جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خواجه نصير طوسي با تاليف «تجريد الاعتقاد» استوارترين متن كلامي شيعي را پديد آورد و يك دوره كلام شيعي را با روشي جديد و پسنديده عرضه داشت. قواعد العقائد متن كلامي ديگري از اوست كه كوچكتر و ساده تر از تجريد است ولي پر محتوا و عميق. «فصول» كه كوچكتر است از همين قواعد العقائد گزين شده كه خواجه در آن از فيلسوفان و اشعريان جبري خرده گرفته و نگرش معتزله و اماميه را تقويت كرده است. از آن كوچكتر رساله «امامت» اوست كه در آن از روش منطقي بهره گرفته و همانند قسمت امامت فصول مي باشد. كوچكتر از تمامي اينها رساله اعتقادات يا اقل ما يجب. . است كه در پايان آن از قواعد العقائد خود ياد نموده است. طوسي در «الفصول في الاصول» در مباحثي همچون زمينه آفريده شدن عقول از خداوند و مسئله صدور كثير از واحد بر فيلسوفان تاخته، چنانكه در تجريد و قواعد العقائد چنين كرده است؛ جز اين كه در شرح اشارات نمط 6 در همين زمينه از آنان دفاع كرده است. او در پاسخ به قاضي هرات در سال 666 و در رساله علل و معلولات، مسئله صدور كثير از واحد را با روش رياضي كاوش نموده و رشته علل و معلولات را فيلسوفانه پرداخته است. خواجه در فصول روشي كاملا كلامي در پيش گرفته و از شاهكارهاي او در اين رساله و تجريد، دفاع عقلاني و مدلل از انديشه امامي است كه كمتر كسي همانند او موفق بوده است. پيش از او نوبختي در «الياقوت» و شيخ مفيد و سيد مرتضي و شيخ طوسي و كراجكي در اين راه تلاشهائي داشته اند ولي هيچكدام به متانت و گزيدگي و روشني تاليفات خواجه نمي رسد. خواجه ابتدا همان فصل اول را كه در توحيد است نگاشت، سپس به در خواست دوستي، فصلهاي ديگر را بدان افزود و در همه تاليف دقت در دفاع از انديشه شيعي را مد نظر قرار داد. از ديباجه ترجمه عربي و ديباجه شرح سيوري بر اين رساله بر مي آيد كه نام اين رساله «الفصول في الاصول» است ولي فهرست نگاران بيشتر آن را «فصول» خوانده اند. مهمترين ترجمه عربي اين رساله از آن ركن الدين محمد بن علي فارسي جرجاني استرآبادي حلي نجفي شاگرد علامه حلي است كه چندين ترجمه ديگر از آثار خواجه را همچون اوصاف الاشراف، جبر و قدر، اساس الاقتباس، اخلاق ناصري، و شرح ثمره بطلميوس را به پايان برده است. و بر اين ترجمه، گزارشهاي گوناگوني ياد شده همچون: 1-شرح فصول فخرالمحققين كه اثري از آن نيافتم؛ 2-الانوار الجلالية للفصول النصيرية مقداد بن عبدالله سيوري كه در 8 رمضان 808 آن را ساخته؛ 3-شرح فصول امير سيد عبدالوهاب متكلم بن طاهر بن علي بن داود حسيني استرآبادي كه در 23 رجب 833 آن را به پايان برده؛ 4-جامع الاصول في شرح الفصول از نجم الدين خضر بن شمس الدين محمد بن علي رازي حبلرودي كه در كربلا و يا نجف در 834 آن را نگاشته است؛ 5-شرح فصول، اثر كمال الدين حسن بن محمد بن حسن بن حسين استرآبادي كه آن در تون در نيمه روز دوشنبه 15 ذيحجه 870 به دستور سلطان عبدالمطلب موسوي ساخته است؛ 6-تحفة الفحول في شرح الفصول كه در 953 ساخته شده و از محمد بن احمد خواجكي شيرازي دانسته شده است و او نيز شرحي فارسي بر فصول دارد كه تاريخ و محل تاليف هر دو همانند است؛ 7-منتهي السئول في شرح الفصول از شيخ علي بن يوسف بن عبدالجليل؛ 8-شرح فصول سليمان بن احمد آل عبدالجبار بحراني كه نسخه از آن نيافتم؛ 9-شرح فصول ناصرالدين عبدالله بن عمر بن محمد بن علي فارسي بيضاوي، كه اثري از آن نيافتم؛ 10-معراج الاصول في شرح الفصول كه الذريعه از آن ياد كرده؛ 11-ايضاح الاصول في شرح الفصول از علاء الدين ملك علي توني از دانشمندان زمان شاه سليمان و زنده در 1098 به نام حسينعلي عليخان پسر شيخ عليخان زنگنه اعتماد الدوله صدر اعظم روزگار صفوي كه شرحي فارسي بر متن عربي فصول است و در ديباجه معتقد است كه متن عربي نيز از خواجه است؛ 12-روضة الاصول المفاخرية في شرح الاصول النصيرية از محمد باقر بن ملك محمد توني كه در روز جمعه دهه اول ماه رجب 1116 به پايان برده است؛ 13-انوار العقول في شرح الفصول از علي بن قربان ايرواني، دانشمند قرن 13؛ 14-شرح الفصول از عبدالله بن شرفشاه عجمي؛ 15-محمد بن عبدالعالي شرحي بر فصول به عربي دارد كه شب يكشنبه 15 ذيقعده 769 آن را ساخته است. در اين رساله با عناوين «اصل، هداية، تقسيم، تبصرة، الزام، نقض، فائدة» و مانند اين عناوين گزارش شده است. نويسنده در اين رساله از توحيد شروع مي كند و يكايك مسائل راجع به اصول دين شيعه را ببحث مي كشد و پس از اثبات خدا و بر حق بودن پيغمبر اسلام بمسأله معاد و حشر مردگان مي پردازد و در بحث راجع بتوحيد و نبوت و حشر مردگان دلائل بسيار قوي مي آورد. «درايتي» از: ؟ مختصر و بر پايه علوم عقلي در اثبات واجب و بعضي از صفات باري تعالي و گفتار كوتاهي در معاد، با عناوين «اصل، تبصره، هداية» و مانند اينها، و پاسخ به بعضي از شبهه هاي فلاسفه و متكلمان مي باشد. (سيد احمد اشكوري) آغاز كتاب: بسمله. اصل هر که از چيزي آگاهي يابد لامحاله از هستي آن چيز آگاه باشد چه به ضرورت داند که هر آنچه يابنده باشد وآنچه نبود نتوان يافت. پس هستي كه آنرا وجود خوانند دانسته باشد. چون آن هستي جزء است از اين هستي كه يافت و هر كه كل داند از پيش جزء دانسته باشد. انجام كتاب: ختم و نصحية: چون از آنچه داده بوديم فارغ شديم وقت آمد كه سخن قطع كنيم. پس بدين نصيحت ختم كرديم: كه هر كه بديده بصيرت چندين حكمت در آفرينش خويش مشاهده كند ... . كافّه اهل رحمت را توفيق كرداناد و الطاف در زياده داراد. انه خير موفق و معين و الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي خير خلقه محمد و آله الاطهرين الاكرمين و الحمد لله رب العالمين. [مرعشي 27/264؛ فهرست دانشگاه 3/563-564؛ فهرست مجلس 9/297، 392؛ مجلس شورا 10/624؛ دانشگاه تهران 17/170؛ مرعشي 28/362 و 29/415؛ الذريعة 4/122و 13/383و 16/246 و 16/247؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي 1/736/2 و ص 825؛ فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مجلس شوراي ملي 2/1932/1/9؛ اعيان الشيعة 9/414؛ شخصي ميبدي 1/168؛ ملي 5/583؛ مجلس سنا 1/390؛ مجلس شورا 9/637؛ احوال و آثار خواجه از مدرس رضوي: 249-252، دانشگاه 2325: 6، 11/2415 شماره 340 ذريعه 16؛ دانشكده حقوق تهران 166؛ نيز سرگذشت طوسي از مدرس رضوي ص 249 و جاهاي ديگر؛ دانشگاه تهران16/312؛ مجلس شورا 21/248؛ ؛ الفبائي آستان قدس ص 663؛ مهدوي، مصلح الدين ص 127؛ نشريه 11/720؛ اوراق عتيق 1/247؛ فهرستواره منزوي 6/202؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: شرح الفصول النصيرية = علم الكلام (فصول في) (-) حاشية الفصول النصيرية (-) شرح الفصول النصيرية (-) اصول الدين (ترجمه) (-) الانوار الجلالية في شرح الفصول النصيرية فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) شرح الفصول النصيرية حسيني استرآبادي، عبدالوهاب بن علي (-9) ايضاح الاصول في شرح الفصول = شرح فصول نصيريه توني، ملك علي بن محمد شفيع (-11) جامع الاصول في شرح الفصول رازي، خضر بن محمد (-850) منتهي السئول في شرح معرب الفصول نيلي، علي بن يوسف (-8) تحفة الفحول في شرح الفصول خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية كمال الدين استرآبادي، حسن بن محمد (-9) شرح الفصول النصيرية ابن عبدالعالي، محمد بن عبدالعالي (-8) الفصول النصيرية في الاصول الدينية (ترجمه) ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8) روضة الاصول المفاخرية في شرح الفصول النصيرية توني، محمد باقر بن ملك علي (-11) انوار العقول في شرح الفصول في الاصول ايرواني، علي بن قربان (-13) شرح الفصول النصيرية في اصول الدينية علي بن ماجد (-) شرح الفصول النصيرية عجمي، عبدالله بن شرفشاه (-)

رساله بسيار کوتاهي است دربيان آنچه واجب است بر مکلفين اعتقاد بدان از توحيد و نبوت و امامت و معاد و بيان برخي ازفروعات چون امر به معروف ونهي از منکر. اين رساله با اين كه بسيار كوتاه و مختصر است و از تمامي اصول چون توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد سخن گفته ولي آن را عاري از استدلال و دليل نكرده است و در پي هر موضوع به دليل آن اشاره كرده مثلا: يجب علي كل مكلف ان يعرف ان الله تعالي موجود واجب الوجود لذاته، و الا لم يكن شيئ موجودا. و يا در عدل مي گويد: افعالنا مستندة الينا بالضرورة و لهذا نمدح و نذم. در نبوت مي گويد: و النبوة و الامامة واجبة، لانهما لطف و اللطف واجب و همچنين در بقيه مباحث. لذا مي توان اين رساله دو صفحه اي را، يك دوره اعتقادات استدلالي شيعي دانست. كه مهارت خواجه در موجز نويسي را مي رساند. نام اين رساله در فهرست مؤلفات خواجه نيامده ولي در ذيل برخي نسخ موجود از اين رساله انتساب آن به خواجه نصير آمده است جز اين كه شرحي از اين رساله از محمد مؤمن بن طاهر كرماني موجود است كه آن را از خواجه دانسته است و اين كرماني خود نيز بر شرح خود حاشيه اي دارد. «درايتي» اين رساله از خواجه نصير طوسي دانسته شده است، اما آقاي حسيني اشکوري (تراثنا 103/4) آنرا از شيخ مفيد معرفي کرده است «صدرائي و حافظيان» آغاز كتاب: بسمله الحمدلله باري الموجودات والصلوة علي اشرف النفوس المقدسيات محمد و آله اکمل الذوات و بعد فهذه مقنعة في اول الواجبات لخصتها لذوي الاشتغالات فنقول يجب علي کل مکلف ان يعرف ان الله تعالي موجود واجب الوجود لذاته ... انجام كتاب: و النهي عن المنكر للسمع بشرط العلم و تجويز التأثير و انتفاء المفسدة و العفو جائز لانه حقه تعالي و احسان تمت الرسالة الشريفة المنسوبة الي الملک العلما و السلطان الادبا خواجه نصير الملة و الدين قدس الله روحه و نور ضريحه و السلام [مجلس شورا 23/813؛ الذريعة 22/125، نسخه اي از آن را آقا بزرگ در كتابخانه ميرزا محمد طهراني در سامراء گزارش كرده است و او نيز از خواجه دانسته است با آغاز « الحمد لله الباريء الموجودات و الصلاة علي اشرف الموجودات و اكمل الذوات و بعد فهذه مقنعة في الواجبات لخصتها لدي الاشتغالات. » و با عنوان « المقنعة في العقائد» ؛ نسخه پژوهي 3/84] شرح و حواشي: شرح المقنعة في اول الواجبات كرماني، محمد مؤمن بن محمد طاهر (-12) حاشية شرح المقنعة كرماني، محمد مؤمن بن محمد طاهر (-12)

مجموعه عقايد و معتقدات اماميه که با عناوين « مسالة - مسالة» درضمن سي وسه مساله تنظيم وتحرير شده است. رساله مختصري است شامل 30 مسئله در خصوص ذات و صفات پروردگار، نبوت، امامت، حضرت مهدي، قبر و مسائله و بهشت و دوزخ. در هشت صفحه. در جائي از اين رساله نام مؤلف نيست لكن صاحب نسخه گويد كه تأليف خواجه نصيرالدين طوسي محمد بن محمد طوسي متوفي 672 هـ ق، ميباشد رساله مختصري است شامل 34 مسئله درباره ذات و صفات الهي و نبوت و امامت و حضرت مهدي (ع) و قبر و مسائله و بهشت و دوزخ ... اين رساله در 13 برگ 9 سطري هست. رساله كوتاه و جوجزي است از خواجه نصيرالدين طوسي كه در ان با طرح عناوين «مسألة-مسألة» به بحث در باره ذات و صفات خداوند تبارك و تعالي، نبوت، امامت و حضرت حجت (عج) پرداخته است. آغاز كتاب: بسمله مسئلة معرفة الله تعالي واجبة علي کل مکلف بدليل انه منعم فيجب شکره فيجب معرفته. مسئلة الله تعالي موجود بدليل انه صنع العالم و اعطاه الوجود ... انجام كتاب: و امکان ذلک و عدم تجويز العقل بذلک. تمت.

چنين تاليف را الذريعه به خواجه نصير نسبت داده و ميگويد نسخه اش در مخزن كتب محمد علي خوانساري در نجف است. كه محتمل است همين نسخه بوده. «درايتي» [الذريعه 22/416، آية الله فاضل خوانساري 1/112]

خواجه طوسي در اين رساله فارسي بروش مناظره خدا را ثابت ميكند و اندكي مفصل است. در ذريعه (ج1 ص 108) مي نويسد كه خواجه اين رساله را براي نجم الدين كاشي فرستاده بود. اين رساله در برخي نسخه ها دنباله رساله خواجه در باره تقسيم موجودات آمده است و چندان معلوم نيست كه آيا تاليفي جداگانه است و يا اينكه يك تاليف بوده كه اين قسمت آن جدا شده است. البته شكل مباحث رساله تقسيم موجودات بگونه اي است كه امكان جدا كردن قسمتي از مباحث آن هست گرچه شكل مباحث در باره وجود و عوارض آن و در نهايت بحث در باره واجب و ممكن و مباحث مربوط به آن مجموعه آن را تشكيل مي دهد. در هر صورت اين قسمت از بحث در رساله موسوم به تقسيم موجودات نيز آمده است. «درايتي» آغاز كتاب: من فوايد مولانا الامام المعظم الافضل الاعلم المحقق السعيد نصر الحق و الملة و الدين محمد الطوسي سقي الله ثراه در اثبات واجب الوجود بطريق مناظره اگر واجبي نبود هيچ موجود نبود اما موجودي هست پس واجبي هست بيان شرطي آنست كه موجود يا واجب بود يا ممكن و ممكن نتواندبود تا غير او نبود و آن غير يا واجب بود يا ممكن اگر واجب بود پس ممكن نتواند بود تا واجب نبود ... انجام كتاب: ... و اين باطل است چنانكه بيان كرده شد ... چون همه اقسام باطل شد، ثابت شد كه واجب نبود كو هم اقسام منحصر نبود چه اگر وجوب سلبي باشد خارج بود از اين قسمها و بر تقدير تسليم حصر فساد لازم بيايد. و السلام چاپ: در مجموعه رسائل خواجه به سعي مدرض رضوي چاپ شده است. [الذريعة 1/108؛ آية الله فاضل خوانساري 1/178؛ فهرست آستان قدس 4/2؛ الهيات تهران ص 713؛ دانشگاه تهران 3/120؛ فهرستواره منزوي 6/64 «اثبات واجب2» ]

گفتاري است در اثبات صانع. منسوب بخواجه نصيرالدين طوسي وجيزه ايست مختصر و فارسي در اثبات ذات واجب بطرق استدلال فرق متكلمين و حكماء و رياضين كه براي اثبات واجب چهار وجه بطريقه متكلمين و سه وجه به روش حكماء دليل آورده شده است. كاتب در صدر نسخه انتساب رساله را بخواجه علي المسموع ياد نموده. الذريعة هم بنقل از كشف الحجب اين رساله را در شماره مؤلفات خواجه دانسته. (مهدي ولايي) آغاز كتاب: بدان ايدك الله تعالي الي الصراط المستقيم و ارشدك الي الطريق القويم كه ... باب علم و عرفان و اصحاب حكمت يونان افضل علوم و اشرف معارف كه دانستن آن بر عقلاء واجب است ... انجام كتاب: پس معلوم شد كه وراي طبيعت چيزي ديگر است كه اين اجسام مختلفه را بدين ترتيب مختلف ايجاد كرده بر مقتضاي حكمت و ارادت خود ... . . از فوايد اين بهره مند كردند تم بالخير و الصواب چاپ: ايران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1390 شمسي، محمد تقي مدرس رضوي، 2، در مجموعه رسائل خواجه نصير [كتابخانه ملك 8/16؛ فهرستواره منزوي 6/64 «اثبات واجب» ]

خواجه طوسي در اين رساله كه در پاسخ به سؤالي نگاشته، اقل اعتقاد مكلف را اعتقاد و تصديق به آن حقيقتي است كه در لا اله الا الله و محمد رسول الله نهفته است و خلاصه اي از آنچه اين اعتقاد مي طلبد را بيان كرده است و معتقد است اين مقدار را براي مردم عادي كافي دانسته است و نياز به حصول معرفت عقلاني بر پايه بحث و فحص تفصيلي و اقامه براهين نيست و مباحث كلامي و فلسفي مطرح را در گرو دانستن شبهاتي مي داند كه ممكن است براي عوام در اثر شبهات بيش از فهم پاسخ آن باشد و باعث تزلزل ايمان آنها شود. عالم استدلال و دفع شبهات را ميدان عالمان قوي بنيه دانسته و مردم عادي را بي نياز از ورود به آن دانسته و اعتقاد به كليات را براي آنان كافي ميداند. در نهايت شرح آنچه را گفته، به كتاب قواعد العقايد خود ارجاع مي دهد. الذريعه آن را « اعتقادات» ثبت كرده و مي گويد « شايد اين همان رساله اي باشد كه شيخ سليمان ماحوزي آن را به نام « وجيزة» ناميده است. و در جاي ديگر آن را « اقل ما يجب الاعتقاد به» ناميده كه برداشتي از آغاز اين رساله است. «درايتي». فيض كاشاني در دو كتاب خود حقايق و قرة العيون آن را بتمامه آورده است. رساله بسيار مختصري در بيان مباني اعتقادي يک مکلف است. مؤلف، شرح بيشتر مطالب را به تأليف ديگرش با عنوان «قواعد العقايد» ارجاع داده است. وي اين رساله را به درخواست بعضي از دوستان خود نگاشته است. رساله درباره آنچه كه بايد مسلمانان شيعي مذهب بدان معتقد باشد. (حائري، عبدالحسين) در الذريعة به عنوان «الاعتقادات»، «اقل ما يجب الاعتقاد به» و «الرسالة الاعتقادية» تكرار شده است. متن اين رساله را مرحوم شهيد قاضي نورالله شوشتري مرعشي در كتاب «مجالس المؤمنين»، فيض كاشاني در 2 كتاب خويش «الحقايق» و «قرة العيون» و مرحوم مدرس رضوي در كتاب «احوال و آثار خواجه» درج نموده اند. (سيد محمود مرعشي و محمد حسين اميني) آغاز كتاب: بسمله. اعلم ايدك الله ايها الاخ الصالح العزيز ان اقل ما يجب اعتقاده علي المكلف فهو ما ترجمه قوله « لا اله الا الله محمد رسول الله» ثم اذا صدق الرسول فينبغي ان يصدقه في صفات الله تعالي و اليوم الآخر و تعيين الامام المعصوم. و كل ذلك بما يشتمل عليه القرآن من غير مزيد و برهان ... انجام كتاب: ... تضربون كتاب الله بعضه ببعض انظروا ما ذا امركم الله به فافعلوا، و انهاكم عنه فانتهوا. فهذا تنبيه علي منهج الحق و استيفاء ذلك شرحناه في كتاب قواعد العقائد فاطلبه منه و الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي خير خلقه و آله اجمعين. [الذريعة 11/102 و 11/93و 226؛ التراث العربي 1/271؛ فهرست الفبايي آستان قدس رضوي ص58؛ الهيات مشهد 2/200؛ فهرست آستان قدس 11/29؛ مرعشي 6/245 و 29/358 و 37/662؛ مجالس المؤمنين 2/208؛ موسسه امام صادق ص 92؛ كتابخانه وزيري 4/1338؛ ملي 3/403؛ مجلس شورا 4/126 و 4/206و 11/14 و 23/813 و 38/395؛ مجلس سنا 1/358؛ ادبيات تهران 1/31؛ ذريعه 2/274 احوال و آثار خواجه (چاپ 2) : 550-552 (اعتقاديه) ؛ دانشگاه تهران 3/531 و 13/3082 و 8/568 و 8/693 و 10/1811 و 20/435؛ اصغر مهدوي 2/180؛ مرعشي 17/14 و 24/213و 28/99 و 23/174؛ الذريعة 2/226؛ نشريه 7/229؛ دانشكده حقوق تهران 252؛ دانشگاه تهران 9/828؛ نشريه 4/405؛ اهدائي به آستان قدس ص 280 و 283 و 350؛ چاپ عبدالله نوراني همراه تلخيص المحصل ص 271و272؛ بنام اقل مايجب الاعتقاد به، نيز ص 24 ديباچه؛ كتابخانه ملك 9/69؛ كتابخانه وزيري 3/969؛ ريحانة الادب 2/179؛ دانشگاه تهران 16/339؛ نشريه 7/229؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 58؛ شيخ علي حيدر 2/58؛ مكتبة امير المومنين 1/127؛ فهرستواره منزوي 9/122؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: التحفة المحمدية في شرح المقدمة النصيرية شيرازي، عبدالنبي بن محمد مفيد (-1192) التحفة المحمدية (منتخب) شيرازي، عبدالنبي بن محمد مفيد (-1192)