جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفتگوی حاضر در مورد ضرورت فرقه شناسی است و تا معنای فرقه های اسلامی ادامه می یابد. در میانه گفتگو از کاستی های فرقه شناسی و بایسته های آن سخن می رود.

عقل و شرع، ملازم يكديگرند؛ آنچه را عقل به صورت روشن وقطعی پسـنديده مـی دانـد از نظر شرع نيز پسنديده است و آنچه را عقل به صورت روشن و قطعی ناپسند می دانـد، از نظر شرع نيز ناپسند است. عكس اين موضوع نيز صادق است؛ يعني احكـام شـرعی مـورد تأييد عقل نيز هست؛ هرچند از درك دقيق و روشن ملاك آن ناتوان باشد. قاعده ملازمـه نقش مهمی در استنباط احكام شرعی دارد و در حقيقـت از ادلـه عقلـی احكـام شـرعی بـه شمار می رود. تلازم حكم عقل و شرع، افزون بـر اينكـه مقتضـای برهـان عقلـی اسـت، از برخی آيات و روايات نيز به روشنی آشكار مـی شـود. در برابـر بيشـتر اصـوليان كـه قاعـده ملازمه را پذيرفته اند، اخباريان و برخی از اصوليان آن را نپذيرفته و اشـكالات و مناقشـاتی را مطرح كرده اند كه عالمان برجسته اصولی به آنها پاسخ داده اند.

فيلسوفان اسلامی در دو مقام درباره وحی و نبوت بـه بحـث پرداختـه انـد : يكـی در نفس شناسی و ديگری در مباحث خدا شناسی (كلام الهی). ايشان وحی را تعليم الهـی به پيامبران می دانند كه به واسط عقل فعال انجام می پذيرد. مبنـای تبيـين فلـسفی وحـی اين است كه جهان براساس اسباب ومسببات تدبيرمی شـود وعقـل فعـال هـم بـه اذن خداوند در تـدبير جهـان نقـش تعيـين كننـده دارد . علـوم و معـارفی كـه بـه بـشر اعطـا می شود، به واسطه او تحقق می يابد. از سوی ديگر، نفس انسان از مـاده مجـرد اسـت و شايستگی دارد با عالم عقول ارتباط برقرار كند ، ولی دل بستگيهـای مـادی و ناسـوتی مانع از برقراری اين ارتباط است. پيامبران كسانی اند كه نفس خود را ازتعلقـات مـادی و ناسوتی پيراسته اند و در عاليترين سطح می توانند با عالم عقول ارتباط يابند و حقايق ماوراءالطبيعی را دريافت كنند. اين حقايق در دستگاه ادراكی آنان ، به صـورت فرشـته وحی و كلام فصيح وبليغ تمثل می یابد. منتقدانی اين ديدگاه را تحليل ونقد كرده انـد. در ارزيـابی نهـايی مـی تـوان گفـت تبيين فلسفی وحی در ميان فرضيه هايی كه برای تحليل عقلی وحی ارائه شـده ، بهتـرين فرضيه است . اگر چه نمی توان آن را به صورت نظريه قطعی وهمه جانبه به شمارآورد.

نوشتار حاضر بر آن است تا گوشه‌هایی از کاربرد روش عقلی را در حوزة کلام اسلامی بیان کند، و اینکه پیش از به کارگیری تفکر عقلی در این حوزه باید به پیش‌فرض‌های آن ملتزم بود؛ یعنی اولاً، متکلم عقل را به منزلة ابزاری مستقل برای کسب معرفت بپذیرد؛ و ثانیاً، به حجیت آن معتقد باشد. از این روی، تمام فرق شیعه وسنی، جز شمار معدودی همچون اهل‌حدیث و اخباری‌ها، روش تفکر عقلی را به رسمیت شناخته‌اند، ولی دیدگاه‌های یکسانی در باب قلمرو عقل نداشته‌اند. به همین جهت، در این نوشتار ملاک‌های افراط وتفریط در به کار‌گیری عقل تبیین شده است. از میان فرق اسلامی، شیعیان با بهره‌گیری از معارف ناب اهل‌بیت? از عقل به منزلة حجت باطنی، بنیان حیات معقول، راه خداشناسی و ابزار شناختِ خوبی‌ها و بدی‌ها بهره برده‌اند. متکلمان در به کارگیری تفکر عقلی در حوزة کلام به دو گروه طرفدار تفکر عقلی فلسفی و طرفدار تفکر عقلی غیرفلسفی تقسیم شده‌اند، که تفکر عقلی فلسفی نیز خود به دو قسم تفکر عقلی فلسفی خاص و تفکر عقلی فلسفی عام تقسیم گشته است. مؤلف معیار این تقسیم‌بندی را تشریح کرده است.

علم کلام از نخستین دانش‌هایی است که در بستر اندیشه اسلامی با الهام‌گیری از وحی و عقل برای تبیین باورهای دینی و نیز پاسخ‌گویی به شبهه‌های مخالفین پدید آمد. از سوی دیگر، با گسترش قلمرو جهان اسلام و ارتباط نزدیک مسلمانان با پیروان دیگر ادیان و مکاتب، آرای فلسفی از شرق و غرب عالم در میان مسلمانان راه یافت. پس از پذیرش آرای فلسفی در میان گروه‌های اسلامی، به تدریج مباحث کلامی با مسائل فلسفی آمیخته شد تا آنجا که در سده‌های اخیر بعضی ادعا کردند که کلام شیعی چیزی جز الهیات بالمعنی الاخص (فلسفه) نیست. در این مقاله بر آنیم تا ربط و نسبت میان کلام و فلسفه را در سه امر، یعنی در موضوع، روش و غایت، روشن سازیم تا از ادعاهای افراطی و نیز تفریطی در حق کلام و فلسفه پرهیز شود.