول به عربي دارد كه شب يكشنبه 15 ذيقعده 769 آن را ساخته است. در اين رساله با عناوين «اصل، هداية، تقسيم، تبصرة، الزام، نقض، فائدة» و مانند اين عناوين گزارش شده است. نويسنده در اين رساله از توحيد شروع مي كند و يكايك مسائل راجع به اصول دين شيعه را ببحث مي كشد و پس از اثبات خدا و بر حق بودن پيغمبر اسلام بمسأله معاد و حشر مردگان مي پردازد و در بحث راجع بتوحيد و نبوت و حشر مردگان دلائل بسيار قوي مي آورد. «درايتي» از: ؟ مختصر و بر پايه علوم عقلي در اثبات واجب و بعضي از صفات باري تعالي و گفتار كوتاهي در معاد، با عناوين «اصل، تبصره، هداية» و مانند اينها، و پاسخ به بعضي از شبهه هاي فلاسفه و متكلمان مي باشد. (سيد احمد اشكوري) آغاز كتاب: بسمله. اصل هر که از چيزي آگاهي يابد لامحاله از هستي آن چيز آگاه باشد چه به ضرورت داند که هر آنچه يابنده باشد وآنچه نبود نتوان يافت. پس هستي كه آنرا وجود خوانند دانسته باشد. چون آن هستي جزء است از اين هستي كه يافت و هر كه كل داند از پيش جزء دانسته باشد. انجام كتاب: ختم و نصحية: چون از آنچه داده بوديم فارغ شديم وقت آمد كه سخن قطع كنيم. پس بدين نصيحت ختم كرديم: كه هر كه بديده بصيرت چندين حكمت در آفرينش خويش مشاهده كند ... . كافّه اهل رحمت را توفيق كرداناد و الطاف در زياده داراد. انه خير موفق و معين و الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي خير خلقه محمد و آله الاطهرين الاكرمين و الحمد لله رب العالمين. [مرعشي 27/264؛ فهرست دانشگاه 3/563-564؛ فهرست مجلس 9/297، 392؛ مجلس شورا 10/624؛ دانشگاه تهران 17/170؛ مرعشي 28/362 و 29/415؛ الذريعة 4/122و 13/383و 16/246 و 16/247؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي 1/736/2 و ص 825؛ فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مجلس شوراي ملي 2/1932/1/9؛ اعيان الشيعة 9/414؛ شخصي ميبدي 1/168؛ ملي 5/583؛ مجلس سنا 1/390؛ مجلس شورا 9/637؛ احوال و آثار خواجه از مدرس رضوي: 249-252، دانشگاه 2325: 6، 11/2415 شماره 340 ذريعه 16؛ دانشكده حقوق تهران 166؛ نيز سرگذشت طوسي از مدرس رضوي ص 249 و جاهاي ديگر؛ دانشگاه تهران16/312؛ مجلس شورا 21/248؛ ؛ الفبائي آستان قدس ص 663؛ مهدوي، مصلح الدين ص 127؛ نشريه 11/720؛ اوراق عتيق 1/247؛ فهرستواره منزوي 6/202؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: شرح الفصول النصيرية = علم الكلام (فصول في) (-) حاشية الفصول النصيرية (-) شرح الفصول النصيرية (-) اصول الدين (ترجمه) (-) الانوار الجلالية في شرح الفصول النصيرية فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) شرح الفصول النصيرية حسيني استرآبادي، عبدالوهاب بن علي (-9) ايضاح الاصول في شرح الفصول = شرح فصول نصيريه توني، ملك علي بن محمد شفيع (-11) جامع الاصول في شرح الفصول رازي، خضر بن محمد (-850) منتهي السئول في شرح معرب الفصول نيلي، علي بن يوسف (-8) تحفة الفحول في شرح الفصول خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية كمال الدين استرآبادي، حسن بن محمد (-9) شرح الفصول النصيرية ابن عبدالعالي، محمد بن عبدالعالي (-8) الفصول النصيرية في الاصول الدينية (ترجمه) ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8) روضة الاصول المفاخرية في شرح الفصول النصيرية توني، محمد باقر بن ملك علي (-11) انوار العقول في شرح الفصول في الاصول ايرواني، علي بن قربان (-13) شرح الفصول النصيرية في اصول الدينية علي بن ماجد (-) شرح الفصول النصيرية عجمي، عبدالله بن شرفشاه (-)