جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مهمترين مباحث فلسفيوکلامي، بحث درباره صفات خداوند است، بي ترديد شناخت خداوند بدون شناخت صفات او غير ممکن خواهد بود. در بين صفات خداي متعال، صفت علم ودر پي آن مسأله علم خداوند به جزئيات و چگونگي آن هميشه مورد توجه انديشمندان مسلمان بوده است، نگارنده در اين پژوهش بر آن است که نظريات و آراء دو فيلسوف مسلمان، علامه طباطبايي و فخر رازي را به عنوان دو انديشمند بزرگ از نحله هاي شيعي و سني، در خصوص علم خدا به جزئيات با تکيه بر روشتحليل محتوا بر اساس منابع کتابخانه اي مورد بررسي و مقايسه قرار دهد.علامه طباطبايي معتقد است که حق تعالي بواسطه اطلاق ذاتي که دارد نسبت به هر موجود محدودي که فرض شود از هر جهت مستولي و محيط بوده و واقعيت آن موجود، بي هيچ حجاب و مانعي در نزد خداي متعال حاضر است و هيچ چيز از شمول و احاطه علم او خارج نيست و خداوند به ذات خود و هر آنچه که خارج از ذاتش است، عالم است.امام فخر رازي در اين باره نظريات متفاوتي را ارائه مي دهد، در بعضي از آثار خود علم خدا به جزئيات را به دليل اين که لازمه آن، پذيرش دگرگوني در علم خداوند است، منکر مي شود و دلائل قائلين به اين نوع علم براي خداوند را رد مي کند، ولي در بعضي از آثار خود نه تنها علم خداوند به جزئيات را مي پذيرد بلکه از اين نظريه خود دفاع کرده و به تمامي اشکالات منکرين پاسخ مي دهد، وي هيچگونه اشاره صريحي به حضوري يا حصولي بودن اين علم براي خداوند در آثار خود نمي کند، البته در اکثر مواردي که سخن از علم خدا به ميان مي آورد، کلمات او بيشتر با علم حصولي سازگار است.

نزول قرآن به شکل تدریجی و در طول قریب به دو دهه و به مناسبت‌های ناهمگون انجام پذیرفته است. این واقعیت، می‌تواند موهِم نوعی ناهماهنگی و عدم تناسب در آیات قرآنی باشد. مسأله‌ای که برخی مستشرقان را به ویژه در سده‌ی اخیر به خود مشغول نموده و رزمگاه دفاع مفسّران مسلمان از تناسب و انسجام آیات قرآن را فراآورده است. با این حال، دانش تناسب در قرآن از سده‌های نخستین هجری، مورد توجه مفسّران و دانشوران علوم قرآن قرار داشته است. درنگ در ویژگی تناسب در قرآن کریم، در فهم و تفسیر صحیح و استوار این کتاب آسمانی، نقشی اساسی داشته و برای دست‌یابی به ظرافت‌های معنایی و برخی اسرار آن، امری بایسته و گریزناپذیر است. تناسب در بخش‌ها و اجزاء مختلف قرآن قابل واکاوی است؛ تناسب بین فقرات و بخش‌های یک آیه که از آن به تناسب درون‌آیه‌ای تعبیر می‌شود، یکی از اقسام تناسبی است که شایسته است مورد بررسی موشکافانه قرار گیرد. نیز، تناسب آیات و سور‌ه‌ها با یکدیگر و تناسب کلیّت قرآن که بر آن، انسجام در قرآن اطلاق می‌شود، حوزه‌های دیگری از این دانش را تشکیل می‌دهند. بر اساس بررسی آماری صورت گرفته در این پژوهش، قریب به دو درصد از واژگان قرآنی را اسماء و صفات الهی – بدون احتساب اسم جلاله‌ی الله- تشکیل می‌دهند. این فراوانی آماری از یک سو و جایگاه معرفت‌شناختی و قدسی این دست از واژگان از سوی دیگر، بررسی آنها را در ابعاد گوناگون و در پژوهش‌های مستقل ضروری می‌نماید. در این بین، بررسی بُعد تناسبِ درون‌آیه‌ایِ مربوط به اسماء و صفات الهی، یعنی تناسب بین آنها و گزاره‌ها و احکام مندرج در آیات، موضوع پژوهش پیش‌رو را شکل داده است. موضوعی که طبق گزارش ارائه شده در این پژوهه، فاقد پیشینه‌ی تحقیقیِ مستقل و مفصّلی است. بر این اساس، پس از طرح و بررسی مسأله‌ی این پژوهش و کلیّات و مفاهیم وابسته به آن، اسماء و صفات الهی به ویژه در قرآن تحلیل آماری و گونه‌شناسی شده‌اند. سپس به بحث اساسی این پژوهش که گونه‌شناسی کاربردهای تفسیری تناسب اسماء و صفات الهی با احکام و گزاره‌های قرآنی است، پرداخته شده است. در این بخش از نمونه‌های گوناگونِ به دست آمده از تفاسیر مختلف و تحلیل آنها برای واکاوی و وانمایی گونه‌های این کاربرد بهره‌گیری شده و در پایان با ارائه‌ی نتایج حاصل از این پژوهش و پیشنهادهای پژوهشی مرتبط با آن، کار این پایان‌نامه فرجام پذیرفته است.

در کلیات این تحقیق سه مبحث مطرح شده که عبارت است از: الف: اثبات پذیری وجود خدا. ب: روشهای مختلف اثبات وجود خدا. ج-ویزگیهای روش کلامی در اثبات وجود خدا و مقایسه آن با روشهای دیگر که در این بحث هم مسائلی از قبیل: برتری روش عقلی بر سایر روشها، روش عقلی و کاربرد آن در مسائل کلامی، اهمیت تفکر عقلی از دیدگاه قرآن کریم و امام علی و سایر ائمه معصومین ادله مخالفان روش عقلی،‌ نظیر خطاپذیری معرفت عقلی،‌ و تحلیل و بررسی آن. در فصل اول برهان امکان و وجوب طرح گردیده که ضمن آن، تاریخچه برهان و تعاریف مفاهیمی نظیر واجب الوجود، ممکن بالذات،‌ امکان فقری، علت، دور، تسلسل مطرح و چهار دلیل برای استحاله تسلسل و تقریرات برهان از نظر خواجه نصیرالدین طوسی، و عبدالرحمن بن احمد ایجی، و معلم ثالنی فارابی، و ابن سینا و صدرالمتالهین مورد بررسی قرار گرفته. در فصل دوم: برهان حدوث،‌ تاریخچه برهان، حادث و قدیم در لغت و عرف و اصطلاح و تعریف قدم زاتی و قدم زمانی، و تقریرات برهان از عبدالجبار معتزلی،‌ و از محقق طوسی،‌ و اشکال و پاسخ آن و برهان حدوث و مفاد آن مطابق با محتوی متون دینی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و نظریات فیلسوفان و نقد ایشان نسبت به این برهان از مطالب مهم این بخش است. در فصل سوم: برهان حرکت و تاریخچه آن و مباحث مرتبط نظیر اقسام حرکت و تقریرات مختلف برهان مورد بررسی قرار گرفته و سیر تاریخی این برهان در کلمات متکلمان و فیلسوفان به خوبی گزارش شده است. در فصل چهارم: برهان ترتب و تقریرهای برهان از صدرالمتالهین، عبدالرزاق لاهیجی و ملاهادی سبزواری مورد بررسی قرار گرفته.در فصل پنجم: برهان صدیقین، تاریخچه برهان و تقریر آن از ابن سینا،‌ صدرالمتالهین، ملاهادی سبزواری،‌ علامه طباطبایی و امتیازات تقریر علامه وفرق میان فسلفه مشا و حکمت متعالیه در تقریر برهان، به همراه نقدها مورد توجه قرار گرفته. فصل ششم برهان فظرت،‌لغتفطرت، فطرت در قرآن،‌ مقصود از فطریات و نشانه های فطریات طرح گردیده. در فصل هفتم: برهان نظم،‌ تاریخچه برهان تعریف نظم و اقسام آن و و نظم مطلوب و تقریر برهان نظم مورد بررسی قرار گرفته و در نهایتا در فصل هشتم به دسته بندی دلائل اثبات وجود خداوند و نیز به جمع بندی و مقایسه ادله پرداخته شده.

با توجه به اینکه چینش آیات و کلمات در قرآن کریم به اتفاق علما توقیفی می باشد، در این پروژه به بررسی اسماء و صفات الهی و علت گزینش هر صفت در انتهای آیات پرداخته شده است. در ابتدا بعد از مفهوم شناسی و پرداختن به تعاریف و اصطلاحات مربوطه، راههای کشف و پی بردن به ارتباط میان کلمات و جملات آیه و نیز آیه مورد نظر با آیات قبل و بعد خود بررسی شده است که از جمله این موارد می توان به سیاق و تقدّم و تاخّر اشاره نمود. در این زمینه سیاق از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا هر گوینده یا نویسنده ای با ترکیب کلمات و عبارات و جملات در کنار هم، مقصودی را اراده می کند که با در نظر گرفتن مجموع آنها می توان به معنایی که اراده نموده دست یافت.در فصل دوم به شرح و بررسی اسماء و صفاتی پرداخته می شود که در انتهای آیات سوره بقره ذکر شده اند. برای اینکار از کتب معتبر بهره گرفته شده و جهت جمع بندی و تحلیل نظرات سعی شده از آیات و روایات و ادعیه معصومین علیهم السلام استفاده گردد، که مشخص شد هر صفت دارای بار معنایی خاصی است. بعد از بیان مقدمات بحث، در فصل انتهایی که قسمت اصلی پایان نامه می باشد، با کمک آنچه در فصول قبل نتیجه گیری شد به بررسی نحوه ارتباط اسماء و صفات آخر آیات با مضمون آیه و در برخی موارد با آیات قبل و بعد بررسی و مشخص شد که اوصاف پایانی آیات، پیوند ناگسستی با محتوای آیات داشته و اغلب بیانگر تعلیل یا تاکید مفهوم آیه است.این مجموعه تاییدی بر اعجاز به گزینی واژگان بوده و بیان کننده گزینش حکیمانه و دقیق تمام کلمات و عبارات و حتی اسماء و صفات الهی است که در انتهای آیات به تناسب محتوای آیه ذکر شده است. همچنین تقدم و تاخر صفات زوج خود امری حساب شده است که از حکمت الهی سرچشمه گرفته که تعویض یا جابجایی هر صفت سبب ایجاد خلل در معنا و مقصود آیات خواهد بود.

چکیده :قرآن کریم کتاب هدایت انسان به سوی سعادت و کمال است. و یکی از شناخت‌های لازم برای رسیدن به سعادت و کمال، شناخت باری تعالی و نام‌ها و اوصاف اوست.ذکر نام‌های خداوند در قرآن نیز در راستای همین هدف کلی بوده است. اسماء الهی به صورت‌های گوناگونی در قرآن ذکر شده‌اند. در این رساله، دسته‌ای از اسماء الهی مانند « السَّمیعُ الْبَصیرُ » و « الْعَزیزُ الْحَکیمُ » که پشت سر هم ذکر شده‌اند، اسماء متوالیه الهی نامگذاری و بررسی شده است. در قرآن کریم 72 ترکیب، همانند دو ترکیب یاد شده وجود دارند که همگی در این رساله بررسی شده‌اند. پرسش اصلی رساله این است : « اسماء متوالیه الهی به چه معنا و هدفی در قرآن ذکر شده‌اند؟ » به همین سبب، روش مورد استفاده، روش تفسیری قرآن به قرآن همراه با تحلیل سیستمی آیات بوده است. برای این منظور، اقدامات ذیل انجام شده است : 1- نقل آیاتی که ترکیب واحدی از اسماء متوالیه الهی در آن‌ها ذکر شده‌اند، 2- واژه شناسی اسماء مورد نظر بر اساس منابع لغت، 3- تدبر در آیات به هدف کشف مناسبت اسماء متوالیه ذکر شده در آن‌ها با محتوای آیات و کشف غرض هدایتی مشترک در آن‌ها،4-بیان سبب تقدم و تأخر در اسماء مورد بحث، 5-بررسی تفاسیر و عملکرد آن‌ها در تفسیر آیات مربوطه ( حدود یک صد و پنجاه تفسیر ). دراین ضمن، پرسش‌های فرعی دیگری برای نخستین بار مطرح، و در باره آن‌ها نظریه پردازی شده است. مانند بحث از ترکیبات معکوس، چون « علیم حکیم » و « حکیم علیم » و تفاوت آن‌ها. در این رساله همچنین، دو نظریه به اثبات رسیده است. یکی از آن‌ها در باره وجود غرض هدایتی مشترک در تمام آیاتی است که ترکیب واحدی از اسماء متوالیه الهی در آن‌ها ذکر شده اند. و دیگری درباره سبب تقدم و تأخر اسماء متوالیه الهی بر یکدیگر است. بررسی تمام ترکیبات اسمائی نشان می‌دهد کهیا ظهور اسم اول مقدمه ای برای ظهور اسم دوم است، و یا تقدم اسمی ‌بر اسم دیگر به جهت یادآوری یا یادآوری همراه بارفع یک توهم می‌باشد. واژگان کلیدی :اسماء متوالیه الهی، صفات خداوند، پشتیبانی از دین و مومنین، ترکیبات اسمائی، ترکیبات معکوس، تقدم و تأخر اسماء متوالیه الهی

در این رساله، سعی ما بر این است که به حول و قوه الهی موضوع: توحید الوهی یا توحید خالقیت را در کلام امیرالمومنین (ع) بررسی نمائیم. البته لازم به ذکر است که چون موضوع ما، یک بحث فلسفی است لذا در ابتدا از دیدگاه فلسفه مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس در کلام امیرالمومنین (ع).

یکی از صفات الهی، مرید بودن خدای متعال است. در اثبات صفت اراده برای حق تعالی هم آیات و روایات و هم استدلال‌های عقلی موید این مطلب است. در قرآن کریم آیات بسیاری بر مرید بودن خداوند دلالت می کند. از جمله: فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند به آن می‌گوید باش و آن موجود می‌شود. دلیل اتصاف خداوند به اراده این است که خداوند به همه ممکنات علم دارد و قدرت وی به گونه‌ای یکسان به همه تعلق می‌گیرد، با این حال برخی ممکنات ایجاد می‌شوند و برخی ایجاد نمی‌شوند و به بیانی دیگر بعضی ممکنات در زمانی خاص ایجاد می‌شوند نه پیش از آن و نه پس از آن و این در حالی است که در هر یک از زمان‌ها، ایجاد آن امکان پذیر بوده است. بنابراین باید صفتی غیر از علم و قدرت باشد که مرجح و مخصص وجود ممکنات در زمانی خاص باشد و آن چیزی جز اراده نیست. صفت اراده و مشیت الهی از صفاتی است که بحث‌های زیادی را برانگیخته است. از جمله این مسائل این است که آیا صفت اراده و مشیت از صفات ذات الهی است و یا از صفات فعل است. اکثر فیلسوفان حکمت متعالیه برآنند که اراده و مشیت الهی همان علم به نظام اصلح است. چون اراده را به علم برمی‌گردانند، بنابراین اراده حق تعالی را از صفات ذاتی پروردگار می دانند. اما علامه طباطبایی در برخی از بیاناتشان اراده خدا را از صفات فعلی می‌داند. در مقابل متون دینی و آیات و روایات اراده الهی را به علم برنمی‌گردانند و برآنند که اراده غیر از علم است. از بحث‌های دیگری که مترتب بر بحث اراده و مشیت الهی است بحث قضا و قدر، جبر و اختیار و بداء می باشد.

شناخت و تحلیل اسماء حسنای خداوند در قرآن کریم از دیر باز مطمح نظر قرآن پژوهان بوده است. در این میان به رویکرد تربیتی اسماء حسنای الهی در پایان آیات کمتر پرداخته شده است.در این پژوهش که در آن از روش مطالعه کتابخانه ای استفاده شده، این رویکرد مورد توجه ویژه قرار گرفته است. نگارنده کوشیده است تا اسماء حسنای الهی در پایان آیات را از دو جنبه مورد بررسی قرار دهد؛ اول آنکه نشان دهد بین اسماء الهی در فرجام آیات با مضمون آن آیات ارتباط وجود دارد. دوم آنکه این اسماء دارای نقش تربیتی هستند. از نتایج این پژوهش آن است که اسماء الهی در پایان آیه تعلیل و ضامن آن آیه محسوب می شود، دیگر آنکه این اسماء هم از جنبه انذار و تبشیر و هم از جنبه الگو برداری رفتاری دارای کارکرد تربیتی برای انسان هستند.

این تحقیق با نقل آراء متعدد پیرامون مسئله ی« هدایت» در طول تاریخ اندیشه فلسفه و کلام اسلامی خصوصاً حکیمان صدرایی دوره ی معاصر درصدد تبیین و تشریح معانی و تفاسیر مختلف هدایت و جایگاه هر کدام با توجه به آیات قرآن کریم در این موضوع می باشد. با روشن شدن این موضوع مسائل متعددی همچون چگونگی حرکت و هدایت جهان هستی که با قوانین حاکم بر آن که توسط خداوند وضع و به اجرا در می آید و فلسفه ی هدایت انسان که لاجرم در مسیر هدایت الهی و ربوبیت او قرار دارد، فلسفه ی گمراهی و چگونگی قانون گمراهی یا ضلالت و عوامل مؤثر و دخیل در حرکت صعودی ِجهان هستی همچون عشق و شوق و در هدایت انسان مثل اشتیاق و پاسخ الهی؛روشن و تبیین می شود.رابطه ای وثیق و ناگسستنی میان هدایت تکوینی و هدایت تشریعی وجود دارد که میتوانآن را از نوع رابطه میان ظاهر و باطن یک امر واحد دانست.در حقیقت هدایت تشریعی ظهور و تجلی هدایت تکوینی محسوب میشود.دو معنای مختلف هدایت یعنی ارائه طریق و ایصال به مطلوب نیزبا نظر دقیق و ظریف چنین رابطه ای دارد.ربوبیت تامه و کامل و مطلق حق متعال در جهان هستی باعثایجاد همه هدایت ها و حرکت ها است که همه آنها از فیض منبسط او صادر شده و به سوی او انتها مییابد.که این نزول، (رحمانیت) و صعود آنها (رحیمیت) ظهور و تحققِ این دو صفتِخداوند متعال است که هر دو آنها در همه لحظات، همه هستی را فرا گرفته اند.

چینش اسماء و صفاتالهی در پایان آیات با توجه به قاعدهسیاق با محتوای آیه و آیات قبل و بعد ، دارای ارتباط و تناسب بوده و ناظر به مفهوم آیات هم جوار می باشد . این موضوع همواره مورد توجه و بحث علمای تفسیر بوده و در جای جای مباحث تفسیری و آیات دارای اسماء و صفات الهی به آن پرداخته شده است . در فصل دومبه معانی اسماء و صفات الهی در لغت و اصطلاحپرداخته شده و با توجه به کتب لغتو روایات و قرآن معانی آنها بیان شده است . و در فصل سوم ارتباط اسماء و صفات الهی با محتوای صدر و ذیل آیهو آیات قبل و بعد مطرح شده است.به عنوان نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد صفت سمیع بیشتر در آیاتی ذکر شده است که ناظر بهاحاطه و نظارت الهی بر اعمال و رفتار انسان است. علیمبیشتر در آیاتی بوده ناظر به نیات و اسرار درونی بوده ، و غفور در باب آیات توبه به قصد اصلاح ، حکیم برای نشان دادن اتقان و محکم کاری ، عزیز در آیاتی است که برای نشان دادن قدرت لایزال خدای متعال است . قدیر توانای خداوند متعال بدون نیاز به دیگری ، خبیر آگاهی برون و درون ، افکار ، نیات و اعمال می باشد . بقیه اسماء الهی نیز به همین منوال همواراه دارای ارتباط محتوایی با آیهو آیات قبل و بعد ازخود می باشند .