جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محیی­الدین ابن­عربی(560-638هـ) عارف بزرگ اسلامی در سدۀ ششم و هفتم هجری، اندیشه­های خاصی را وارد عرفان اسلامی کرد. بخشی از این اندیشه­ها تحت­عنوان وحدت­وجود، پس از او در بسیاری از متون عرفانی صبغۀ ویژه­ای دارد. شاه­داعی شیرازی(810-870هـ)، شاعر و عارف سدۀ نهم هجری از کسانی است که تأثیرات فراوانی از ابن­عربی پذیرفته­است. او در شرح نسائم گلشن که بر گلشن راز شیخ­محمود شبستری نوشته، به افکار ابن­عربی پرداخته­است. به­علاوه در لابه­لای دیوان غزلیات و ستّه­اش – به­ویژه مثنوی مشاهد- به­وفور جوانب فکری ابن­عربی، مخصوصاً مسئلۀ وحدت­وجود، دیده­می­شود. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام­شده و اطلاعات و داده­ها با استفاده از فیش جمع­آوری شده­است. نتیجه­ پژوهش به­خوبی نشان­می­دهد که شاه­داعی اندیشۀ وحدت­وجودی خود را از محیی­الدین ابن­عربی وام­گرفته­است و آن را با بهره­گیری از تمثیلات و تبیینات خود ساده­کرده و آن را به­گونۀ دیگری بیان­کرده­است.

مفاهیم رمزی و نشانه­های نمادین، همواره، در ادبیات عرفانی برای بیان اندیشه و عقاید عرفانی به­کارگرفته­شده­اند. با بررسی متون تاریخی و ادبی درمی­یابیم که شیر، از جمله حیواناتی بوده که در فرهنگ­ها و تمدن­های باستانی و هم ادبیات عرفانی جنبه نمادین و رمزی داشته و برای دست­یابی به مفاهیم دیگر از ترکیب این نماد با عناصر نمادین دیگر بهره­برده­اند. پژوهشگر در این مقاله به ­دنبال جواب این سؤال است که شیر در ادبیات عرفانی در چه موضوعاتی به­عنوان نماد به­کاررفته­است؟ هدف از نگارش این مقاله بررسی مفهوم نمادین شیر در آثار عرفانی است که به روش تحلیلی- توصیفی و به شیوۀ کتابخانه­ای از طریق گردآوری اطلاعات کتابخانه­ای و اسنادی صورت­گرفته­اســت. حاصل پژوهش نشان­می­دهد که واژۀ شیر علاوه بر این که در ادبیات حماسی و غنایی کاربرد نمادین فراوانی دارد، در ادبیات عرفانی نیز عارفان از واژۀ شیر در نمادهای حق، نفس اماره، مردان حق، جان و ... بهره­برده­اند.

پژوهش حاضر با عنوان « مقایسه عرفانی و کلامی دیدگاه مولوی و سعدی در جبر و اختیار» سعی ­دارد با شیوه تحلیلی _توصیفی موضوع یادشده را در آثار منثور و منظوم مولانا و سعدی واکاوی کرده و معانی این دو مقوله را به­منظور کشف شاخص‌های برخی ابیات و نوشته های این دو شاعر به خواننده ارائه­نماید. جبر و اختیار از نکات کلیدی و کاربردی اشعار مولانا و سعدی است، که اصطلاحاتی از قبیل: تقدیر و سرنوشت ، خیر و شرو جبر و تفویض... را نیز دربرمی­گیرد. اختیار در اندیشه مولانا تا اندازه­ای فراتر از اختیار در باور سعدی است .جبری هم که مولانا از آن سخن می‌گوید با جبری که سعدی در آثار خود بیان­می­نماید تا حدی متفاوت است .مولانا در مثنوی گاه از منظرعرفان و گاه از دیدگاه کلامی به این دو موضوع پرداخته­است؛ مثلاً درباره جبرو اختیارسالک معتقد است زمانی که وی در آغاز سیر و سلوک قراردارد در حالت اختیار است؛ اما وقتی به مقام فناءفی الله و معیت حق می­رسد دیگر اختیاری از خود ندارد بلکه وجود او در جبر مطلق است. نگرش سعدی بیشتر به جبر گرایش دارد و کمتر از اختیار سخن­می‌گوید جبر در اندیشه او طبق نظریۀ اشعری ، حاکمیت مطلق قضا و قدری است که بر کل جهان حاکم است و انسان در چارچوب یک جبر از پیش تعیین­شده در این جهان حرکت­می‌کند. در نهایت در طرح مسئله اختیار، مولوی و سعدی با توجه به اینکه انسان راجع به امور نفسانی و روحانی خویش صاحب اختیار است، به مجاهدت نفسانی و تربیت نفس پرداخته­اند .

ازآنجاکه لیبرالیسم متکی بر آزادی فردی و معتقد به کرامت ذاتی انسان است از عصر روشنگری راه را برای معنویت‌هایی گشود که اصالت را به کرامت ذاتی انسان می‌داند و عرفان از آن جمله بود، از طرف دیگر مهم‌ترین ایدئولوژی مخالف با دین و معنویت که با عرفان نیز همخوانی نداشت کمونیست بود که علی­رغم درخشش سریع خود با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان دوران جنگ سرد به سرعت کم­نور شد و بزرگ‌ترین مکتب مادی مخالفت با معنویت از صحنۀ جهانی کناررفت و با عبور این ابر تاریک، زمینه برای گرایش به عرفان هموارگردید و اندیشۀ لیبرالیسم که با مبانی معنویت منافاتی نداشت بلکه احیای دین و معنویت و عرفان را سرعت­بخشید و در عصر فرا تجددگرایی (پست­مدرنیسم) شاخه‌های متعدد عرفان گسترش­یافت و عرفان اسلامی نیز در این میان با استقبال در سراسر جهان مواجه­گردید و انسان­شناسی جهانی با محوریت اصالت انسان و حاکمیت عشق و محبت عرفانی در جامعه مطلوب جهانی و اهداف جامعه بین­الملل خودنمایی­کرد و جهانی­شدن با گرایش به معنویت همسوگردید.

یدالله مفتون امینی از شاعران معاصر و از شاگردان نیما به­شمارمی­رود. دفترهای شعری او، هریک ویژگی خاصی دارد که او را در شمارِ شاعران سرآمد معاصر قرا داده­است. مفتون، شاعرِ رنگ و تصویر و حرکت است. با وسواس خاصی سخن­می­گوید و رنگ­های خاصی را برای پروراندن ایماژهای خود به­کارمی­گیرد. از رنگ­های متعدد و متضادی بهره­می­گیرد. ­رنگ­­آمیزی سخن، فقط دالّ بر ناتورالیست­بودن شاعر نیست. او مسئولیت خاصی را بر دوش هریک از رنگ­ها نهاده­است. با تحلیل اشعار تمام دفترهای شعر او، متوجه وحدت و انسجام خاصی بین رنگ­ها و نحوة به­کارگیری آن­ها به­دست شاعر هستیم. در کنار اینها، رویکرد عرفانی­ خاصی به دنیا و گزارش وضعیت انسان در جــــهان معاصر دارد. در این­باره هم به ­نیکی به رنگ­ها و جایگاه آن­ها در عرفان و تصوف اسلامی ـ ایرانی اِشعار داشته و با مهارت خاصی آن­ها را استفاده­کرده­است. در این مقاله نگرش مؤلف به اطراف خود، ویژگی عرفانی اشعار و درون­مایه­هایی که به­وسیلة رنگ­ها طرح شده، بررسی­شده­است.

نادر ابراهیمی از بزرگترین نویسندگان معاصر ایران در آثار خود سبک شخصی و خاصی را دنبال­می­کند. کتاب«صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها» از یادگارهای ارزشمند او در حوزۀ ادبیات عرفانی و رمان «بار دیگر شهری که دوست­می­داشتم» از درخشان­ترین آثار وی در حوزۀ ادبیات داستانی است. بررسی درونمایۀ دو اثر مذکور، موضوع اصلی این پژوهش است. نویسنده در«صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها» در نقش یک منتقد ادبی ظاهرمی­گردد و کتاب را مورد تحلیل ساختاری و محتوایی قرارمی­دهد؛ این اثر تنها نوشتۀ ابراهیمی دربارۀ صوفیه و درواقع، تاریخ تحلیلی پنج هزار سال ادبیات داستانی ایران و نمونۀ بارز گره­‌خوردگی ادبیات عرفانی و هنر داستان‌پردازی است. رمان «بار دیگر شهری که دوست می­داشتم» نیز با زاویۀ دید درونی و از منظر قهرمان و شخصیت محوری داستان، پسر کشاورز، روایت می شود. ابراهیمی در کتاب «صوفیانه‌ها و عارفانه‌‌ها» نگاه عملی به عرفان پویا دارد و «بار دیگر شهری که دوست­می­داشتم» نیز پس از رمان«شازده احتجاب» هوشنگ گلشیری از نظر کاربرد شیوۀ جریان سیّال ذهن از درخشان­ترین و موفّق­ترین رمان­ها به­حساب­می­آید و ابراهیمی را نویسنده‌ای توانمند و صاحب سبک معرفی­می­کند. مطالعه و مقایسه دو اثر متفاوت نادر ابراهیمی تقابل اندیشه نویسنده را در حالات مختلف وگستردگی اندیشگی وی و تسلط برفرهنگ ایرانی وعرفانی را نشان­می­دهد.

پژوهش پیش­رو، درصدد واکاوی نوع مناسبات سیاسی- اجتماعی عرفان متصوفه با سپهر سیاست و قدرت سیاسی در ایران تحت حاکمیت مغول است. در این چارچوب با روشی تحلیلی و تاریخی بازۀ زمانی میان سال­های 1200م تا 1500م را مورد کنکاش قرارمی­دهد. پرسش مهم این است که آیا عرفان متصوفه در شرایط دشوار تاریخی فوق، با سلاطین و امرای مغول وارد مناسبات همگرا و تعاملی­ شد یا به روابط واگرا و تقابلی، یا دست­کم انزواگرایانه روی­آورد؟ در پاسخ بیان­می­شود که روحیات متساهل مغولان، هم­شکلی ساختاری میان جایگاه ساحران و بعضی باورهای مغول­ها با منزلت عرفا و آموزه­های متصوفه، و نیاز مغولان به تبدیل قدرت سخت به اقتدار از طریق مشروعیت­بخشی به قدرت، مجموعاً باعث توجه، احترام، کمک­های مالی و حتّی گاهی اخذ مشاوره سیاسی سلاطین مغول از پیران متصوفه گردید. در چنین موقعیتی، برخی طریقت­های صوفی به اتکای قدرت روحانی، قدرت انضباطی و دانش خود، به همکاری و مشروعیت­بخشی به نظام سلطنت سکولار حاکم می­پرداختند؛ امّا گروهی دیگر با زاویه­نشینی از همگرایی با قدرت سیاسی روی­گردان­شدند. همچنین، قدرت سیاسی (حکومت) مغول، تحت­تأثیر قدرت روحانی، قدرت انضباطی، و دانشی قرارگرفتند که در یَدِ عرفان متصوفه بود. بنابراین در شبکۀ روابط سلسله­مراتبی قدرت، قدرت نه­تنها از بالا به پایین، بلکه از پایین به بالا هم (گرچه به­صورت نابرابر) در جریان بود و خانقاه­ها به­منزلۀ کانونی برای اعمال قدرت روحانی و قدرت انضباطی عرفان و صوفیان ظاهرمی­شوند.

یکی از جنبه‎های مهم هر متن روایی، بررسی چگونگی حضور دیگر شخصیت‌ها و عوامل تأثیرگذار در متن است که از آن به­عنوان «دیگری» یادمی‌شود. مفهوم «دیگری»، مفهوم وسیعی است و شخصیت‌های انسانی و عناصر غیرانسانی همچون طبیعت یا امور ماورایی را نیز دربرمی‌گیرد. تذکره‌الاولیاء عطار از برجسته‌ترین متون عرفانی است که در آن شرح حال عارفان و تجربیات و کرامات ایشان بیان­شده­است. با مطالعة این کتاب از منظر مفهوم «دیگری» متوجه­می‌شویم که یک عارف در سیر و سلوک عارفانة خود با عوامل گوناگون در رویارویی و تقابل قرارمی‌گیرد و همین امر موجب تعالی وجودی و درک بهتر از «من» عارف می‌گردد. دیگری در این اثر به صورت خداوند، دیگر عارفان، مردم عادی، شیطان و نفس خود عارف، حیوانات و اشیا ظاهرشده­است که هرکدام به­گونه‌ای خاص در پی آگاهی‌بخشی به عارف یا آگاه­کردن دیگران از جایگاه وی است. براساس یافته‌های این پژوهش اگرچه دیگری در تقابل با خود عارف قرارمی‌گیرد، شاهد هیچ­گونه ستیزه میان عارف و دیگری نیستیم، بلکه تمامی این روابط تقابلی موجب آگاهی عارف از جایگاه خویش می‌گردد و دیگری کارکردی هدایتگر پیدامی‌کند. در مواردی که شخص عارف خود را در جایگاه برتری می‌پندارد، بلافاصله بر اثر حادثه‌ای متوجه این غرور و خودبینی می‌شود و در این جا نیز دیگری کارکردی هدایتگرمی‌یابد که موجب شناخت بیش‌تر عارف از خویشتن می‌شود.

با توجه به شخصیت علمی، عرفانی و سیاسی حضرت امام خمینی­(ره) از یک سو و شخصیت علمی و عرفانی علامه طباطبایی از سوی دیگر، برآن شدیم که دیدگاه­های تفسیری این دو بزرگوار را به­صورت روش­شناسانه مورد واکاوی و بررسی قراردهیم. دعوت به قرآن و بازگشت به این کتاب آسمانی ، چیزی است که در تفسیر و دیدگاه­های این مفسران به­خوبی منعکس­شده­است. روش تحقیق مقاله، براساس نوشته­ها و سخنرانی حضرت امام دربارۀ سوره حمد بوده که به­صورت تطبیقی با المیزان، مورد بررسی قرارگرفته­است. با تبیین دیدگاه­های امام خمینی­(ره) و علامه طباطبایی، اولاً جامعیت تفسیری در اقوال ایشان و روش­مندی و قرآن­گرایی ایشان معلوم­گشته و ثانیاً اهمیت قرآن در جهت­دهی به زندگی اجتماعی و فردی این بزرگوارن روشن­می­گردد و در نهایت با اسلوب تفسیری مستنبط از آراء ایشان، می­توان به تفسیر دیگر آیات پرداخت. از دیگر نتایج مقاله می­توان به شناخت منهج، گرایش و صبغه تفسیری امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی اشاره­نمود که در تفسیر امام خمینی گرایش عرفانی به­وضوح دیده­شده ولی در تفسیر المیزان گرایش فلسفی مفسر ظهور و بروز دارد.

هرمنوتیک، امروز وجه غالب تفکر فلسفی غرب و روشی بسیار مهم در مطالعات علوم انسانی است؛ چنان­که در حوزه ادبیات از آن برای معناکاوی و شرح متن، با تمرکز بر فهم متن استفاده می­شود. در این مقاله، غزل «عزای تو حماسه است» از حسین منزوی، به شیوه تحلیلی ـ توصیفی بر اساس نظریه هرمنوتیک مدرن بررسی­شده­است. بر همین اساس ابتدا رمزگشایی معنای ظاهر شعر صورت­گرفته سپس از دلالت­های تحت­اللفظی به­دست­آمده سطوح دلالت ضمنی متن آشکارشده­است. یافته­های پژوهش نشان­می­دهد منزوی با تلفیق اساطیر، زمان‌ها و مکان‌ها را درهم­شکسته منطق معمول روایت را فروریخته و درواقع اسطوره‌ها را به­نوعی بازآفرینی­کرده­است. هم­چنین روایت­های تاریخی را در بافتی نو با ظرفیت‌های معنایی تازه بازتولیدکرده­است. وی در رویکرد به موضوع جنگ و دفاع مقدس که بر سروده‌های آن دوره (دهة 60) حاکم­بوده­است از شگرد تلفیق اسطوره سیاوش و حماسة تاریخی عاشورا و شباهت‌های وقایع و افکار این دو حادثه بهره­برده­است تا فضا و لحن سروده‌های خویش را در مسیر حماسه تقویت­کند و از این راه احساسات خوانندگان شعرهایش (رزمندگان جبهه‌ها و مردم عادی در پشت جبهه‌ها) را تهییج­کند و آنان را به حفظ روحیة پایداری، پاسداری از میهن و حتی حفظ ارزش‌های مذهبی، ملی و فرهنگی خود ترغیب­نماید.