جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مهم‌ترین مسائل دانش فلسفه دین در معنای عام آن، فعالیت عقلانی در جهت معقولیت و توجیه مؤلفه‎ها و آموزه‎های اصلی دین و سازواری آنها با یکدیگر است. قرآن کریم به عنوان مهم‌ترین منبع دینی ما مسلمانان، تلاشی ستودنی در ایجاد بینشی عقلانی در مسلمانان داشت. از نظر دین اسلام پیوندی ناگسستنی میان عقل و دین وجود دارد. این عقل‌مندی در مضمون و محتوا و در روش ارائه مباحث در قرآن وجود دارد. روش قرآن در عرضه مباحث بسیار منطقی و قابل توجه است. از دیرباز دانشمندان تحت عنوان تناسب آیات درباره نظم و منطق بیان مطالب در سور بحث می‎کردند. متأخرین آنها بحث از انسجام سوره‎ها را با عنوان غرض‎شناسی بیان داشته‎اند. از جمله سید قطب بر موضوع سرآمد و اصلی به عنوان عامل وحدت و انسجام سوره‎ها تأکید کرده، پیش از ورود به تفسیر سوره‎ها، ساختار کلی را تبیین و موضوع محوری سوره را بیان می‎دارد. با این حال ایشان مشخص نمی‎کند از چه روش و قرائنی برای شناسایی غرض سوره استفاده می‌کند؛ به همین دلیل امکان تحلیل و ارزیابی نظرات وی در عامل انسجام سوره‌ها وجود ندارد. از آنجا که نظرات سید قطب مرجع بسیاری از پژوهشگران بعدی بوده، بسیار ضروری است قرائن مورد استفاده وی شناسایی و سپس تحلیل و ارزیابی شود. به این منظور در پژوهش حاضر با متن‌کاوی نوشته‎های سید قطب در مقدمه ورود به تفسیر هر یک از صدوچهارده سوره قرآن در تفسیر فی ظلال القرآن، به شناسایی، توصیف و ارزیابی قرائن مورد استفاده سید در کشف عامل انسجام‏بخش سوره‌ها پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان می‎دهد سید قطب از قواعد متعددی بهره می‌گیرد که در سه دسته کلی قرائن ساختاری، درون‌قرآنی و برون‌قرآنی جای می‌گیرند و بیشتر آنها مورد تأیید و برخی محل مناقشه است. همچنین مشخص شد اگر سید به جای موضوع رئیسی، بر غرض محوری سوره تمرکز می‌کرد و تمامی قرائن مورد تأیید را در همه سوره‎ها به موقع اجرا قرار می‎داد و قرائن مورد مناقشه را کنار می‎گذاشت، نظرات وی در بیان عامل انسجام‌بخش سوره، از اتقان بالاتری برخوردار شده و کمتر مورد چالش قرار می‌گرفت.

حُسن و قُبح افعال همواره مورد استناد مذاهب کلامی و اندیشمندان مسلمان بوده است؛ آن سان که عدلیه و معتزله در قامت مروجان حسن و قبح عقلی برآمده‌اند و لیکن اشاعره بر مبنای شرعی‌دانستن تحسین و تقبیح اصرار ورزیده‌اند. در کنار این دو نظر محوری، ابن‌تیمیه حرانی با تأکید بر حسن و قبح عقلی، آن را به عنوان نظر سوم و بر خلاف دو دیدگاه اعتزالی و اشعری می‏شمارد. در این نوشتار تلاش می‏شود به این پرسش پاسخ داده شود که آیا می‏توان ادعای ابن‌تیمیه را در باب حسن و قبح عقلی پذیرفت. در واقع ابن‌تیمیه حرانی که معرفت عقلی را نسبی و غیر قابل باور دانسته و آن را به عنوان عنصر مستقل در فهم حقایق نمی‎پذیرد، تلاش می‏کند با تفکیک حسن و قبح ذاتی، منکر حسن و قبح ذاتی است و بر شرعی‌انگاری ثواب و عقاب تأکید دارد و معتقد است یک فعل نه شایسته مدح و ثواب است نه شایسته ذم و عقاب. او تأکید دارد که در برابر عمل آدمی استحقاقی در کار نیست. در این نوشتار ضمن تبیین دیدگاه ابن‌تیمیه و بررسی انتقادی نگاه او در زمینه ماهیت عقل و معرفت عقلی، تصویر ترسیمی از حسن و قبح از سوی او در دو مسئله انکار حسن و قبح ذاتی و تأکید وی بر شرعی‌انگاری ثواب و عقاب بررسی و نقد گردد؛ دیدگاهی که می‏توان آن را رویکرد تصحیح شده شمرد.

خداناباوری میراث دوره جدید تلقی می‌شود. هیوم را آغاز این میراث برمی‌شمارند. آنتونی فلو به رغم پنجاه سال گرایش بر الحاد، با طرح پرسشهایی در باب رنجوری این رویکرد، لرزه‌هایی بر ساختار این میراث افکنده و از امکان وجود خدا سخن گفته است. پرسشهای او در باب تشکیک مدعیات خداناباوری را نمی‌توان تنها نقض یا اشکال و امکان ردیه‌ای تلقی کرد. تکانه‌ای که وی با پرسش از امکان وجود خدا بر مبنای شالوده‌های علم در دوران آینده طرح کرد سه نتیجه به بار آورد. نخست ایجاد حفره‌ای اساسی در ادعاهای هیومی و الحاد، دوم امکان وارسی دوباره مدعیات الحاد و بازخوانی ادله خداناباوران و نقد و خدشه نظری بر آن و امکان نامدلل بودن نقض ها و ایرادها و سوم بازگشت به واخوانش صحیح و دقیق براهین خداباوران در اثبات وجود مبدئی شعورمند در خلقت جهان. ایده اصلی نوشتار حاضر آن است تا ابتدا رویکرد و دوره نخستین دیدگاه فلو در باب عدم امکان اثبات ایجابی خداباوری مورد واگشایی قرار گرفته، سپس دستاوردهای سه‌گانه بر تکانه‌های نظری بر میراث الحاد تبیین شده و در پایان اندیشه اصلی او در دوره دوم فکری بررسی و تحلیل گردد

قاعده «بَسیطَةُ الْحَقیقَةِ کل‌الأشیاء و لیس بشیء منها» از مهم‌ترین مباحث موجود در مبحث الهیات بالمعنی الاخص است که صدرالمتألهین مدّعی شده‌ است کسی به غیر از فلوطین و او بر آن اطلاع پیدا نکرده ‌است. اما آیا دیگر فلاسفه در تطوّر و تکامل مفاد قاعده مؤثر بوده‌اند؟ تکامل این قاعده، چه مشکلات فلسفی را حل کرده و چه دستاوردهایی در حکمت صدرایی به بار نشانده است؟ با توجه به اینکه این قاعده در دو ساحت وحدت در کثرت و ساحت کثرت در وحدت قابل معناکردن می‌باشد، این نوشته بر آن است با اثبات اینکه ملاصدرا در فهم اصل این قاعده، در هر دو ساحت، وام دار آیات و روایات و شهودات عرفاست، سعی کرده‌ است تطور این قاعده را در میان فلاسفه قبل از ملاصدرا به روش توصیفی-تحلیلی در معرض نقد و کاوش قرار دهد. از این رو فلوطین سعی کرد مفاد این قاعده را در هر دو ساحت بیان کند. اما فارابی، شیخ اشراق و میرداماد، تنها در ساحت کثرت در وحدت، با چشم پوشی از مبانی‌شان در تطور این قاعده نقش داشته‌اند. نیز ملاصدرا و پیروانش در سیر تکامل حکمت متعالیه در موارد عدیده‌ای، مثل رابطه ذات باری تعالی با علمش یا رابطه نفس با قوایش، از این قاعده در هر دو ساحت استفاده کرده‌اند.

در نیمه نخست قرن بیستم، رویکرد وجودشناختی در تبیین مسائل فلسفی، نخست به یک رویکرد معرفت‌شناختی و سپس به یک رویکرد زبان‌شناختی تقلیل یافت. صاحب‌نظران رویکرد اخیر مدعی شدند با تکیه بر نظریه‌های معنا می‌توان معناداری و صدق گزاره‌ها را تبیین کرد. درنتیجه بحث دربارة وجود و احکام آن به بحث دربارة زبان و معنا و چیستی آن تغییر پیدا کرد. در این نوشتار سعی کردیم پس از تعریف نظریه معنا و طرح اجمالی نظریات معنا در غرب، به این پرسش پاسخ دهیم که نظریه معنا در فلسفه علامه طباطبایی چیست و آیا این نظریه توان پاسخ به اشکالات نظریه معنا را دارد یا خیر؟ علامه طباطبایی در بحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت و معنا، اساساً تحقق هر معنایی اعم از معنای لفظی و غیرلفظی را در خارج محال می‌داند و از طرفی ثابت می‌کند که معنا همان صورت ذهنی است و جایگاه آن در ذهن است. لذا می‌توان نتیجه گرفت نظریه ایشان قرابت نزدیکی با نظریه تصوری معنا دارد؛ اما اشکالات نظریه تصوری معنا را که در غرب مطرح است، ندارد و به واسطه مبانی فلسفه اسلامی مثل کاشفیت و حکایت‌گری صورت ذهنی به آنها پاسخ می‌دهد.

یکی از مطالب فلسفه دین اسلامی، نحوه فهم دین و نصوص اصلی آن به‎خصوص قرآن است و در این عرصه بیشترین ابهام و پرسش بر سر تأویلات قرآنی است. بر اساس قواعد فهم متن قرآنی، تأویل قرآن نباید با صراحت یا ظواهر آیات مخالف باشد؛ در غیر این صورت هر مطلبی را می‌توان به هر آیه‌ای منتسب کرد. اما عارفانی مانند ابن‌عربی در کتب خود از جمله در فتوحات مکیه، ذیل آیاتی مطالبی بیان داشته‌اند که از منظر تفسیری و قواعد مربوطه، مخالف صراحت یا ظاهر قرآن است. این نوع تفاسیر معرکه آرا و پیوسته شاهدی در دست منکران تفسیر عرفانی بوده است و تا کنون این نوع برداشت‌ها، تحلیل و توجیه نشده است و ضرورت دارد این مانع بزرگ تفسیر عرفانی بررسی گردد. در این نوشته به گونه‌ای مختصر، بعد از تأویلات ابن‌عربی از آیات 6 و 7 سوره بقره، توجیهاتی را بیان و هر یک را تحلیل خواهیم کرد. در این نوشته با روش کتابخانه‌ای و تحلیل عقلانی بر اساس اصول استنباط از نصوص و مبانی و قواعد فهم قرآن در راستای تحلیل تأویلات مخالف ظاهر، برای اولین بار شش توجیه بیان می‌شود و درباره آنها داوری می‌گردد.

وضعیت ادیان موجود این گونه است که هیچ دینی به لحاظ تعداد پیرو در جهان اکثریت را ندارد؛ به این معنا که هر دینی را در نظر بگیریم، اکثریت انسان‌ها بیرون از آن دین هستند. از سوی دیگر این اکثریت با حق عناد ندارند و چه بسا بدون اینکه تقصیری داشته باشند احیاناً در دین‌داری خود به خطا رفته‌اند. حال سخن این است که راه رستگاری را چگونه تعریف کنیم که عدالت الاهی زیر سؤال نرود و همه انسان‌هایی که واقعاً در پی گردن‌نهادن به حق‌اند، به رستگاری برسند؟ مرحوم مطهری در این باره نظریه خاصی دارند که آن را «اسلام فطری» می‌خوانند. مطابق این نظریه هر انسانی که واقعاً پیرو حق است و در راه شناخت حق و نیز گردن‌نهادن به آن تقصیری نداشته باشد، اهل نجات و رستگاری است. اما پرسش این است که چه میزان از مصادیق حق برای همه انسان‌ها روشن و آشکار است که هیچ کس در گردن‌ننهادن به آن معذور نیست؟ مرحوم مطهری برای انسان فطریاتی قایل است که همه انسان‌ها را موظف به گردن‌نهادن به آنها می‌داند. بیان و بررسی نظریه «اسلام فطری» موضوع این نوشتار است.