جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مرگ، قانون فراگیر برای همه موجودات ماسوی الهی و جمیع آدمیان است و مرگ پذیری، سیر تکاملی موجودات و حرکت استکمالی وخروج از قوه به فعل آنها است و آن هنگام که مرگ در افق اندیشه امام علی (علیه‌السلام) و از زاویه نهج البلاغه نگریسته می‌شود، دروازه‌ای از معنا و معرفت به سوی انسان ‌گشوده می‌شود و موضوع علمی و عملی آدمی را نسبت به هستی و حیات، عمق و تکامل می‌بخشد. دیدگاه امام علی (علیه‌السلام) نگاه کردن به سیمای مرگ‌، مرگ را زیبا و دوست داشتنی می‌سازد و مرگ را سیر صعودی و حرکت تکاملی و ضرورت حیات این جهانی می‌نماید و عرفان و عشق به عالم و آدم را بیشتر و شدیدتر می‌کند. بنابر این، جا دارد نگرش‌ها و بینش‌های امام علی (علیه‌السلام) در تفسیر ماهیت و حقیقت مرگ و مرگ اندیشی از لایه‌های مختلف نهج البلاغه استخراج شود و به بررسی تطبیقی آن با مبانی اعتقادی مشابه موجود درباره مرگ در کتاب مقدس (عهد جدید و عهد قدیم) یهود و مسیح پرداخته شود تا با روشن شدن معنای حقیقی مرگ و اندیشیدن به آن، بیان ظاهر کیفیت ملک الموت و حال محتضر در هنگام مرگ و ... طرز تلقّی انسان و تفسیر آدمی از حیات تغییر پیدا کند زیرا حیات شناسی در مرگ شناسی و مرگ آگاهی در حیات آگاهی تأثیر متقابل و معنا بخش خواهد گذاشت. پژوهش حاضر شامل چهار فصل است، در فصل اول به بیان کلیات طرح از جمله تبیین موضوع، پیشینه تحقیق، اهداف و ضرورت‌های پژوهش و مفاهیم اصطلاحات مرتبط با موضوع که نیازمند دانستن مفهوم لغوی و اصطلاحی آنان هستیم، ‌پرداختیم. مسئله مرگ و اعتقاد به جهان پس از مرگ، معاد و قیامت از مسائل اعتقادی و اصول دین ما مسلمانان است که دارای ابهام است، چنان‌که در قرآن و روایات بسیاری از معصومان (علیهم‌السلام) به وصف لغوی و عرفی آن پرداخته‌اند. لذا بسیاری از پژوهشگران متقدم و متأخر برای روشن کردن معنا و مفهوم مرگ، اجل، روح، کیفیت قبض روح شدن و ملک‌الموت و... و توجه دادن به درجه اهمیت این مسئله، کتاب‌ها و مقالاتی با موضوع مرگ و مرگ اندیشی در نهج‏البلاغه و یا در کتاب مقدس تألیف کرده‌اند. اما وجه تمایز پژوهش‌ فوق با این تألیفات در این است که با بررسی تطبیقی مرگ و مرگ‌اندیشی در نهج البلاغه و کتاب مقدس و استخراج مشابهت‌ها، وجه تمایز و نکات اصلی و کلیدی ازآن‌ها، به سوالات موجود در این باره پاسخ دهد و نشان دهد نهج البلاغه که دربردارنده سخنان گوهربار از امام علی (علیه‌السلام) است، بسیار بالاتر از عهدین است و این نشان دهنده تحریفات موجود در کتاب مقدس است. فصل دوم این تحقیق را با عنوان حقیقت مرگ نگاشته‌ایم. در این فصل بیان کردیم که مرگ به معنای ترک تعلق و قطع ارتباط روح انسان با بدن دانسته شده و به بیان ویژگی‌های مرگ در نهج‌البلاغه و بیان حقیقت مرگ در تورات و انجیل پرداختیم. در این فصل یادآور شده‌ایم که هر انسان عاقلی که سفری در پیش داشته باشد، از مدت‌ها قبل، آمادگی‌های لازم و زاد و توشه این سفر را فراهم می‌آورد تا بتواند در کمال موفقیت و سلامت این سفر را پشت سر بگذارد. حال این سوال مهم مطرح می‌شود که آیا شایسته نیست انسان برای مهم‌ترین و حساس‌ترین سفری که در زندگی پیش روی خود دارد، زاد و توشه‌ای نیکو و شایسته فراهم کند؟! اما فصل سوم این تحقیق را به بیان یاد مرگ و ارزش آن اختصاص داده‌ایم. در این فصل متذکر شده‌ایم که مرگ از انسان غفلت نمی‌کند. انسان چه بخواهد و چه نخواهد، مرگ و اجلش فرا خواهد رسید و هرگز برای همیشه در این دنیا زندگی نخواهد کرد. حتی انبیای الهی که بهترین بندگان خداوند بودند، پس از چند سال زندگی در این دنیا، از این جهان رخت بربستند. لذا اندیشیدن درباره مرگ و یادکردن از آن بر همه لازم است، امام علی (علیه‌السلام) درباره ارزش یاد مرگ و توجه به مرگ و عدم غفلت فرمودند: «أُوصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ إِقْلَالِ الْغَفْلَهِ عَنْهُ؛شما را به یاد کردن مرگ و به کم کردن غفلت و بى خبرى از آن وصیّت مى‏کنم». لذا گذشت زمان و گذر عمر، به انسان‌ها هشدار می‌دهد که خویشتن را هر لحظه، برای کوچ کردن از این سرای فانی آماده سازند، زیرا عالم قبر، برزخ و پس از آن قیامت، منزلگاه‌های بسیار حساس و مهمی است که بدون آمادگی برای انسان‌ها بسیار سخت و وحشتناک خواهد بود. در این فصل متذکر شده‌ایم در کتاب مقدس درباره یاد مرگ و ضرورت توجه به آن و آثار یادمرگ نکات قابل تأملی بیان نشده است و آیه و یا آیاتی به صراحتا درخصوص اندیشیدن درباره مرگ در کتاب مقدس بیان نشده است ولی اندیشمندان یهود سعی کرده‌اند تا وحشتی را که به هنگام یادکردن از مرگ بر فرد حادث می‌شود را کم کنند. فصل پایانی این تحقیق را درباره آثار و دستاوردهای فردی و اجتماعی مرگ‌اندیشی و تفکر کردن درباره آن و پیامدهای دوری از آن در نهج البلاغه پرداخته‌ایم. توجه کردن به مرگ و اینکه هر فردی با پایان رسیدن اجلش، خواهد مُرد، سبب می‌شود که انسان به دنیا به چشم زیبا بنگرد و از روزمرگری و ابتذال در دنیا رها شود و اینکه دنیا را تنها پلی برای رسیدن به آخرت و منزل جاویدان بداند و مرگ را پایان دهنده زندگی گذرای این جهان بداند و به دنبال عبرت از گذشتگان باشد.کلیدواژه‌ها: مرگ، موت، اجل، معاد، روح، دنیا، ملک‌الموت، آخرت

چکیدهپژوهش حاضر به منظور بررسی آثار احتضار و موجبات سختی آن از دیدگاه قرآن کریم انجام شده است، از آن جا که اعتقاد به معاد و بازگشت به جهان آخرت و شروع زندگی جاودانه و ابدی انسان، یکی از محوری ترین مباحث قرآنی، و از اصول دین اسلام است اهمیت و ضرورت تحقیق در این موضوع بیشتر روشن می شود. هدف این تحقیق جلب توجه مردم به هشدارهای قرآن در این زمینه است. در این پژوهش با مراجعه به قرآن و گردآوری آیات مربوطه و با استفاده از تفاسیر سعی شده که به پرسش های مطرح گردیده در رابطه با این موضوع پاسخ کاملی داده شود. کلمه احتضار (به‌معناى حضور مرگ) در قرآن با تعابیرى همچون: از حاضر شدن مرگ، آمدن سکرات مرگ، غمرات مرگ، آمدن‌مرگ، رسیدن جان به گلو و نظایر آن آمده و به قطع تعلق روح از بدن اشاره دارد. قرآن، از ظهور علایم قطعى مرگ و تدریجى بودن این پدیده سخن گفته؛ تدریجى که به قطع تعلّق روح از بدن در لحظه نهایى منتهى مى‌گردد و نیز با ذکر ابعاد و حالات مربوط به احتضار، توجّه انسان‌ها را به آن لحظه حسّاس جلب می نماید. لحظه های احتضار برای مومنان و مطیعان اوامر الهى آسان و خوشایند و برای کافران، ستمگران و تکذیب کنندگان بسیار سخت، دردناک و ناخوشایند است. احتضار آثاری همچون: اظهار ایمان، تسلیم در برابر حق، اظهار توبه، اظهار پشیمانى، درخواست بازگشت به دنیا و یقین به مرگ را به دنبال دارد. ادامه پایان نامه درموردعوامل سختی جان دادن‌‌می‌باشدودر آن عوامل سختی‌جان دادن به تفصیل بیان شده است.موجبات سختی احتضار گاهی ناشی از اعتقاد و بینش(ارتداد وکفر پس از ایمان،استکبار در برابر آیات الهى) انسان است، و گاهی ناشی از اخلاق و رفتار (افترا بر خدا، ظلم وستم، کفر کافران، گناه وپیروى از منهیّات خدا وناخشنودى از رضاى خدا) اوست.

قیام عاشورا یکی از مهم ترین پدیده‏های تاریخ اسلام و تاریخ بشر به حساب می‏آید و همان طور که از بعد تاریخی از اهمیت فوق العاده‏ای برخوردار است از بعد تربیتی نیز اهمیت بسزایی دارد این پایان نامه با عنوان «ابعاد تربیتی قیام عاشورا» در شش فصل تدوین یافته است: فصل اول به بیان کلیات تحقیق پرداخته است. فصل دوم جامعه اسلامی در عصر امام حسینرا از لحاظ دینی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مورد بررسی قرار داده است. و در نتیجه به یک سئوال اصلی جواب داده شده است: که چرا با گذشت اندک زمانی از رحلت رسول خدا نوه ی آن حضرت را به آن حالت فجیع کشتند و اهل‏بیت را اسیر نمودند. عوامل آن چه بود؟ در فصل سوم به برخی از خصوصیات اخلاقی و تربیتی امام حسین اشاره شده‌است. در فصل چهارم، مهم ترین اهداف قیام عاشورا (امر به معروف و نهی از منکر، احیای سنّت و سیره پیامبر و بنیاد حکومت اسلامی مورد بررسی قرار گرفته‌است. فصل پنجم به اصول تربیتی واقعه عاشورا (اصلاح اجتماعی، بیداری، حق محوری، عزّت و سربلندی) پرداخته و برای هر کدام جمله‏ای از سخنان نورانی آن حضرت بیان شده است. در فصل ششم به بررسی مهم‏ترین روش‏های تربیتی حضرت پرداخته و برای تأیید آنها مصداق‏هایی از گفتار و عمل آن حضرت بیان شده‌است؛ از جمله روش تربیتی امر به معروف و نهی از منکر روش محبّت،‌روش عبرت دهی و روش الگوسازی می باشد. درآخر به عنوان نتیجه وخاصه بحث کل تحقیق چند نکته مهم را جمع بندی نموده و پیشنهاداتی را در این مورد متذکر شده‌ام.

مرگ و میل به جاودانگی، مفاهیمی به هم پیوسته و از دغدغه های وجودشناختی انسان اند؛ این دو مفهوم، معمولاً در ذیل فرجام شناسی انسان بحث می شوند. یکی از متون دینی و مقدسی که دو مفهوم مرگ و جاودانگی را مورد توجه قرار داده اند، ریگ ودا است که کهن ترین و مهم ترین بخش از ادبیات ودایی قلمداد می شود. در ریگ‌ودا، اشارات ناچیزی به مرگ وجود دارد و در این اشارات اندک نیز مرگ بیشتر مترادف، جدایی روح از جسم، انتقال روح به جهان دیگر و اضمحلال و استحال? طبیعی (مرگ اضطراری) تصور شده‌است. جاودانگی نیز در ریگ ودا گاهی معادل تحصیل عمر کامل یا صدساله با شرایط مادی عالی در همین دنیا و گاهی اوقات به عنوان یک فرآیند انتقالی با مقصد استقرار در بهشت یمه، با شرایط مطلوب مادی بیان شده است.متون اوپانیشادی نیز که بخش آخر ادبیات ودایی اند، با برخورداری از مشرب وحدت وجودی و طرح مباحث انسان شناختی خاص، دو مفهوم مرگ و جاودانگی را مورد توجه قرار داده اند. دیدگاه این متون درباره‌ی مرگ و جاودانگی کاملاً یکدست و همسان نیست: در حالی که در برخی از اوپانیشادها از منظری محدود (اَپرا‌ویدیا) به مرگ طبیعی و آموز? تناسخ و سرگردانی در چرخ? سمساره (پیتری یانه) اشاره شده است، در اکثر متون اوپانیشادی از منظر فراتر یعنی معرفت برتر (پرا‌ویدیا) نگریسته شده و مرگ را با جهل و عدم شناخت یکی دانسته‌اند، با وجود این، در قریب به اتفاق اوپانیشادها جاودانگی مترادف خودآگاهی انسان، شناخت آتمن (روح انسانی) و همسانی آن با برهمن (روح کیهانی) بیان شده‌است. این متون، برای نیل به چنین شناخت فراتری راه هایی را پیشنهاد داده و برخی از موانع آن را برشمرده اند.پژوهش حاضر در تلاش بوده با روش توصیفی-تحلیلی، ضمن بررسی قلمرو معنایی مرگ و جاودانگی، طرق نیل به جاودانگی را در دو متن مقدس هندویی یعنی ریگ ودا و اوپانیشادها، به بیان وجوه شباهت و اختلاف این دو متن بپردازد. کلمات کلیدی: آیین هندو، ریگ‌ودا، اوپانیشادها، مرگ، جاودانگی.

از آن‌جایی که انسان ذاتاَ همواره در فكر جلب لذّت و نعمت است و در انديشه‌ی دفع الم و نقمت؛ وقتي به پاداش و کیفر الهي ايمان می‌‏آورد و به این باور می‌رسد که پاداش و کیفر الهی در تمام مراحل زندگی و پس از دنیا و به طور اتمّ و اکمل در آخرت وجود دارد، دیگر ممکن نیست بی‌تفاوت از كنار این مسائل بگذرد. زیرا که همان غرايز و نيروهايي كه آدمي را در مورد جلب منافع و دفع مضار دنيوي به فعاليت وا‌مي‏دارد، در زمينه‌ی نعمت و نقمت آخرت نيز همان نيروها منشأ فعاليت‏اند.در این تحقیق سعی شده به سؤال‌ها يا شبهاتي كه در ذهن بسياري از افراد در خصوص زمان، مكان، كيفيت و نوع پاداش و كيفر الهي مطرح است، پاسخي كه مبتني بر آيات قرآن كريم و روايات ائمه معصومين عليهم السلام باشد، داده شود و با نگاه قانون‌مند به مسئله پاداش و كيفر الهي و كشف نظام مطرح شده در قرآن كريم در اين زمينه به بررسی این مسئله پرداخته شده است.در این راه، نظام پاداش و کیفر الهی در دنیا به صورت همه جانبه و نظام پاداش و کیفر پس از دنیا مرحله به مرحله بررسی شده است.از آن‌جا که خدای رحمان به اقتضای حکمت و عدالتش انسان و جهان را بیهوده نیافریده و مؤمنان و ظالمان با هم برابر نیستند، پس پاداش و كيفر الهي هم در دنيا و هم پس از دنیا و در آخرت در جریان است و پاداش و کیفر در دنیا هم شامل امت‌ها و هم شامل فرد فرد انسان‌هاستو از آن‌جا که جهان آخرت دو جنبه‌ی روحانی و جسمانی دارد، پاداش و کیفر در جهان آخرت هم هر دو جنبه رادر بردارد، ولی در این نظام، رحمت الهی بر غضب او غلبه دارد و شفاعت نیز شامل حال افرادی که شایستگی آن را دارند، می‌شود.

شیخ الرئیس بو علی سینا و سنت توماس آکوئیناس دو حکیم و فیلسوف بزرگ مشائی بودند. آنها با پیروی از مبانی فلسفی ارسطو که آن را تا حدودی با اندیشه ها و باورهای کلامی خود موافقمی یافتند، در صدد تبیین حقیقت آدمی برآمدند . با بررسی برخی شباهتها در آرای فلسفی این دو فیلسوفو میزانتأثیری که آندو در فلسفه اسلام و غرب داشته اند، مسائلی مطرح می گردد از جمله اینکه آیاآکوئیناس در رابطه با موضوع مورد بحثیعنی،انسان و ابعاد وجودیش،تحت تاثیر اندیشه های ابن سینا بوده است ؟ و بطور کلی این تفاوتها و شباهتها در نحوه پرداختن این دو فیلسوف شرق و غرب به مسئله انسان چگونه قابل تبیین است؟ نگارنده در این نوشتار بر آن بوده است که با توجه به مسائل یاد شده به مطالعه تطبیقی آرای بو علی و آکوئیناس در مورد انسان بپردازد .به نظر می رسد با توجه به اینکه هم ابن سینا و هم آکوئیناس هر دو نه عقل گرای صرف هستند و نه ایمان گرای صرف، رابطه انسان و خدا را در قالب عشق ، عبادت ، سعادت و فیض الهی بیان کرده اند. در ضمن آکوئیناس بر رستاخیز بدن و نیز بر خلود نفس صحه گذاشته و ابن سینا هم معاد روحانی را با برهان پذیرفته و در مورد معاد جسمانی اگرچه از نظر استدلالی قادر به اثباتش نشده اما بر اساس فرموده پیامبر اکرم (ص) آنرا پذیرفته است . در نهایت نگارنده به این نتیجه می رسد که آکوئیناس هم از تأثیرات شگرفی که ابن سینا بر مباحث فلسفی و کلامی غربیان گذاشته است ، مستثنا نبوده و رگه های فکری مشترکی بین این دو فیلسوف در زمینه حقیقت انسان مشاهده می شود، هر چند که در مواردی هم اختلاف نظر بین آنها وجود دارد که به آنها نیز اشاره شده است .

پژوهش حاضر به منظور ارائه دیدگاه ملاصدرا درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن فراهم آمده است.با توجه به این‌که از دیدگاه ملاصدرا، مرگ امری وجودی است که تنها انسان را از عالم فانی دنیوی، برای حیاتی ابدی به عالم جاوید اُخروی منتقل می‌کند، اهمیت مسأله مرگ در زندگی انسان و نیز سرنوشت انسان پس از آن به عنوان دو واقعیت مسلم و انکار ناشدنی آشکار و نمایان می‌شود، لذا این پژوهش در نظر دارد، به بیان دیدگاه این فیلسوف بزرگ اسلامی درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن بپردازد. برای این منظور ابتدا دیدگاه ابتکاری ملاصدرا درباره چیستی، انواع و ضرورت مرگ بیان می‌شود و سپس به بیان سرنوشت انسان پس از مرگ از دیدگاه وی پرداخته می‌شود.مباحث مطرح شده در این رساله روشن می‌سازد که ملاصدرا براساس یک سری مبانی ابتکاری از جمله اصالت وجود، جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقاء بودن نفس، حرکت جوهری اشتدادی آن و... مرگ را به عنوان امری وجودی تعریف می-کند که تنها باعث انتقال نفس انسان از عالم دنیا به عالم آخرت می‌شود، نه باعث نابودی نفس انسان. وی مرگ را به سه نوع طبیعی، اخترامی و ارادی تقسیم می‌کند و در توضیح هر یک از آن‌ها می‌گوید: اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس باشد، مرگ طبیعی، اما اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس نباشد، بلکه در اثر خرابی بدن به خاطر حادثه‌ای باشد، مرگ اخترامی و اگر خروج نفس از بدن به اراده و اختیار انسان باشد، مرگ ارادی خواهد بود. سپس وی با اقامه دلایل عقلی و نقلی، تجرد نفس ناطقه انسانی و تبع آن، حیات پس از مرگ را اثبات می‌کند و حیات پس از مرگ را یا برزخی می‌داند یا اُخروی و معتقد است که انسان بعد از مرگ تا روز قیامت، در بهشت یا جهنم برزخی، به سر می‌برد. اما با برپایی قیامت، حیات اُخروی او آغاز می‌شود که وی از حیات اُخروی به معاد تعبیر می‌کند، معاد را نیز اعم از معاد روحانی و معاد جسمانی می‌داند و هر دو را با دلایل عقلی اثبات می‌کند.کلید واژه‌ها: صدرالمتألهین، چیستی مرگ، ضرورت مرگ، سرنوشت انسان، فرجام شناسی

معاد از اساسی‌ترین محورهای دعوت انبیاست که مورد قبول تمام ادیان بوده است. مرگ در قرآن به‌معنای وفات آمده، و به‌عنوان یک مخلوق خداوند، و امری وجودی از آن یاد شده، که ضروری و همگانی است و پس از آن، بازگشت به دنیا ممکن نیست. غیر از عده قلیلی که از عظمت الهی می‌هراسند، عموم مردم از مرگ می‌ترسند که علت عمده آن‌نقص ایمان و دنیاگرایی است. شکستن لذات نفسانی، کوتاه کردن آرزوها، دوری از معصیت، انجام اطاعت، غفلت‌زدایی، امید به وعده الهی، نرم‌خویی، رهایی از حرص و طمع، و قناعت را می‌توان از فواید یاد مرگ دانست. مرگ آسان برای نیکوکاران، و مرگ دشوار برای بدکاران، و مرگ افتخارآمیز، از جمله مرگ‌هایی است که در قرآن به آن اشاره شده است. قبر سرآغاز زندگی برزخی و جایگاه سوال و جواب درباره خدا، پیامبر، دین، کتاب، امام، عمر و مال و ثروت است که در صورت عدم پاسخ‌گویی مناسب، عذاب را در پی دارد. عالم برزخ، فاصله بین دنیا و آخرت است، و حضور با جسم مثالی و باز بودن نامه اعمال از ویژگی‌های آن است. پس از برزخ بر اساس عدل و حکمت الهی، معاد برپا می‌شود که قرآن هم با استدلال‌های فراوان به آن پرداخته است. اولین اختلاف در معاد، جسمانی یا روحانی بودن آن است که عموم فلاسفه و پیروان مکتب مشاء، قائل به روحانیت آن هستند اما عموم فقها و متکلمین و اهل حدیث قائل به جسمانی بودن آن هستند. عده زیادی از اندیشمندان اسلامی و عرفا به جسمانیت و روحانیت معاد اعتقاد دارند که قرآن هم این دیدگاه را تأیید می‌کند. شبهه اعاده معدوم، و آکل و مأکول درباره معاد جسمانی صحیح نیست زیرا اجزای اصلی بدن و شخصیت انسان همواره باقی است. برای آخرالزمان و وقوع قیامت، نشانه‌هایی مانند به‌هم خوردن آفرینش، دود غلیظ، نزول حضرت عیسی( و بعثت پیامبر آخرالزمان مطرح شده است.

تمام مطالب این رساله در یک مقدمه، چهار فصل و در آخر هر فصل خلاصه آن گنجانده شده است. فصل اول آن تعریف و ادله امکان موضوع و تشریح آن و ضرورت آن می باشد.در فصل دوم کیفیت معاد، آراء و اقوال، ملاک جسمانی و روحانی بودن معاد، بیان شده است.فصل سوم بیانگر معاد جسمانی از نظر آیات قرآنی و روایت است، که در دو بخش می باشد، بخش اول در بیان آیات و دسته بندی آنها که به پنج دسته تقسیم شده است، بخش دوم روایات است که از کتب معتبر روایی نقل شده است.فصل چهارم در بیان شبهات منکرین معاد جسمانی است که در سه بخش بررسی گردید و رفع شده است، بخش اول گروهی که اصل معاد را انکار کرده اند. بخش دوم آنهایی که معاد جسمانی صرف را قبول دارند. بخش سوم آن افرادی که معاد جسمانی را انکار و تنها معاد روحانی را قبول کرده ند.

این پایان‌نامه در صدد تبیین آرای محمد بن عبدالوهاب ـ پایه‌گذار فرق?‌ وهابیت ـ در بار?ه معیارهای توحید و شرک و سپس نقد آن توسط ادل?‌ عقلی و نقلی (قرآن و روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم) است. از این رو ابتدا مفاهیم توحید و شرک و اقسام هریک از آن‌ها از نظر ابن عبدالوهاب معرفی شده، سپس مورد نقد و بررسی و قرار گرفته، پس از آن به طرح معیارها و مصادیق توحید و شرک از نگاه او پرداخته شده است. این معیارها عبارتند از: 1ـ اعتقاد به نافع یا ضار بودن مخلوقات که شامل این مصادیق می‌شود: استفاده از تمائم، رقْیه و تِوْلَه، به‌دست‌کردن انگشتر یا بستن نخ و امثال آن برای دفع یا رفع بلا، تبرک‌جویی به مخلوقات، ناسزاگویی به روزگار و باد، عقیده به تطیر و تنجیم.2ـ عبادت غیر خدا که شامل موضوعاتی است مانندِ خواندن غیر خدا و درخواست از او (شاملِ استغاثه، استعانت، استعاذه، استسقا، التجا، شفاعت و توسل به غیر خدا)، نذر و قربانی کردن برای غیر خدا، اطاعت محض از عالمان و فرمانروایان در معصیت حقتعالی، توکل بر غیر خدا، محبت به غیر خدا و خوف از او، سجده بر غیر خدا، تعظیم و خشوع و انابه نسبت به غیر خدا و ریا و قصد رسیدن به دنیا از انجام اعمال (شرعی).در این قسمت به تبیین نگرش ابن عبدالوهاب نسبت به اموات و طلب حاجت از آنان نیز پرداخته شده است.3ـ انکار اسما یا صفات الهی 4ـ انکار قضا و قدر الهیدر نقد هر یک از این معیارها به فراخور آن، مباحثی پایه و اصلی بدین شرح مطرح گردیده است: بررسی مفهوم علیت از منظر قرآن کریم، بررسی مفهوم عبادت از منظر قرآن کریم، تفاوت معنای عبادت و دعوت (دعا یا خواندن)، بررسی تأثیر موت و حیاتِ اسباب و نیز عجز و قدرت آن‌ها بر موحّدانه یا مشرکانه بودن اعمال. در مرحله بعد، هر یک از معیارها و مصادیق آن به طور خاص، با استفاده از آن مطالب پایه و نیز آیات وروایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ـ که همگی از منابع اهل سنت استخراج شده ـ مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.