جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سخن بر سر جواز یا عدم جواز نسبت اراده به خداست. اسپینوزا فیلسوف نامدار یهودی قرن هفدهم از جمله فیلسوفانی است که به صراحت در جواز نسبت اراده به خدا تردید افکنده است. او نه تنها صریحا آزادی اراده را در خدا انکار کرده است بلکه به تصریح، همان حکم را در مورد انسان نیز جاری دانسته است و شارح بزرگ او ولفسن در تقریر خود از نظریه وی، ضمن توضیح نظر وی اعتراف می کند که اسپینوزا در بحث اراده خداوندی به آرای فیلسوفان قرون وسطی و فیلسوفان عرب که احتمالا از طریق ابن میمون فیلسوف نامدار دیگر یهودی در جریان آن قرار گرفته، متفطن بوده است و تا حدی نیز متاثر از آرا و اندیشه های ایشان شده است.در این مقاله سعی شده ضمن توضیح و تبیین نظریه اسپینوزا در مساله اراده به تقریر ولفسن، نظر چند تن از حکیمان مسلمان نیز که در همین مساله اما و اگرهایی داشته اند تحلیل شود تا در نتیجه نشان داده شود که بسیاری از اختلافات میان این بزرگان لفظی بوده و در ورای بحث های لفظی مشابهت های زیادی میان تفکر ایشان یافت می شود و آنچه نهایتا برای جمله آنها اصالت دارد سمت و سو دادن بحث اراده به صورتی است که کمال خداوندی و شانیت الهی کمترین خدشه ای نبیند.

تفسیر موضوعی گرایشی نو در پژوهشهای تفسیری ناظر بر تفسیر موضوعات مشخصی در قرآن کریم است که با روشهای مرسوم تفسیری پیش از قرن چهاردهم هجری تفاوت دارد؛ یعنی همان تفسیرهایی که به صورت آیه به آیه یا آیات پی در پی با مواضیع جداگانه به تفسیر آیات می پردازد. این پدیده در پی تحولات عظیمی در عرصه های اصلاح طلبی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی ایجاد شد و حیات مسلمانان را دستخوش چالشهایی کرد که از رهگذر آن خواستار عکس العملها و موضع گیرهای سریع از سوی علما شدند و دیگر مجالی برای تفسیر ترتیبی و آیه به آیه قران نبود و بدین گونه بر اهمیت و ضرورت تفسیر موضوعی قرآن افزوده شد.اینک، اگر چه دهها سال از نگارش تفاسیر موضوعی قرآن می گذرد، اما همچنان در زمینه چارچوب دقیق تفسیر موضوعی ابهامات زیادی وجود دارد و هنوز نوع یا انواع آن به روشنی تعیین نشده است و سوالهایی هم چنان مطرح است، از جمله: آیا تفسیر موضوعی ناظر بر کل قرآن است یا بر یک سوره یا بر مفردات و واژگان قرآن و اصولا مراد از موضوع چیست و چه معیارهایی برای آن تعیین می شود؟ آیا این معیارها همچنانکه آیت اله شهید سید محمد باقر صدر می گوید از خارج متن یا برخاسته از خود متن است از ابتدا تا انتهای آن؟ افزون بر آن، دلایل مشروعیت این نوع تفسیر چیست و چگونه می توان ایرادهایی فراوانی را که بر آن گرفته شده پاسخگو بود؟ این همه برخاسته از ابهامات نظری است که در تفسیر موضوعی وجود دارد و نیز بدبینی هایی که نسبت به آن و پدیدآورندگان آن وجود دارد.

با دمیدن خورشید اسلام و آغاز ایمان توده های مردم به این دین، و نیز بدلیل گرایش مردم به آموزه های قرآنی، شعر عربی به تدریج به سستی گرایید. سپس، رخدادهایی در آن زمان به وجود آمد که برخی از شاعران گمراه، تیرهای سخن خویش را روانه پیامبر (ص) و اصحابش نمودند و دیری نپایید که شاعران مسلمان نیز در برابر آن گمراهان، ایستادگی نموده و شعرهای فراوانی را در هجو آنان و در دفاع از پیامبر (ص) و اسلام، سرودند.و چون پیامبر رحلت نمود و به ملکوت اعلی پیوست، پرتوهای این شعر خاموش نشد بلکه هماره بر زبان شاعران متعهد، جاری بوده تا اینکه با گذر زمان، رشد کرده و با عنوان «مدایح نبوی» شناخته شد.این پژوهش، به بررسی مضمون و ساختار مدایح نبوی در شعر حسان بن ثابت (شاعر پیامبر (ص)) و خاقانی شروانی (حسام العجم) از شاعران بزرگ ادب تازی و پارسی، می پردازد.

اصطلاح (اغتراب) یا (Alienation) دارای مفاهیم و مدلولات فراوانی است. به طوری که اندیشمندان عرصه علوم انسانی را تعریفات گوناگون و متفاوتی از آن است.یکی از مدلولات این اصطلاح، غربت زدگی و احساس بیگانگی و ناهمگونی با جامعه پیرامون است. این احساس به طور عمدی یا ناخودآگاه بر رفتار و گفتار افراد غربت زده اثر می گذارد، به ویژه اگر این افراد از گروه هنرمندان و شاعران باشند. تاریخ ادبیات عربی مملو از نمونه های فراوان غربت زدگی و جامعه گریزی است.در این گفتار سعی بر آن است که ضمن ارایه نمونه هایی از غربت زدگی در شعر عربی، علل و اسباب این پدیده تبیین شود، و سپس پدیده حاد غربت زدگی و جامعه گریزی در شعر مهاجران عراقی بررسی گردد.عوامل فراوانی باعث بروز اغتراب در جوامع بشری اند از جمله: ناهمگونی قومی و نژادی جامعه به گونه ای که منجر به بروز تبعیض گردد، سلطه گری و زور مداری حاکمان، اختلاف طبقاتی و بی عدالتی اجتماعی، سنت زدگی افراطی و غیرعقلایی، و وابستگی اقتصادی، سیاسی کشور به کشورهای سلطه جو.عوامل فوق، که در دوران حاکمیت حزب بعث بر عراق نمود بیشتری داشت، و نیز بروز جنگ های خانمان سوزی که هیچ توجیه منطقی نداشت، منجر به مهاجرت میلیون ها مخالف گردید.در پایان این گفتار به سه نوع از اغتراب (مکانی، زمانی و سیاسی) که خصلت عمومی و مشترک در شعر مهاجران عراقی است اشاره نمودیم.

هر چند ظهور اندیشه و علایق ارجایی در شرایط پس از تحول در جوامع انسانی قطعی است، اما عوامل موثر در پیدایش و رشد آن همیشه قابل بررسی است. پس از تشکیل حکومت نبوی در مدینه؛ تحولات ساختاری عمیقی ابتدا در جامعه عربی و سپس در بخش مهمی از جوامع بشری واقع شد. این تحولات در عرصه حیات جمعی جامعه و هم در میان متفکران سده های آغازین هجری انعکاسی وسیع یافت. یکی از جلوات این انعکاس پیدایش جریان مهم و تاثیرگذار ارجا است که زمینه های فکری، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عدیده ای آن را پشتیبانی می کند. این زمینه های خاستگاهی، موضوعی است که نیاز به مطالعه و تحقیق عمیق و وسیع دارد.از آنجا که مرجئه پس از فروپاشی حکومت بنی امیه عملا راه انحطاط پیمودند و همواره در معرض انتقاد و اعتراض مذاهب مختلف اسلامی قرار داشته اند، مواریث فکری و بسیاری از واقعیتهای تاریخی مربوط به آنان یا از میان رفته و یا عمدتا توسط مخالفانشان گزارش شده است. از این رو، حصول به واقعیت نسبت به آنان دشوارهای خاصی دارد و نیازمند استفاده از ابزارها و روشهای گوناگون است.در این مقاله کوشش شده است با بهره گیری از بعضی از این روشها و استفاده از گزارشهای متفاوت و بعضا متناقضی که در منابع تاریخی وجود دارد، خاستگاه فکری و سیاسی مرجئه مورد بررسی قرار گیرد. عوامل درون و برون دینی زمینه ساز پیدایش و رشد مرجئه، مستند به گزارشهای منابع متقدم معرفی و تحلیل شده است.

چکیده فارسی:کاربرد واژه امیرالمومنین در سلام خلافت، کابردی ویژه بود. در شرح احوال خلفا، عبارت «سلم علیه بالاخلافه» (بر خلیفه، سلام خلافت داد) بسیار دیده می شود. چنین سلامی، بیانگر اعلان پذیرش و ابراز وفا داری نسبت به خلیفه سلام شونده بود.این سلام، با عبارت «السلام علیک یا امیرالمومنین» رواج داشت و بنابر یک رسم، با اذان همراه شد. موذنان، هنگام اذان به خلیفه، سلام خلافت می دادند و او را به اقامه نماز فرا می خواندند.تخطی از شکل رایج در سلام خلافت و دگرگونه کردن آن، واگوی رفتاری اعتراض آمیز بود که در سه شکل بروز می یافت: سلام عادی، سلام با واژه هایی معنادار، اعراض از اصل سلام یا پاسخ به آن. باگذشت زمان و پیدایش تشریفات در دربار خلفا، سلام خلافت نیز به آدابی چند در آمیخت و عدم رعایت آن آداب، رفتاری نابهنجار به شمار آمد.

از دیرباز درک معانی باطنی قرآن در کنار معانی ظاهری و به تعبیری گرایش به تاویل همراه تفسیر، در کانون توجه اندیشمندان این حوزه قرار داشته است. در این میدان فیض کاشانی از جمله مفسرانی است که با بهره گیری از روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) و اندوخته های عرفانی، رویکردی باطنی به آیات قرآن دارد. وی تاویل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معانی حقیقی و روح و باطن الفاظ می داند که دستیابی بدان جز به رهنمون شدن به عالم معانی و گشایش ابواب ملکوت میسر نیست.تاثیر این گونه نگرش را می توان در برخی مفسران دیگر چون علامه طباطبایی (ره) یافت. به طوری که آنچه را فیض در حقیقت تاویل بیان نمود وی آن را به خوبی معماری کرد.فیض کاشانی در نگاه تاویل گونه خود به قرآن و آیاتی که در شان اهل بیت (علیهم السلام) نازل گردیده با اعتقاد به «جری و تطبیق آیات»، احکام آنها را محدود به زمان خاصی نمی شمارد بلکه آنها را در همه زمانها جاری نموده و بر موارد مشابه با مورد نزول منطبق می نماید.ارزیابی تاویلات وی از آیات قرآن نیازمند تبیین رمز و راز تاویل از نگاه او و نقد و بررسی مبانی او در این قبیل تاویلات است.

قرن چهارم هجری با قدرت گیری آل بویه و اقدامات تمدنی آنان، عصر تحولات فکری و تمدنی گسترده ای بود، به ویژه این که بغداد محل حضور گروه ها و فرقه های متعدد بوده و گردهم آیی پیروان ادیان و مذاهب مختلف اسلامی در این شهر رقم خورد. در این شهر، سه جریان نمود آشکاری داشتند؛ جریانی با تاکید بر محور بودن عقل در تفسیر دین و جریانی در برابر آنان بر سنت و دوری از حاکمیت عقل میدان دار بودند و جریان سوم بر اعتدال در استفاده از عقل و نقل اصرار داشتند. در این راستا معتزله عقل گرا و امامیه باورمند به عقل و نقل، در فرایند تحولات فکری نقش کلیدی بازی کردند و بسیاری از حوادث به رویکردها و عملکردهای این دو فرقه مرتبط بوده است. از سوی دیگر پیوند معتزله و امامیه با یکدیگر و ارتباط تنگاتنگ آنان با آل بویه شیعی سبب تحولات قابل توجهی گردید.بر این اساس این نوشتار در پی بررسی تعامل فکری امامیه و معتزله در دوره آل بویه است تا در نتیجه، چگونگی تاثیر و تاثر آنان را بر یکدیگر مورد بحث قرار دهد. گرچه بسیاری از مباحث فکری رنگ کلامی دارد اما این نوشتار این مسایل را از منظر تاریخی به بحث می گذارد و هر مساله و محور را جداگانه بررسی کرده و تاثیرپذیری هر گروه را با ذکر شواهد بیان می دارد. لازم به ذکر است که تعامل مورد نظر این نوشتار اعم از روابط دوستانه و تقابل است؛ از این رو به دلیل این که اصل در روابط آنان تقابل و ناسازگاری بوده و به تدریج به دوستی و ارتباط همراه با سازگاری کشیده شدند، شواهدی بر تقابل بین آنان نیز افزوده شده است.