جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سپاه نادرشاه افشاری ترکیبی مختلط از تیره ها و عشایر گوناگون بود که حول محور شخص فرمانده انسجام یافته بودند و بالطبع با قتل نادرشاه این شیرازه نیز از هم گسست و تفرقه و وحشت و غارت سراسر اردوی او را فرا گرفت. از جمله طوایف موجود در اردوی نادر، افاغنه بودند. شاخص ترین فردی که پس از نورمحمدخان افغانی ریاست شاخه سدوزایی افاغنه را بر عهده داشت، احمدخان سدوزایی بود. وی اصالتا از مردم مولتان هند بود که نیاکان وی به قندهار و هرات مهاجرت کرده بودند. احمدخان در قندهار امیر بود که در سال 1150 نادر آنجا را گشود و وی را آزاد کرد و پس از احمدخان به فرماندهی تیر سدوزایی سپاه نادر رسید و تا مرگ پادشاه افشاری ملتزم رکاب او بود اما، پس از گسترش غارت گری در اردوی نادر، حقوق ولی نعمت را پاس نداشت و به غارت سراپرده وی اقدام نمود. پس از نادر، افاغنه نیز همچون دیگر طوایف به موطن خود، قندهار، مراجعت کردند و از آنجا که بر سر تعیین فرماندهی که مطاع تمام تیره ها و طوایف باشد، اتفاق نظر حاصل نشد، شورا یا شبه قوریلتای «مزار شیر سرخ» در نادرآباد قندهار، شکل گرفت. تمهیدات احمدخان- که فردی باهوش و جاه طلب بود - در شکل گیری این شورا بی تاثیر نبود و همین شورا طرح حکومت وی را در انداخت و شاهین قدرت بر شانه او نشست و احمدخان با بسط قدرت خود توانست نام اولین سلطان افغانستان را برای خود رقم بزند و به نام خود سکه زد و در جنگ هایی که با مخالفان و به کابل و پیشاور و هند و خراسان داشت، قلمرو خود را بسط و گسترش داد. این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری و بسط حکومت احمدخان سدوزایی (خان درانی) و سرانجام کار او می پردازد.

اقتصاد دریایی بخشی از اقتصاد ایران در کنار فعالیت های اقتصادی مبتنی بر زمین داری و کشاورزی بوده است. محدوده اقتصاد دریایی ایران از یک سو حوزه خلیج فارس و از سوی دیگر حوزه اقیانوس هند بوده است. پرتغالی ها با تسلط برحوزه اقتصاد دریایی ایران از یک سو در چرخه اقتصادی ایران موجب مشکلاتی شدند و از سوی دیگر امکان تعامل با دولت صفوی را غیرممکن ساختند. نتیجه این امر کشمکش دپلماتیک میان دو دولت و سرانجام برخورد نظامی بود.

سامانیان رسما در سال 279 هجری در نواحی شمال شرقی ایران حکومت را به دست گرفتند. سوال اصلی در این تحقیق این است که از نظر سیاسی، نظامی و اجتماعی چه عواملی موجب تشکیل حکومت سامانیان گردید؟ در بررسی زمینه های اجتماعی پیدایش حکومت سامانیان، دهقانان به عنوان یکی از عوامل موثر در شکل گیری حکومت سامانی چهره می نمایند. حال، سوال دیگر این است که دهقانان به چه علت – و چگونه – سامانیان را از میان خود برای حکومت برکشیدند؟ پس از تاسیس حکومت سامانیان، دهقانان در ساختار اقتدار حکومت سامانی از چه جایگاهی برخوردار شدند؟ حکومت سامانیان در ایران یکباره به ظهور نرسید، بلکه به تدریج و بر اثر عوامل متعدد تشکیل گردید. پیش از این که سامانیان رسما حکومت مستقل خود را آغاز کنند، بیشتر از یک و نیم قرن حکومت بر ولایات مختلف را تجربه کرده بودند. سابقه تاریخی حکومت بر ولایات مختلف، رضایت نسبی مردم و اعتبار و منزلت اجتماعی آنان به عنوان دهقانان شایسته اعتماد و همچنین تایید خلفا از آنان، مشروعیت لازم را برای دست یابی به حکومت همراه با اقتدار برای خاندان سامانی فراهم ساخت. زمینه های سیاسی، نظامی و اجتماعی در صفحات شمال شرقی ایران در نیمه دوم قرن سوم هجری نیز بدین امر یاری رساند. اوضاع ناآرام و پریشان این نواحی پس از سقوط طاهریان و تهدیداتی که از جانب امرای نظامی و صفاریان وجود داشت، امنیت و آرامش مردم و همچنین موقعیت و منافع دهقانان را به خطر انداخته بودند. دهقانان برای حفظ موقعیت خود و یافتن مقام و شان و منزلتی برتر به تکاپو افتادند و پس از به حکومت نشاندن خاندان سامانی در ارکان ساختار حکومتی آنان راه یافتند.

ایرانیان پس از تحمل قرنها حکومت ناعادلانه و طبقاتی ساسانیان، با ورود مسلمانان به شعار مساوات و برابری دل نهادند و اسلام را پذیرا شدند. عربهای ناراضی از امویان، همراه با خانواده به شرق ایران، دورترین حد قلمرو خلافت، مهاجرت داده شدند تا مقیم شوند. رفتار تبعیض گونه حکام اموی در ایران، موجبات نارضایتی ایرانیان را فراهم آورد؛ به همین جهت ایرانیان از هر قیامی که به مخالفت با امویان یا با شعار «الرضا من آل محمد (ص)» برپا می شد، حمایت کردند. معاویه برای ترور شخصیت ائمه، تبلیغات سوئی علیه آنان شروع کرد و به جعل احادیث در منقبت خود پرداخت؛ که در زمان جانشینانش نیز ادامه یافت. شیعیان در این دوره تقیه پیشه کردند. علی رغم جو اختناق آلود، قیامهایی از جانب ائمه و شیعیان علیه امویان بر پا شد؛ از جمله قیام امام حسین (ع)، قیامهای توابین، مختار، زید بن علی (ع)، یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه بن عبدالله. فعالیت سیاسی ایرانیان علیه امویان برای اولین بار در قایم مختار ظاهر شد. شرکت ایرانیان در قیام زید بن علی و فعالیت یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه در ایران، حکایت از تکامل و تکوین بینش ایرانیان در درک نااهل و نامحرم بودن امویان بر مسند خلافت دارد. نارضایتی مردم ایران و عربهای مهاجر موجب شد خلفای اموی رفتار ستمگرانه را قدری تعدیل نمایند. دستور سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز در منع سب علی (ع)، اولی با تدبیر سیاسی و دومی با ایمان، حاکی از این امر است. در اواخر دوره اموی که ضعف بر پیکره خلافت مستولی شده بود فرصتی برای فعالیتهای فرهنگی ائمه و شیعیان فراهم گردید.

حكومت ايلخانان مغول با آمدن هلاكوخان به ايران آغار شد منگوقا آن، خان مغول به علت شكايتهايی كه از سوی حكام مغولی ايران و علمای اهل تسنن - ازجمله قاضی شمس الدين قزوينی و مسيحيان درگير در جنگ های صليبی با مسلمانان رسيده بود، قدرت اسماعيليان و خلافت عباسی را برای بقای مغولان خطرناك دانسته، هلاكو، برادرش را مامور نمود تا به سوی ايران لشكر كشيده، هر دو نيرو را براندازد. شيعيان اثنی عشری كه در طول تاريخ هم از اسماعيليان و هم از عباسيان ناملايمات سياسی و مذهبی بسياری تحمل كرده بودند، هلاكو را در هر دو مورد ياری رساندند. خواجه نصيرالدين طوسی از يك طرف از عوامل درونی نابودی اسماعيليان به شمار می رود - كه ركن الدين خور شاه را تشويق به تسليم شدن نمود - و از طرف ديگر از عوامل بيرونی نابودی خلافت عباسی نيز محسوب می شود. هر چند هلاكو به قصد براندازی عباسيان از مغولستان رهسپار غرب شده بود، ولی تشويق و تحريك خواجه نصيرالدين- در مقابل عواملی كه هلاكو را در انجام ماموريت دچار ترديد می كردند - نقش موثری داشت و ابن علقمی، وزير شيعی مستعصم، خليفه عباسی - نيز از درون زمينه های براندازی خلافت را فراهم آورد. با برافتادن خلافت عباسی هرچند كل اسلام در معرض خطر قرار گرفت، شيعيان به علت روحيه تساهل و تسامح مذهبی ايلخانان - كه ناشی از نداشتن اصالت در اعتقادات دينی بود - توانستند رشد يابند و بارور شوند و به ثمر نشينند. ايلخانان تحت تاثير كارگزاران مسلمان خود، نه تنها اسلام آوردند، ‌بلكه در دوره غازان و اولجايتو، تحت تاثير امير، وزير و علمای اهل تشيع، به عقايد شيعی نيز گرايش يافتند و اولجايتو برای مدتی كوتاه به تشيع گرويد. شيعيان در پايان اين دوره با بنيانگذاری حكومتی شيعی در بخشی ا ز خراسان، راه گسترش تشيع را هموارتر نمودند.

در قرن دوم هجری به دنبال فروپاشی حکومت امویان، شرایطی فراهم آمد که غیر مسلمانان خراسان بزرگ توانستند نارضایتی خود از شرایط موجود را در قالب کنش های سیاسی- دینی نشان دهند. این ناخوشنودی ها در قیام های بعد به آفرید، سنباذ، اسحاق، استاذسیس و مقنع تبلور یافت. این کنش ها هم نشانگر خواسته های اقتصادی، اجتماعی و هم مبین روحیات و باورهای ساکنان غیر مسلمان خراسان بود. در این مقاله تلاش شده ضمن بازخوانی حرکت ها و قیام های مذکور،تاریخ روحیات مردم غیر مسلمان خراسان در قرون نخستین اسلامی بررسی شود.

از اوایل قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، مذهب به صورت عاملی موثر در مناسبات میان دو دولت صفوی و عثمانی درآمد و تحولات سیاسی و مذهبی در ایران، خاصه رسمیت یافتن تشیع در این سرزمین، هم زمان با تحولات درونی دولت عثمانی، معارضات و درگیری های دو دولت را تشدید کرد. در واقع، رقابت میان شاهزادگان عثمانی در اواخر سلطنت بایزید دوم (حک: 918-926هـ/1512-1520م)، برای دست یافتن به سلطنت، روند تحولات را به گونه ای رقم زد که دولت عثمانی را نیز به بهره گیری از مذهب در مناسبات خود با دولت نوپای صفوی سوق داد. سلیم اول که در مقایسه با دیگر مدعیان از اقبال کمتری برای سلطنت برخوردار بود، به یاری ینی چری ها پدر را وادار به کناره گیری از قدرت کرد و خود بر جای او نشست، اما این شیوه دستیابی به قدرت و نیز قتل عام همه افراد ذکور خاندان عثمانی مشروعیت او را سخت مخدوش ساخت. از این رو، درصدد برآمد با اتخاذ سیاست مذهبی تهاجمی بر ضد شیعیان و شاه اسماعیل صفوی بحران مشروعیت سلطنت خود را بر طرف سازد. پس بر رغم رویگردانی شاه اسماعیل از رویارویی نظامی با دولت عثمانی، به قلمرو صفوی یورش برد و بدین ترتیب جنگ چالدران به وقوع پیوست.

در دوران قاجار که مقارن بود با تحولات بزرگ فرهنگی و اجتماعی در ایران از جمله انتقال علوم دقیقه از حوزه به مدرسه، به دانشمندی جامع به نام میرزا ابوتراب بر می خوریم. وی به مساله تثلیث زاویه پرداخته و در رساله در معرفت وتر ثلث قوس معلومه الوتر، راهی نوین برای حل آن گشوده است. مقاله حاضر درصدد روشن نمودن شرایط زندگی و شخصیت میرزا ابوتراب و نیز معرفی رساله و تبیین راه حل اوست.

در قرون نخستین اسلامی ناحیه بیهق از توابع نیشابور بود. در اواخر قرن اول هجری هنگامی که شاه راه خراسان - عراق از مسیر کویر مرکزی ایران به بیهق – ری - عراق تغییر یافت، ناحیه بیهق از اهمیتی راهبردی برخوردار، و حفظ آن یکی از اولویت های حکام خراسان شد. در پی این تحول، بیهق عرصه شورش ها و منازعات داخلی گردید. مقاله حاضر به بررسی ریشه های این رقابت ها اختصاص دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سیاست حاکمان خراسان در تغییر مکرر کرسی بیهق موجب رقابت و آشفتگی محلی در این ناحیه می شد.

تاریخ­ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی­های اجتماعی و تاریخی بسیاری تأثیر پذیرفته است، تا آنجا که می­ توان از مؤلفه ­هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمانِ تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند.آثار دکتر عبدالحسین زرین­ کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارائه می­ دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می­تازد و ورود اعرابِ مسلمان را منشأ نگون­بختی ایرانیان می ­نامد و در روایت دیگر به آن می­ بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می ­داند. مقاله پیش­رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش ­آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد.