جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از مهم‌ترین مسائل کلامی و فلسفی در حوزۀ اسماء و صفات به ماهیّت وجودی و تکوینی صفات و رابطۀ آن با ذات الهی باز می‌گردد. این مسائل که گاه ذیل عنوان کلی «توحید صفاتی» دسته‌بندی می‌شوند، در هستی‌شناسی دینی اهمیّت بسیار دارند و به‌ویژه در برهه‌ای از تاریخ، مجادلات فراوانی را دربارۀ شرک و توحید در میان اندیشمندان مسلمان برانگیخته‌اند. این‌گونه مباحث را در اصطلاح، مباحث وجودشناختی صفات می‌نامند. این نوشتار قصد آن دارد نشان دهد که بررسی روایت‌های فراوان در این زمینه روشنگر نفی صفات از خداوند بوده، گویای مخلوق‌بودن اسما و صفات الهی است. به دیگر سخن، «صفت» دربارۀ خداوند به‌معنای «نشانه» به‌کار رفته است و موصوف‌بودن خداوند تنها به این معناست که حق‌تعالی این مخلوقات را صفت و نشانۀ خویش قرار داده، نه چیزی بیش از آن. بنابراین، اسماء و صفات [همگی] مخلوق‌اند و مقصود از آنها همان «الله»‌ تعالی است که اختلاف سزاوار او نیست.

ابو اسحاق ابراهیم بن نوبخت از متکلم ـ فیلسوفانی است که درباره تاریخ زندگانی او اختلاف ‌نظر بسیار است. در این مقاله، با شواهد گوناگونی نشان داده می‌شود که نوبختی اندیشمند معاصر سید مرتضی و ابوالحسین بصری است. همچنین تلاش می‌شود با مقایسه آرای او با سید مرتضی از متکلمان متقدم و نیز علامه حلّی از متکلمان متأخر، تأثیرگذاری‌های کلامی ایشان بر مباحث کلامی به‌ویژه مباحث متأخران و نیز اهمیت و جایگاه تاریخی ـ علمی او با دقت بیشتری بررسی گردد.

بررسی‌های اندیشه اسلامی با رویکرد تمدنی را باید عالی‌ترین سطح طرح اسلام با گرایش عقلانی، عمل‌گرا، کارامد و عینیت‌ساز به‌شمار آورد. به باور مالک بن نبی ‌بحران‌های اصلی جهان اسلام و بلکه بشریت از جنس تمدنی است و راه برون‌رفت از این بحران‌ها و عقب‌ماندگی‌ها در عرصه نظر و عمل جز بازسازی نگره‌ها و عینیت‌های تمدنی در جهان اسلام نیست. تحلیل نگره‌های ابن نبی این حقیقت را روشن می‌سازد که الگوی تمدنی نه‌تنها بیانگر صورت عینی اسلام، بلکه نشان نوع تفکر و فهم عالمان از دین نیز هست. بخش‌های مهمی از این مقاله به تبیین ظرفیت‌ها و مناسبات اندیشه این فیلسوف تمدن با زیرساخت‌ها و ساختارهای تمدن‌گرای انقلاب اسلامی ایران اختصاص یافته است. در این مقاله، تلاش می‌شود با توصیف و تحلیل اندیشه‌های مالک ‌بن نبی، مهم‌ترین مفاهیم مبنایی مطالعات تمدنی اسلامی مالک و کارامدی اندیشه‌های تمدنی وی برای برون‌رفت جریان‌های اسلام‌گرا از چالش‌های فکری و عملی حوزه تمدن به اثبات برسد.

ابن‌سینا بر متکلمان شیعه و سنّی از مهم‌ترین مباحث مطرح در ابن‌سینا‌پژوهی و کلام‌پژوهی است. یکی از پیامدهای گسترش فکر فلسفی ابن‌سینا در دوران میانی، تکوین مکتب کلام فلسفی در میان اهل سنت به‌همت فخر رازی و نزد امامیه به دست نصیر الدین طوسی بود. ورود آموزه‌های فلسفی ابن‌سینا به مجادله‌های کلامی، سبب تحولاتی شگرف در نحوۀ پرداخت متکلمان امامی به مسائل مختلف کلامی ‌شد. در مقالۀ حاضر با مقایسۀ مباحث معرفت‌شناختیِ کلام پیشا‌فلسفی امامیّه موسوم به مکتب امامی بغداد با مباحث مطرح در این زمینه در مکتب کلام فلسفی امامیه، تأثیرات گوناگون سنت فلسفی ابن‌سینا بر این مباحث در کلام دوران میانی امامیّه تبیین می‌شود. پیدایش تحولات معنایی در برخی از اصطلاح‌های حوزۀ معرفت‌شناسی، ارائۀ دسته‌بندی‌های جدید برای علم، طرح برخی قواعد معرفت‌شناختی، تبیین مسائلی از جمله چگونگی دستیابی انسان به علم و طرح موضوع‌های جدید در حوزۀ معرفت‌شناسی از جمله مهم‌ترین ابعاد تحول اساسی یادشده است.

ملاصدرا بر پایه مبانی وجود‌شناختی تشکیک در وجود و حرکت جوهری اشتدادی نفس، وحدت نوعی انسان را انکار کرده و انسان‌ها را به حسب حرکت جوهری ارادی دارای انواع گوناگون دانسته است. افرادی همچون ابن سینا، فخر رازی، نصیرالدین طوسی و شیخ اشراق مسئله نوع واحد بودن انسان را بررسی کرده‌اند، اما به دلیل نداشتن مبانی کافی به تحلیل و تقریر صحیحی از این مسئله دست نیافته‌اند. ملاصدرا در آثار گوناگونش دلایل متعددی را بر انکار وحدت نوعی می‌آورد و در مقابل، تقریری از کثرت نوعی انسان به‌دست می‌دهد. البته با توجه به نظریه ابدان طبیعی و مثالی، و حرکت جوهری اشتدادی نفس می‌توان کثرت نوعی را در نشئه دنیا نتیجه گرفت.

زمینه‌ساز بودن فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی برای ملکات نفسانی و نیز تأثیر متقابل ملکات نفسانی و معرفت از دیرباز در متون اخلاقی اسلامی مورد توجه بوده است. نصیر الدین طوسی در نظام اخلاقی‌ای که با رویکرد فلسفی ارائه می‌دهد، این تأثیر متقابل را از دو جهت بررسی کرده است. همچنین وی اقسام فضیلت و رذیلت و تأثیر آن دو بر فرایند شکل‌گیری معرفت و نیز نقش معرفت در کسب فضیلت‌ها و رذیلت‌ها اخلاقی را به‌تفصیل به تصویر کشیده است. تقسیم فضیلت‌ها و رذیلت‌ها به اخلاقی و عقلانی، نوعی گرته‌برداری صوری از مباحث معرفت‌شناسی اخلاقی معاصر است که در این نوشتار تلاش می‌شود پیشینۀ محتوایی آن در آثار نصیر الدین طوسی معرفی گردد.

چکیده‏درارتباط با قرآن کریم،‌ دانشی به نام علوم قرآنی شکل گرفته است که برخی از دانشوران علوم قرآنی در کتاب‌های مستقل بدان پرداخته‌اند، از جمله‌ آیت‌الله معرفت در کتاب گرانقدر التمهید، و برخی دیگر مانند علاّمه طباطبایی در ضمن کتب تفسیریشان از ‌این علم بحث کرده‌اند. از دیدگاه مرحوم علاّمه، وحی نوعی سخن گفتن خدا با پیامبر خویش و شعوری مرموز و مخصوص است. ‌این سخن آسمانی و الهی، از طرف خداوند متعال بر قلب پاک رسول خدا (ص) به دو صورت دفعی و تدریجی نازل شده است. از طرفی‌ آیت‌‌الله معرفت معتقد است که قرآن تنها به صورت تدریجی و در طول بیست سال بر پیامبر اسلام نازل شده است. تأویل قرآن از دیدگاه علاّمه، حقایقی خارجی و واقعی است که آیات قرآن بدان مستند است. اما از منظر استاد معرفت تأویل از جنس مفاهیم و الفاظ هستند. به عبارتی تأویل نوعی تفسیر است که علاوه بر رفع ابهام دفع شبهه نیز می‌کند. در زمینه جمع‌آوری قرآن، غالب قرآن پژوهان از جمله این دو استاد معتقد به جمع آوری قرآن در سه مرحله‌ هستند؛ جمعی که در زمان پیامبر اکرم (ص) انجام شد و در زمان ابوبکر و عثمان نیز صورت پذیرفت. از دیدگاه هر دو عالم در قرآن هم محکم و هم متشابه وجود دارد. از دیدگاه مرحوم علامه آیات محکم و متشابه هر دو نیاز به تأویل دارند. و استاد معرفت نیز معتقد است که تفسیر در مورد همه قرآن است که هم در محکم و هم متشابه وجود دارد و تأویل به یک معنا برای همه قرآن و به معنای دیگری برای خصوص آیات متشابه می‌باشد. همچنین نسخ از دیدگاه علاّمه به معنای به سر آمدن زمان حکمی‌ از احکام است، در‌ آیات قرآن نسخ صورت گرفته است. مرحوم علاّمه با توجه به شرایطی که برای نسخ قائل هستند به نسخ شش ‌آیه به طور قطع نظر داده‌اند. استاد معرفت نیز امکان نسخ را از مسلّمات می‌داند، و معتقد به نسخ هفت آیه هستند. اگر چه از ایشان در مورد نسخ دیدگاه دیگری هم گزارش شده است.کلید واژه‌ها: وحی و نزول قرآن، تفسیر و تأویل، جمع و تألیف قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، علامه طباطبایی، آیت‌الله معرفت.

یکی از مسائل دشوار قرآنی، چگونگی نزول آن است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی را تبیین، تحلیل و دلایلشان را نقد می کند. علامه طباطبایی به نزول دوگونه (دفعی و تدریجی) و آیت الله جوادی آملی به نزول سه گونه (دفعی، متوسط و تدیجی) معتقد است. دیدگاه علامه طباطبایی گام نخست در اثبات نزول فرامادی قرآن است و دیدگاه آیت الله جوادی آملی عهده دار تبیین و تفصیل نزول آن است؛ پس این دو دیدگاه در طول یکدیگرند و هیچ تعارضی ندارند.

نزول دفعی قرآن جزء مباحثی است که قرآن پژوهان از دیرباز به آن توجه کرده اند و در هر دوره ای، موافقان و مخالفانی داشته و دارد. علامه طباطبایی، یکی از طرفداران نزول دفعی قرآن، تلاش کرده است با تفسیر قرآن به قرآن این نظریه را تبیین کند؛ اما آیت الله معرفت این دیدگاه را نقد کرده است؛ ازاین رو، تلاش کرده ایم با تبیین آیت الله جوادی آملی از دیدگاه علامه، این نقدها را واکاوی کنیم. این نوشتار کوشیده است با شیوۀ اسنادی تحلیلی، دیدگاه این سه اندیشمند را بررسی کند. براساس اندیشۀ نزول تجلی گونۀ قرآن، می توان به گونه ای از نزول دفعی قرآن برداشت کرد که به نقدها پاسخ داد.

چکیدهعلامه طباطبایی پیش از نگارش «المیزان»، تفسیر دیگری به نام «تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن» نگاشته بود. سبک این تفسیر بدین گونه است که ابتدا توضیحی نسبتا کوتاه از آیات با محوریت روش تفسیر قرآن به قرآن ارائه و آن گاه روایات مرتبط ذکر و سپس تلاش شده است میان آیات و روایات سازگاری ایجاد گردد. این پژوهش که با هدف معرفی روش علامه در این تفسیر صورت پذیرفته است، مباحث را در سه محور سامان داده است؛ در محور نخست، روش علامه در تفسیر آیات که شش روش است مورد بررسی قرار گرفت. در محور دوم از روش ایشان در بهره برداری از روایات در تفسیر آیات بحث شد و مباحث آن در سه محور سامان داده شد: 1- مصادر روایات، 2- گونه های روایات تفسیری، 3- کیفیت گزینش روایات و در محور سوم از روش ایشان در تبیین و نقد روایات تفسیری سخن به میان آمد و گفته شد که علامه از پنج روش در تبیین روایات و از دو روش: 1- نقد محتوایی و 2- نقد سندی در نقد روایات استفاده کرده است.کلید واژه ها: 1- علامه طباطبایی، 2- تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن، 3- روش شناسی، 4- تفسیر، 5- روایات.