جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نظریه‌پردازی‌های آخرت‌شناسانه‌ی ابن‌عربی، بهره‌گیری از تمهیدات بیانیِ ناآشکار اما مؤثر در بازروایت برخی از مفاهیم و گزاره‌های دینیِ مطابق با پیش‌فرض‌های عرفانی او، به ساخت‌شکنیِ برخی مفاهیم مهم ایدئولوژیک منجر می‌شود. بررسی قاعده‌مند این‌گونه تمهیداتِ بیانی در متون کلاسیک عرفانی، روش نقادانه‌ی نوینی است که سویه‌های ناخودآگاه این متون‌ و چگونگی کاربرد آن‌ها را برای مخاطب روشن می‌سازد. براین‌اساس پژوهش حاضر می‌کوشد با پرداختن به تمهیدات بیانی و رواییِ به‌کاررفته در فرضیه‌های آخرت‌شناختی ابن‌عربی، نقش آن‌ها در باورپذیری مدعیات ابن‌عربی و اقناع مخاطبان وی را بررسی کند. نتیجه‌ی بررسی‌ها نشان داد که ابن‌عربی در تبیین آرای آخرت‌شناسانه‌ی خود، معنا و کاربردواژه‌ها،تعابیر و گزاره‌ها را متناسب با نظام اندیشگانی خود تغییر داده و با مسخ واژگان و مفاهیم کلیدی و استحاله‌ی مفهومی آن‌ها، موجب دگرسانی در هویت معنایی آن‌ها شده است. وی از طریق غیریت‌سازی نشانه‌های مشترک، به شیوه‌ای ساختارشکنانه، ظرفیت‌های معنایی جدیدی را در واژگان و مفاهیم ایجاد کرده و روایتی نو از ایدئولوژی‌های رایج دینی درباب آموزه‌های آخرت‌شناسانه ارائه داده است. بررسی این تمهیدات بیانی اگرچه در بازنمایی اضلاع ناخودآگاه فرضیه‌ی ابن‌عربی و نظام تثبیت‌شده‌ی مفاهیم آن مؤثر است، بیش از هر چیزی می‌تواند موجب کاهش اعتبار فرضیه‌ی وی در برابر فرضیه‌های رقیب باشد. هدف این پژوهش بررسی کارکرد تمهیدات بیانیِ ابن‌عربی در فرضیه‌های آخرت‌شناسانه‌ی اوست که به‌شیوه‌ی توصیفی‌ـ‌تحلیلی صورت گرفته است.

حقیقت دین پدیده دیرپایی است که همواره پرسش‏های فراوانی را در ذهن پژوهشگران موضوع دین مطرح کرده است. تاریخ پیدایش دین، خاستگاه دین، سرشت و تعریف دین، انواع دین و نیز چگونگی کارکردهای فردی و اجتماعی آن، برخی از همین ابهام‏هاست که خاطر فیلسوفان دین را به خود مشغول داشته است. درازدامنی این پدیده و ‏تأملات پیرامونی آن، نگارنده را بر آن داشته تنها با تمرکز بر معنای دین حق و انواع آن از نگاه عرفانی به‏ویژه ابن‎عربی، برخی از این چالش‏های موجود را پاسخ دهد؛ لذا پرسش اصلی این نوشتار آن است که معنای دین و انواع آن با ‏تأکید بر اندیشه‏های ابن‎عربی کدام است؟ پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد ابن‎عربی با تقسیم دین حق به تأسیسی و امضایی سه معنای تشکیکیِ انقیاد، جزا و عادت را در دین تأسیسی نهفته دانسته است. توجه به این سه معنا، ضمن دریافت دقیق ماهیت دین، از حقایق قرآنی بسیاری در این باره نیز پرده بر خواهد داشت. تقسیم دین به مستقیم و غیر مستقیم نیز از دیگر تقسیمات اوست.

چکیده:جستار پیش رو با رویکردی تطبیقی به نقد روش‌شناسی نیکلسون و چیتیک در تصوف (با تکیه برآثار مولوی و ابن­عربی) می­پردازد. هدف از بررسی روش‌شناسی این عرفان­پژوهان غربی نه‌تنها شناخت بهتر قواعد و معیارهای مطالعات دینی و به‌ویژه تصوف است بلکه با بررسی پیشنیه فکری و منشأ تکوین دیدگاه این دو پژوهشگر، مسیر کشف ظرایف اندیشه­ و تفاوت و امتیازهای آرای آنان را نیز هموار می­کند. نوشتار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی کوشیده تا خلأ وجود چنین رویکردی را تا حد امکان برطرف سازد. تحلیل روش این دو پژوهشگر حکایت از تفاوت منابع مطالعاتی و نتیجه­گیری­های متفاوت از هم دارد. چیتیک با روشی تحلیلی- انتقادی نسبت به آرای نیکلسون، بر تحلیل درون‌متنی آثار این عارفان تأکید می­کند و درواقع فهم زوایای فکری اندیشمندانی مانند ابن­عربی و مولوی را در گرو درک جهان-اندیشه آنان از میان آثارشان و بهره‌بردن کامل از سخنان و صور خیالی آن‌ها می­داند اگرچه عدم توجه به برخی آثار نیکلسون و شاید تناقض آرای او، چیتیک را دچار قضاوتی نه­چندان درست نموده است.

عنوان انسان کامل از منظر مکتب ابن عربی، عنوانی کلی و جامع و دارای مصادیق متعدد است که شامل شماری از اولیاء الهی از جمله انبیاء عظام و نیز ائمه اطهار (علیهم السلام) می شود؛ و بدین رو از عنوان امامت و امام عام‌تر است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل مفهوم، با توصیف دیدگاه ابن عربی در مورد انسان کامل و نیز دیدگاه علامه حلی در مورد امامت، به تطبیق و تحلیل این دو نگاه پرداخته است. از منظر این پژوهش، ابن عربی معتقد است انسان کامل، جامع کمالات، خلیفة الله، برنامه جامع، مظهر اتم اسماء و صفات الهیه، و اسم اعظم الهی است، اما نص بر خلافت ظاهری ضرورتی ندارد، و رسول الله نیز بر خلافت کسی تنصیص نکرد، و عصمت نیز هر چند برای خلیفه باطنی و معنوی ضرور است، اما برای خلیفه ظاهری ضرورت ندارد، اما علامه حلی معتقد است، علم و عصمت ازبایسته‌های امامت است، و این دو امری خفی هستند، و کشف آن برای مردمان ناممکن است، ناگزیر علم و عصمت مقتضی وجود نص هستند.