جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چیستی دین، از بنیادی­ترین مسائل حوزه فلسفه دین و تعیین‌کننده رویکرد مکاتب گوناگون در مسائل مختلف دین­شناختی چون خاستگاه دین، حقانیت دین، زبان دین، گستره دین، کارکرد دین و... است. دنیل کلمنت دنت _ فیلسوف ذهن فیزیکالیست آمریکایی _ از چهره­های شاخص الحاد جدید و چهره­ای تاثیرگذار در گسترش دیدگاه طبیعت­گرایانه به دین است و این مسأله ضرورت­بخش بررسی و ارزیابی دیدگاه وی در این زمینه است. از این‌رو، مقاله پیش رو، بر آن است تا دیدگاه او را در این زمینه به روش توصیفی _ تحلیلی بررسی کرده و مورد سنجش قرار دهد. نتیجه تحقیق، پدیدارشدن خطاهای گوناگون دنت در توضیح چیستی دین و گرفتارآمدن در دام مغالطاتی همچون مغالطه کنه و وجه، مغالطه مصادره به مطلوب، مغالطه تعمیم نابه‌جا و همچنین کاستی­ها، ناراستی­ها و اشکالات گوناگون دیگر است.

چیستی، بالاترین رتبه سعادت انسان و نسبت سعادت دنیا با آن، همواره مسأله‌ای مهم در فلسفه اسلامی بوده است. در قرن چهارم ابوالحسن عامری، فیلسوف مشائی، به­طور گسترده درباره این مسأله بحث کرده است. وی باور دارد که سعادت انسان به دو گونه اِنسی و عقلی و در نگاهی دیگر، به دو گونه­ ادنی و قصوی دسته‌بندی می­شود. سعادت انسی و ادنی، پدیدآمده از کمال بدنی، کمال قوای حیوانی، کمالات بیرون از نفس (مانند برخورداری از همسر نیک و....) و هدایت و راهبری قوه ناطقه عملی (نفس مرتابه) فراخور این کمالات و قوا هستند و به دلیل اشتمال بر کمالات بدنی و بیرونیِ مادی، در مدت عمر دنیا رخ داده و سعادت انسان دنیوی را _ از آن جهت که انسان دنیوی است _ تشکیل می­دهند. سعادت عقلی و قصوی که معطوف به قوه ناطقه نظری است، سعادتی فراتر از انسی و ادنی بوده، بر سعادت نهایی انسان منطبق هستند. وی سعادت دنیا (انسی و ادنی) را به دلیل تفاوت موضوع، دارای ارتباط ضروری با سعادت نهایی نمی­داند و تنها به دلایلی، بین آنها پیوندی وقوعی قائل است. اما وی در دیدگاه نهایی، سعادت نهایی انسان را با محوریت وحدت و قرب مرتبه به حق­تعالی و تشبه وجودی به او توضیح می­دهد و در پرتوی همین نظر، سعادت دنیا را هم اتحاد همه قوا برای حصول یک فضیلت واحد و عصاره بودنِ وجود انسان فراخور با عالم ماده تعریف می­کند که نتیجه آن، حصول وحدت در قوای عملی و نظری انسان و اشتمال همه آنها بر فضیلتی به نام حکمت و ربانی‌شدن وجود انسان است. بنابراین، با یکی‌شدن موضوع سعادت دنیا و سعادت نهایی (حصول مقام وحدت و خداگونگی) بین این دو سعادت پیوندی ضروری، بلکه اتحاد برقرار خواهد بود؛ به ­گونه­ای که سعادت دنیا رشح و نازله­ای از سعادت نهایی و سعادت نهایی، شدت و عُلُوّ سعادت دنیا شمرده می‌شود.

پس از شکست کلیسا و ورود جهان غرب به دوران جدید، علم­گرایی در سطح بسیار گسترده مطرح شد. علم­گرایی که نخست با تأکید بر تجربه آغاز شد،‌ به مرور به تنها راه قابل اعتماد برای دست‌یابی به معرفت، تغییر ماهیت داد و تلاش شد تا از این روش برای ارزیابی مسائل غیرتجربی هم بهره برده شود. در این نوشتار که به شیوه تحلیلی _ توصیفی نگارش شده است، کوشش شده تا ابتدا با مفهوم علم­گرایی با تکیه بر آثار خود غربی­ها آشنا شویم و سپس نشان داده شود که چگونه ملحدان جدید از این مفهوم به سود خود استفاده می­کنند و بر پایه آن به نشر دیدگاه­های ملحدانه خود می­پردازند. در نهایت تلاش شده است تا علم­گرایی به مثابه شالوده الحاد جدید، از زاویه‌های گوناگون (به ویژه فلسفی) نقد شود. وابستگی تجربه به قیاس، بدیهی‌نبودن مجربات، یقینی‌نبودن مفاد تجربه، وابستگی تجربه به اصل علیت (به مثابه امر غیرتجربی)، معناداربودن گزاره­های متافیزیکی و کلی (به مثابه گزاره­های غیرتجربی)، محدودیت‌داشتن علوم تجربی، مشکل­آفرین‌بودن علوم تجربی در نبودِ علوم عقلی و مانند آن، تنها برخی از نقدها و چالش­هایی است که علم­گرایی، به مثابه شالوده الحاد جدید از نگاه این نوشتار با آنها روبرو است.

سم هریس به‌عنوان یکی از سردمداران خداناباوری جدید، در باب رابطه علم و اخلاق، به ایده اخلاقِ علم‌بنیاد باور دارد. در این راستا، وی نخست به کمک شهودات عرفی می‌کوشد باور به نسبیت و غیرواقعی‌بودنِ اخلاق را رد کند و در گام بعد، براساس رویکرد فیزیکالیستی خود، با تعریفی ویژه از اخلاق و تأکید بر دو عنصر بهزیستی و آگاهی و همچنین گره‌زدن بهزیستی به آگاهی، زمینه را برای ورود مغز به‌ عنوان مرکز آگاهی آماده ‌می‌کند. این کار برای هریس افزون بر فراهم‌کردن مبنای دیگری برای عینیت ارزش­ها، توجیهی برای ورود انحصاری علم به حوزه ارزش­ها ارائه می‌کند؛ چراکه شناخت مغز، تنها در گستره علم و به‌ویژه دانش عصب‌شناسی است. این‌گونه است که هریس به ضرورت تأسیس اخلاق علمی می­رسد. اما اخلاق علم‌بنیاد با اشکال‌های فراوانی از جمله ناسازگاری شهود و اخلاقِ علم‌بنیاد، نسبیت‌گرایی اخلاقی، جبرگرایی، نادرستی رویکرد فیزیکالیستی در باب شناخت انسان روبه‌رو است. افزون بر از اینها، طرحِ نظام اخلاقی بر پایه علم، آرمان‌شهری است که نه ‌تنها هریس، بلکه هیچ فرد و مکتب دیگری به آن نخواهد رسید.

یکی از مهمترین مسائل دین‌پژوهی در سده‌های کنونی، تجربه دینی (Religious experience) است. پرسش اساسی در تجربه دینی ـ به ویژه نوع عرفانی آن (Mystical experience) ـ ، میزان واقعیت متعلّق تجربه است. شهود که از گونه‌های تجربه‌های عرفانی به شمار می‌آید، از موضوع‌های برجسته در فلسفه و عرفان اسلامی است. این موضوع ـ به ویژه در نظام فکری شهاب‌الدین سهروردی ـ جایگاه ویژه و اساسی دارد. مسأله پژوهش پیش‌رو که با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به آثار فیلسوف غربی و کتاب‌های گوناگون شیخ اشراق صورت گرفته، مقایسه تجربه دینی از دیدگاه ویلیام جیمز با شهود عرفانی از دیدگاه سهروردی است. یافته‌های تحقیق نشانگر آن است که این دو، اشتراک‌ها و افتراق‌های مهمی با هم دارند. بیان‌ناپذیری و شخصی‌بودن، از اشتراک‌های این دو است. تفاوت در روش شناخت حقیقت، اختلاف در خاستگاه حصول و محل وقوع آن، از جمله اختلاف‌های این دو رویکرد است.

یکی از مسائل برجسته‌ای که اندیشه حکما و فلاسفه و عرفا را درگیر کرده است، سازگاری و ناسازگاری بین عقل و عشق بوده که برخی بر سازگاری و برخی بر ناسازگاری این دو تأکید کرده‌اند. بررسی این موضوع، اهمیت ویژه‌ای در اخلاق عشق‌محور قرآنی دارد. در این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی بررسی شده است که بین این دو نه تنها ناسازگاری وجود ندارد، بلکه براساس مکتب فلسفه مشاء، اشراق، حکمت متعالیه، عرفان و دیدگاه علامه طباطبایی و برخی شاگردان ایشان، هماهنگی کامل وجود دارد. هدف از این پژوهش، بررسی سازگاری یا ناسازگاری بین عقل و عشق در مکتب اخلاق عشق‌محور قرآنی است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که اگرچه برخی از مراتب عشق به خاطر عظمت و شرافت، برای عقل درک‌کردنی نیست اما ستیزی هم در کار نیست و بدون عقل و تعقل، رسیدن به عشق حقیقی و مراتب آن ممکن نیست و عشق حقیقی مولود عقل است؛ چراکه انسان، با عقل می‌تواند معرفت و شناخت حقیقی نسبت به معشوق حقیقی پیدا کند و به آن گراییده و به سوی آن حرکت کند. از این‌رو، نه تنها بین این دو تقابل نیست بلکه سازگاری و تعاضد وجود دارد و تا مراتب عقل و پیوندی که بین این مراتب است مشخص نشود، دست‌یابی به عشق حقیقی و اخلاق بر پایه آن، امکان‌پذیر نیست و عشق کاذب و اخلاق بر پایه آن دفع نمی‌شود.