جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسلام کامل‌ترین برنامه‌ی زندگی انسان است که بهترین و مناسب‌ترین احکام را در همه‌ی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، برای نیل به سعادت دنیوی و اخروی به بشریت عرضه نموده است و همچنین جهت ضمانت و حسن اجرای احکام و قوانین در جامعه روش‌های خاصّی را به کار گرفته که فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر یا نظارت عمومی و همگانی مسلمانان یکی از آن‌هاست. در جامعه‌ی اسلامی، از صدر اسلام، پیامبر گرامی (ص) و اصحاب ایشان و نیز پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) از امر به معروف و نهی از منکر، در جهت پاسداری از اصول مکتب، به مثابه‌ی موثرترین ابزار و نیز یک تکلیف الهی، بهره گرفته‌اند. مسلمانان آن را وظیفه‌ی خود دانسته و به اجرای این دو فریضه‌ی بزرگ پایبند بوده و اهمیت خاصّی برای آن قائل بوده‌اند. زیرا خداوند این اصل تابنده را صراحتاً در حدود ده آیه از آیات قرآن کریم مورد توجه جدّی قرار داده و انجام آن را از ویژگی‌های اهل ایمان به شمار آورده است.گستردگی آثار با ارزش این فریضه‌ی الهی نسبت به آثار دیگر فرایض، به حدّی است که بی‌گمان باید پذیرفت، امر به معروف و نهی از منکر،از برجسته‌ترین و عالی‌ترین واجبات الهی است و برترین دینداری نیز در اجرای آن نهفته است.بنابراین، پژوهش و شناخت درباره‌ی اجرای این دو وظیفه ی دینی، لازم و مفید و در اولویت می‌باشد. مجموعه‌ی حاضر کوششی است در راستای شناخت بیشتر دو فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر و بررسی جایگاه و اهمیت آن در آیات قرآن و روایات به کمک تفاسیر و دیگر منابع معتبر اسلامی که در شش فصل تهیه گردیده است. همچنین در این رساله لزوم عقلی و نیاز اجتماعی این اصل دینی مورد توجّه قرار گرفته و ابعاد اجرایی آن تبیین شده است.

از آن هنگام که خداوند متعال حضرت ختمی مرتبت را به خلعت رسالت شرافت بخشید وبا کلامی شیوا ودل نشین تمامی ملل جهان را به اسلام دعوت نمود؛ شاعران نیز ذوق واستعداد ذاتی خویش را باشعور دریافته از اسلام ترکیب نموده وشعررا در خدمت اهداف اسلام قرار دادند.پس از ورود اسلام به ایران الگو برداری ووام گیری فکری و اخلاقی شاعران و ادیبان از شخصیت ورفتار ووقایع زندگی پیامبر (ص) وائمه علیهم السلام بسیارچشمگیر است. شعر دری آیینه ای است که سخنان و راهبردها و دستورهای دینی واندیشه های اهل بیت (ع) را در خود متبلور ساخته است. منظور از اهل بیت دراین پژوهش، حضرت زهرا (س) و ائمه معصومین (ع) است.شاعران پارسی گوی در اشعار خویش اعتقادات کلامی، مذهبی و افکار مردم زمانه را به سلک نظم درآورده اند.تاکنون سیمای اهل بیت پیامبر اکرم (ص) در متون ادبی چنانکه باید بررسی نشده است بنابراین هدف از این پژوهش بررسی اشعار شاعران از این حیث تاپایان قرن ششم است؛ دوره ای که بیشتر شاعران پیرو مذهب تسنن بوده و دیدگاه آنان نسبت به خاندان رسالت همانند شیعیان توأم با ولایت پذیری نیست. امّا این عده شاعران پارسی گوی نیز بر حسب باور اعتقادی خویش در اشعار خود با احترام از ایشان سخن گفته و مضمون پرداخته اند.در این پژوهش روش تحقیق اسنادی، کتابخانه ای است. ابتدا مختصری به زندگی هریک از این بزرگان پرداخته ایم سپس آیات، احادیث وروایاتی که شاعران بدان ها تلمیح نموده اند باذکر منبع ومأخذ آورده شده و درمرحله ی بعد اشارات به زندگی وفضایل وصفات والای اخلاقی ایشان که مورد استفاده شاعران قرار گرفته اند آمده است درانتها سایر مواردی که شعرا مورد بهره برداری خویش قرار داده اند بررسی وتحلیل شده است.اگرچه بسیاری براین باورند که در دوره ی مذکور اشعار زیادی درمورد ائمه علیهم السّلام در بین متون منظوم یافت نمی شود اما باتوجه به کندو کاوی که در این جستار صورت گرفت خلاف این نظریه اثبات می گردد.

علم‌آموزی و فراگیری دانش یکی از مناسبات انسانی است که نقش مهمی ‌در سعادت آدمی‌ دارد و می‌تواند از منظر اخلاقی محل توجه واقع شود. در فرآیند علم‌آموزی افعالی از انسان صادر می‌شود که می‌توان در باب حسن و قبح یا درستی و نادرستی آنها سخن گفت. عالمان اخلاق و فلاسفه مسلمان و غیرمسلمان هر کدام دیدگاه‌های مختلفی در باب ملاک حسن و قبح و تشخیص نیک از بد ارائه کرده‌اند؛ ملاک‌هایی همچون سود و منفعت، لذت، وظیفه و تکلیف و فضیلت. از دیدگاه اسلام، آنچه یکی از اصلی‌ترین معیارهای اخلاقی بودن افعال و رفتار انسان را شکل می‌دهد نیت و انگیزه انسان است. نیت و انگیزه باید با فطرت و عقل هم‌سو باشد؛ چراکه عقل انسان می‌تواند حسن و قبح را تشخیص دهد و دین و شرع نیز راه را برای شناخت عقل روشن کرده، یافته‌های صحیح و درست آن را تأیید می‌کند. اخلاقی بودن، همه شئون و مناسبات انسانی را شامل می‌شود و پهنه اخلاق به وسعت وجود انسان، گسترش می‌یابد. علم‌آموزی و فراگیری دانش نیز می‌تواند از منظر اخلاقی بررسی شود. در این رساله می‌کوشیم معیارها و اصولی را که در اخلاقی شدن فرآیند دانش‌اندوزی نقش دارند از خلال سخنان گهربار اهل بیت علیهم السلام واکاوی کنیم. البته تأکید این پژوهش بر سه ویژگی زهد عالمانه، تواضع و ترویج علم است. بدین‌منظور پس از تبیین مفاهیم و طرح مقدمات، اخلاق دانشوری را تعریف می‌کنیم و در کنار آن به بایدها و نبایدهای اخلاقی عالمان و متعلمان می‌پردازیم. زهد عالمانه، تواضع عالمانه و نشر علم سه مولفه اساسی در شکل گرفتن زندگی عالمانه و اخلاق دانشوری است.

تکفیر سلاحی موثر برای جداسازی پلیدی و کفر از دامان اسلام است، دقت و توجه به معیارها و موارد جواز تکفیر در بکار گیری صحیح و بجا از آن ضروری است.شناخت دایره اسلام و مسلمین و تفکیک آن از دایره مومنین دارای اهمیت فراوانی است. حریم اسلام و مسلمین دارای قداست و ارزش فوق العاده ای است که ورود به آن سهل و آسان است و خارج کردن مسلمانی از این حریم به دلیلی یقینی نیازمند است. ابراز شهادتین برای قرار گرفتن در دامن اسلام و در زمره مسلمین کفایت می کند و روایاتی که متضمن کفر برای گروه هایی از مسلمین می باشد بیانگر کفر در مقابل درجات عالی اسلام و ایمان هستند واین با کفر به معنای خروج از اسلام کاملا متفاوت است. خلط این دو مبحث، لغزشگاهی است که اشتباه در آن منجر به خسارت های جبران ناپذیر بر پیکر اسلام خواهد شد.طبق آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام عواملی مانند ارتداد و یا انکار ضروری دین می تواند شخص را از اسلام خارج کند که به معنای انکار شهادتین می باشد و یا بازگشت بهانکار شهادتین یا یکی از آن دو دارد. البته باید توجه داشت، اگر مسلمانی سخنی بگوید که لازمه سخن او انکار نبوت و یا توحید باشد با شرایطی از جمله توجه به این لازمه و قبول این لازمه، می توان نام مرتد بر او گذاشت.گروهی معتقدند هر چند گروه های مختلف مسلمین را در دنیا مسلمان بدانیم اما خداوند با همه آنها در آخرت بسان کافران معامله خواهد کرد. این سخن را صحیح نمی دانیم زیرا هر چند ولایت و امامت ائمه اطهار علیهم السلام رکن بی بدیل اسلام است و ائمه علیهم السلام حجت بر مردم هستند، اما در صورت جهل و نرسیدن این اصل به مردم، نمی توان منکر امامت ائمه را کافر پنداشت و معامله خداوند بر اساس همین علم و یا جهل، قبول و یا جحد و مبارزه با حق و حقیقت است.

بی تردید ارائه و تبیین آموزه های عمیق اسلام که ریشه در کتاب و سنت دارند، نیازمند بستری مناسب است که تحقق آن در ارتباط مستقیم با همسویی یا عدم همسویی عناصر تاثیرگذار تاریخی است.وجود و تاثیر عناصر تاریخی یا همان اجزاء سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اثر گذار بر روند ارائه محتوای عقائد شیعی و تبیین آن در دوره های مختلفی از حیات پیامبر و امامان، بر عرضه دستگاهی معرفتی که تبیین معارف آن از یک سیر اجمالی ـ تفصیلی و بدون پیدایش تغییر در مبانی آن برخوردار است، مهر تایید می نهد. براین اساس اندیشه های ناب اعتقادی شیعی بی آنکه بر آمده از امری خارج از قرآن و سنت نبوی باشد و با لحاظ تمامی شئون آن تبیین شده است.در برابر این مهم، قضاوتی ناتمام در روش و استناد، از دیر باز تلاش دارد تا چنین بنماید که اندیشه های بنیادین شیعی برگرفته از پدیده های تاریخی محض و بدون بنیان مرصوص است. طرفداری از این دیدگاه را در دوره معاصر برخی نو اندیشان و نیز گروه فراوانی از مستشرقین بر عهده دارند.نوشته پیش رو بر اساس نظر نخست و در برابر نظر دوم ـ و اشاره ای گذرا به برخی آثار قائلین به آن ـ استوار گردیده، تا با بررسی عناصر تاریخی و چگونگی اثر گذاری آن در تفصیلی شدن تبیین عقائد اهل بیت، فرایند نشر معارف ایشان را به نمایش بگذارد.

در این پژوهش پس از معرفی «خواجه افضل‌الدین کاشانی»، مشهور به «بابا افضل»، حکیم و عارف پارسی‌گوی قرن ششم و هفتم هجری و اشاره به زندگانی، آثار و برخی از مفاهیم و کلیات اخلاق از دیدگاه وی، می‌کوشیم با بررسی مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختی اخلاق از منظر او، یکی از زمینه‌های لازم برای استخراج نظریه اخلاقی اسلام را فراهم آوریم تا زمینه‌ای باشد در کنار نظرگاه‌های دیگر دانشمندان مسلمان و نیز آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم و احادیث اهل بیت? برای استنتاج نظریه فلسفه اخلاق اسلامی.خواجه افضل‌الدین «علم اخلاق» را یکی از زیرشاخه‌های علم النفس و علوم رفتاری دانسته که به اصلاح، هدایت و تربیت ویژگی‌های نفس انسانی می‌پردازد. وی علم اخلاق را «علمِ شناخت خصلت‌های نیک و بد انسان و روش‌های کسب خوبی‌ها و پرهیز از بدی‌ها» یا «علم شناخت مکارم و رذایل اخلاقی و روش آراستن خود به مکارم و زدودن رذایل از خویش» دانسته است.جایگاه شناخت و آگاهی در آموزه‌های اخلاقی بابا افضل به قدری پررنگ است که وی حتی خیر و شر را نیز براساس آگاهی و دانش تعریف می‌کند؛ چنان‌که افعال خیر را اعمالی می‌داند که سبب افزودن آگاهی شود و انسان را در رسیدن به کمال مطلوبش یاری رساند و شرور را کارهایی می‌داند که به جهل و ناآگاهی بینجامد و انسان را از نیل به هدف حقیقی‌اش بازدارد.بابا افضل علاوه بر اعتقاد به جدایی بدن و نفس انسانی، امکان تغییر و تربیت پذیری اخلاقی انسان را می‌پذیرد و با تأکید بر رابطه شناختی و وجودیِ مثلثِ «خداشناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی»، بر آن است که اگر کسی از این معارف محروم باشد، ادراک و شناختش همانند ادراک و شناخت خفتگان، ناقص و غیرحقیقی خواهد بود.از دیدگاه وی، وجود تامّ و حقیقی هر چیز، صورت علمی و معقول آن است و بر همین اساس، کمال نهایی انسان نیز در بقای عقلانی اوست؛ زیرا کمالِ حیات و حسّ، به قوّه ادراک و تعقّل است و کمالِ ادراک و تعقّل، به فعلیت آن و کمال فعلیّت تعقّل و دانش، به «اتّحاد عاقل و عقل و معقول».از حیث اخلاق عملی نیز به عقیده حکیم افضل‌الدین، نشان کمال انسان در این است که قوای غضبی و شهوی او در حدّ اعتدال باشند و تحت حاکمیتِ خرَد عمل کنند و مطیع و مسخّر آن باشند.

«همسایگی» یکی از مناسباتِ فراگیر اجتماعی است. از این رو شایسته است در تنظیم اخلاق و رفتار ها و نیز در انتخاب سبک زندگی، مورد توجّه قرار بگیرد. چرا که نوع تعاملات همسایگان با یکدیگر، چهارچوب اخلاقی افراد و خانواده ها را تحت تأثیر خود قرار می دهد.در جهان معاصر، وضعیتِ شهر نشینی جدید، بسیاری از مولّفه های نظام همسایگی سُنّتی را به هم ریخته است. زندگی مُدرن، روابط اجتماعی را بی روح و فضای همکاری، اطمینان، امنیت و اعتماد اجتماعی را در محله‌ها به حدّاقل رسانده و بیگانگی اجتماعی را موجب شده است. اعتقاد بر این است که افول اخلاق همسایگی، علاوه بر سرد و بی روح ساختن روابط انسان ها در جامعه از امنیت اجتماعی کاسته و ناهنجاری های رفتاری را به شدّت، بالا برده است.هدفِ پژوهشِ حاضر، آن بود که اصول اخلاقی در همسایگی و تکالیف اخلاقی و رفتاری در تعامل با همسایگان را از میان آموزه های قرآن و اهل بیت (علیم السلام) کشف و تبیین نماید. تا گامی کوچک برای تدوین «اخلاق همسایگی» بردارد.این تحقیق، از نوع کتابخانه ای و توصیفی است، که متن قرآن و حدیث را درباره موضوع همسایگی به بررسی گذاشت. و پس از تشکیل خانواده آیات و احادیث، اطلاعات لازم، استخراج و طبقه بندی شدند. و سپس مورد تحلیل و پردازش قرار گرفتند.نتیجه و دستاورد این پژوهش، استخراج مهمترین حقوق و تکالیف اخلاقی در همسایگی از متون اسلامی (قرآن و حدیث) و دسته بندی آنها در قالب «بایسته ها و شایسته ها» و «نبایدها و ناشایست ها» می باشد. که در مجموع، تعداد 12 تکلیف بایسته از جمله: احسان و نیکوکاری، احوالپرسی (تفقّد)، پشتیبانی و همیاری، خوش اخلاقی (حُسن خُلق)، خوش گمانی (حُسن ظنّ)، خیرخواهی، رسیدگی (تعاهُد)، شکیبایی بر آزار، عفو و گذشت، فروتنی (تواضع)، گرامی داشتن (اکرام) و یاری رسانی. و در ادامه، تعداد هشت مورد از مهم ترین نباید ها و ناشایست های اخلاقی در رفتار با همسایگان به دست آمد کهعبارتند از: مزاحمت و آزار رسانی، خیانت، افشای ناخوشایند ها، تحقیر، تجسس، حسادت، چشم و هم چشمی و بی تفاوتی. و بالاخره در پایان پژوهش، پس از ارائه نتایج به دست آمده از بررسی های اسلامی درباره وظایف همسایگی، شماری از موضوعات قابل بررسی در حوزه همسایه داری (تعداد 30 عنوان) پیشنهاد داده شد. که هر کدام از آنها ظرفیتِ یک پایان نامه یا مقاله علمی را داراست.

مدایح دل انگیز شاعران در مورد اهل بیت عصمت و طهارت و مراثی جان گداز آنها، در تاریخ ادب عرب بازتاب گسترده‌‌ای دارد. کسانی همچون حسان بن ثابت و کعب بن زهیر از همان آغاز اسلام سروده‌های صادقانه در مدح و منقبت ختم الرسل، محمد مصطفی(ص) و اهل بیت او نگاشته‌اند. و در هر دوره‌‌ای از تاریخ شاعرانی دل سوخته و عاشق اهل بیت(ع) تولی خود را نسبت به مقام شامخ اهل بیت(ع) و تبرّی خود را نسبت به دشمنان آن والا مقامان عرضه کردند و نام خود را در دفتر شاعران شیعی متعهد به ثبت رساندند.احمد الوائلی از جمله‌ی این شاعران حقیقت جوی معاصر عراق است که در شهر علم و ایمان نجف، متولد و در همان‌جا بزرگ شد، وی با توجه به مصادیق عقیدتی، محیطی و اجتماعی خود به سرودن شعر پرداخته در اشعار اهل بیت(ع) توانسته است با عاطفه صادقانه، عشق و علاقه خود را نسبت به جایگاه والای اهل بیت(ع) نشان دهد. وائلی با شخصیت خطابی و علمی کوشیده است تا از مدح و منقبت اهل بیت(ع) استفاده سیاسی و اجتماعی کند. او با اعتقاد راستین خود به قرآن و اهل بیت(ع) درصدد است مردم را به راه راست هدایت کند.در این مجال برآنیم مقام شامخ اهل بیت(ع) را از خلال اندیشه ادبی احمد الوائلی بررسی کنیم.

موضوع این پژوهش «خودشناسی و خودسازی در پرتو دعاهای امام سجاد7» می‌باشد. با توجه به تأکید دین بر مسئله خودشناسی و خودسازی، در این پژوهش تلاش شده با بهره گیری از تفاسیر، منابع روایی، شروح صحیفه سجادیه و مراجعه به کتب اخلاقی و تأمل در نیایش‌های حضرت7، دیدگاه ایشان را در مورد خودشناسی و خودسازی در قالب سه فصل مورد بررسی قرار دهیم.درفصل اول پس از توضیح مفاهیم و اصطلاحات و بیان اهمیت و جایگاه دعا، شرایط تاریخی دوران امام سجاد7 و دلیل رویکرد ایشان به دعا مورد بررسی قرار گرفته، سپس به مجموعه دعاهای امام زین العابدین7 پرداخته می‌شود. فصل دوم به خودشناسی از منظر امام سجاد7 می‌پردازیم. مهمترین روش خودشناسی از دیدگاه امام7 مراجعه به قرآن و معصومین: است. ایشان در دعاهای خود انسان را موجودی دو بعدی که دارای گرایش‌های مادی و معنوی است معرفی می‌کند وامتیازات و ویژگی‌های مثبتی برای انسان نام می‌برد. مهمترین پیامد‌های شناخت انسان از نظر حضرت7 خودآگاهی، درک فقر و نیاز ذاتی، تواضع، آگاهی از حکمت آفرینش انسان، خداشناسی و آمادگی برای خودسازی است. در فصل سوم به خودسازی از منظر امام سجاد7 پرداخته شده است. با بررسی ادعیه امام سجاد7 مهمترین عواملی که زمینه خودسازی را در انسان فراهم می‌سازد شامل: معرفت و شناخت خدا که نتیجه آن ایمان و محبت به خدا و اولیای اوست و نیزتأسی به معصومین:، اعتقاد به روز قیامت، حب ذات(خوددوستی ممدوح) و انتظار فرج می‌باشد.روش‌های خودسازی نیز توبه و پشیمانی از گناهان، تصفیه و پاکسازی نفس از طریق مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه و سپس پرورش و آراستن نفس با انجام تکالیف شرعی و ادای فرائضی چون نماز، روزه و تلاوت وتدبر در قرآن کریم ونیز بکاربستن صفات و ویژگی هایی چون تقوا، اخلاص در اندیشه و عمل، شکر و یادآوری مرگ می‌باشد. انسان در راه خودسازی با موانعی روبه رو می‌شود که به دو دسته بازدارنده‌های بیرونی یعنی شیطان، دنیا دوستی و معاشرت و همنشینی با دوستان بد و بازدارنده‌های درونی مانند شهوت و هوای نفس و غفلت و خودفراموشی تقسیم می‌شوند. در دعاهای امام سجاد7 اصلاح نفس و رهایی از پلیدی ها، مصونیت از گناه، آراسته شدن به صفات پسندیده، شکست و خواری شیطان، تکامل جسمی و روحی و رعایت حقوق و حسن معاشرت با دیگران از پیامد‌های دنیوی خودسازی است و پیامد‌های اخروی خودسازی شامل آسایش هنگام مرگ، حسابرسی آسان در روز قیامت، سعادت اخروی و نزدیکی به خدا است.

ادبیات در شکل و محتوا با دین همسویی‌های فراوانی دارد و به همین دلیل بیشترین آمادگی را برای آمیزش با آموزه‌های دینی دارد. این امر باعث شده تا «ادبیات دینی» یا «ادبیات مذهبی»، پیشینه‌ای به قدمت تمدن و فرهنگ بشری داشته باشد. در ایران نیز از آغاز شکل‌گیری ادبیات فارسی همواره شاعران و ادیبان از آموزه‌های دینی ـ مذهبی بهره برده‌اند که پس از دوره صفویه، ادبیات فارسی به‌دلیل تلاش‌های شاه اسماعیل صفوی و دیگر حاکمان صفوی در ترویج فرهنگ دینی به‌ویژه تفکر شیعی جانی دیگر یافت و فصلی نو در ادبیات فارسی گشوده شد و اغلب شاعران مشهور دوره صفویه از جمله محتشم کاشانی، شیخ بهائی، صائب تبریزی، کلیم کاشانی و دیگران با استفاده از عناصر و سازوکارهای ادبی توانستند برخی از مفاهیم و مضامین دینی از جمله تفکر شیعی را به تصویر بکشند و سیمای اهل بیت را در تار و پود شعر به زیباترین شکل و در قالب هنر به اهل علم وادب ارائه دهند. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای ـ اسنادی می‌باشد. و عمده‌ترین دستاورد و نتیجه این پژوهش به شرح زیر می‌باشد: نعت پیامبر و ثنای امیرالمومنین (ع) و رثای امام حسین (ع) در شعر این شاعران از بسامد بالایی برخوردار است؛ فضایل اهل بیت، شرح معجزات و پیروزی‌های آنان در جنگ با دشمنان و معاندان دین، مظلومیت و شهادت آن بزرگواران از دیگر مباحث مطرح در شعر آنان است.