جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هنگام مطالعه متون عرفانی، در کنار ارتباط جذبی سالک با خدا که توأم با توکل، شیفتگی، تسلیم و در نهایت فناست، ارتباط دیگری نیز وجوددارد که در ظاهر گفتار و کردار، حریم مقدس و نامقدس را رعایت نمی‌کند. اجتماع این تلقی «تابوشکنانه» با آن رابطه انفعالی، هر خواننده­ای را دچار تناقض می­کند. جستار حاضر درصدد بررسی دلایل تابوستیزی در شطحیات عرفاست، این­که چه دلایل فردی یا اجتماعی و یا حالات روحی می­تواند باعث بروز شطحیات شود. تأمل در دلایل تابوستیزی نشان می­دهد که گرچه گستاخی عرفا در مواردی اعتراض به تحریف ارزش­هاست، در اغلب موارد محصول صمیمیت و شیفتگی انسان نسبت به خداوند است و هیچ منافاتی با سرسپردگی عارف ندارد.

هدف از این تحقیق بررسی تجربیات مشترکی است که دو مکتب عرفانی اسلامی و هندی در باب انحلال فردیت دارند. انحلال فردیت به معنای گذشتن از خود تن و یکی­شدن با خالق است که در عرفان اسلامی با نام فنا فی الذات شناخته­می­شود. در این پژوهش به روش تحلیلی، با بررسی متون عرفان هندی و عرفان اسلامی به­دنبال­یافتن مشترکات و مفاهیم کلی که تحت این مشترکات توسعه داده شده­اند، بودیم. نتیجه این­که در متون‌ اوپانیشاد‌ و عرفان اسلامی؛ انسان علت غایی آفرینش‌ دانسته‌­شده و در هر دو مکتب عرفانی انسان مـظهر‌ و آیـنۀ‌ صفات‌ الهی است. در عرفان هندی، روح انسان تحت­تأثیر کرمه بر جیوه؛ در چرخه سمساره؛ از جسمی به جسمی بالاتر یا حضیض­تر حلول­می­کند. و تنها راه نجات از این چرخه و انحلال در برهمن؛ همانا دانش، عمل یا عشق می­باشد. در عرفان اسلامی اما تناسخ وجودندارد و موضوعیت انحلال فردیت و فنای در ذات با رها شدن از قیود مادّی و یافتن صدق و صفای باطنی؛ ممکن­است. انحلال فردیت به عنوان تجربه مشترک بین دو اندیشه عرفان اسلامی و عرفان هندی را از نظر مفاهیم کلی شبیه به همدیگر است اما از نظر جزئیات و توسعه مفاهیم با یکدیگر تفاوت­دارند. هرچند در هر دو مکتب عرفانی؛ عشق نجات­بخش روح انسان معرفی ­شده ­است.

شیخ احمد جام از جمله عارفان نامی حوزۀ خراسان بزرگ است. آثارش به دو دستۀ منثور و منظوم جای­می­گیرد. در این پژوهش، مباحث قلندری در آثار منثور و دیوان اشعار بررسی­شده­است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای انجام­شده­است. نتایج تحقیق نشان­می­دهد که بسامد موضوعات قلندری در دیوان اشعار از تنوّع بیشتری برخوردار است و شامل مواردی چون: تظاهر به فسق؛ بی­اعتباری دین و ردّ مظاهر شریعت؛ تظاهر به آیین­های غیراسلامی؛ تعریض به زاهدان و صوفیان؛ حضور در اماکن بدنام و بی­اعتنایی به نام و ننگ می­شود. در حالی که شیخ جام در آثار منثور خود تنها به مواردی چون انتقاد از صوفیان مرائی و عاریتی بودن نام­جویی اشاره­کرده­است. در مجموع، تفاوت آشکار سطح ایدئولوژیک آراء شیخ جام در آثار مئنثور و دیوان اشعار، این فرضیّه را تقویّت می­کند که این سروده­ها منسوب به اوست.

ستایش یا معادل عربی آن، حمد به معنای پسندیدن صفتی زیبا یا فعلی نیکو و واکنش فطری در برابر آن است، قرآن مجید در آیه 36 سوره جاثیه، ستایش را تنها متعلق به خدا دانسته و برای اثبات آن، برهان­هایی اقامه­می­کند، مفسران گوناگون براساس منابع تفسیری، هریک استدلال آیه را به گونه­ای تقریرکرده­اند؛ برخی براساس معنایی که برای واژه ربّ، که در آیه مذکور است، برگزیده­اند و بعضی با توجه به سیاق آیات پیشین سوره. بررسی تطبیقی این دیدگاه­ها در این مقاله نشان­می­دهد که مفهوم واژه حمد به تدریج از ستایشِ نعمت به ستایش زیبایی تغییرکرده­است، همچنین شباهت­های متعدد میان مفاتیح الغیب و الجامع البیان، احتمال تأثیر جدی فخر رازی از طبری را تقویت­می­کند، روش آلوسی در استفاده از سیاق برای اثبات توحید در ستایش و تأثیر آن در تفاسیر بعدی نیز حائز اهمیت است. غایت عرفان اسلامی توحید است (مشاهدۀ یگانگی خدا) به‌طوری که وجود مطلق است و هیچ چیز غیر از او و تجلیاتش، وجود ندارد که لازمۀ این مشاهده، فنا دیدن همه چیز در حق تعالی است. نقش توحید در رشد اخلاقی چنان سازنده است که از انسان با انگیزه‏هایش، که خود منشأ بسیاری از ناهنجاری‏های اخلاقی است، انسان کامل خالی از رذایل اخلاقی و آراسته به فضایل اخلاقی می‏سازد و تمام ابعاد وجودی انسان، اعم از مادی و معنوی را در جهت کمال مطلق و بی‏نهایت و جاودانه قرارمی‏دهد.

محمد قهرمان، شاعر و پژوهشگر معاصر است که ضمن سرودن انواع شعر به زبانِ فارسی و گویش محلّی تربت حیدریه، به تصحیح وانتشار دیوان چند تن از شاعران سبک هندی، همچون صائب تبریزی، همّت گماشت. او از زمره شاعران تاثیرگذار پنج دهه اخیر خراسان است. وی بیشتر اشعارش را در قالب غزل سنتی سروده­است. قهرمان از متابعان سبک هندی است و به لحاظ ساختارو محتوا از این سبک مشهور بهره­برده، این شاعر معاصر در غزل‌هایش توجه ویژه‌ای به مفاهیم و اصطلاحات عرفانی داشته­است. در پژوهش حاضر که به شیوۀ اسنادی انجام­شده، نگاه شاعر در غزل‌های عرفانی بر اساس متون سنتی عرفانی است. توجه به مقامات و اصطلاحات عرفانی، ذکر تحمیدیه و نیایش‌های زیبای عارفانه، سرایش هشت ساقی‌نامه در قالب غزل و استخدام ملزومات میخانه و شراب در خدمت عرفان کتاب شعر حاصل عمر او را خواندنی کرده­است. نویسندگان این مقاله پژوهشی، ضمن تحلیل محتوای غزل‌های عرفانی محمد قهرمان به بررسی روابط محتوایی شعر او با متون عرفانی پرداخته‌اند.

عبدالرحمان جامی شاعر و نویسندۀ نام‌آور قرن نهم هجری است که درواقع خاتم‌الشعرای بزرگ پارسی­گو و پس از عهد حافظ، بزرگ‌ترین شاعر شمرده­شده­است. جامی شاعری صوفی­مسلکی است که اصطلاحات صوفیه را در شعر و نثر خود به­کاربرده و در بهارستان، نمونه‌های افکار عرفانی خوب و فراوان از او یافت­می‌شود. جامی این افکار را بیشتر در ضمن داستان‌های کوتاه بیان­کرده­است. جامی در سراسر بهارستان، هدف و غرض اصلی خود را به‌عنوان یک معلم اخلاق و عرفان ازیادنمی‌برد و به خوانندگان عرفان و اخلاق می‌آموزد و در خلال حکایات، عقاید عرفانی خود را بیان­کرده و در موارد مختلف، غیرمستقیم به تعلیم پرداخته­است. جامی همچون بسیاری از عرفا هدف اصلی از طی مراحل تربیتی عرفانی یا سیر منازل سلوک را که از توبه آغاز و به فنا پایان­می‌یابد، وصول به ذات حق دانسته که غایت هر عارفی است. نویسنده در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه‌ای درصدد آن است تا به بررسی بافت بینامتنی تصوّف و عرفان جامی در بهارستان بپردازد و به این پرسش پاسخ­دهد که جامی در بهارستان چگونه از مضامین عرفانی برای بیان مقاصد تعلیمی و اخلاقی خود بهره برده­است؟ با بررسی بهارستان در خصوص اندیشه‌های عرفانی جامی این نتیجه حاصل­می‌شود که جامی به عرفان ایرانی و نظریات شیوخ خراسان دل‌بستگی نشان­داده و از مضامین گستردۀ عرفانی در ضمن حکایات برای ارشاد و راهنمایی و همچنین تعلیم دیگران استفاده­کرده­است.

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب­می­شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه­های میراث فرهنگی، بسیار با اهمیت است. رسالۀ اساس­المعرفه، از آثار نفیس سدۀ دهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده­­است. از این اثر تنها یک دست­نوشته باقی مانده­است که با شمارۀ 2001-101/11 در کتابخانۀ آیت­الله گلپایگانی قم نگهداری­می­شود و اساس پژوهش حاضر قرارگرفت. متأسفانه رسالۀ اساس­المعرفه تاکنون ناشناخته مانده­است لذا با توجه به اهمیت رساله، نگارندگان در این پژوهش می­کوشند ضمن معرفی رسالۀ اساس­المعرفه کمال­الدین صدیقی، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه­های سبکی آن نیز بپردازند. بررسی این اثر نشان­­می­دهد که کمال­الدین صدیقی، عارفی برجسته و از شاگردان معنوی جامی و نیز از پیروان محیی­الدین بن عربی است و ردّپای عرفان ابن عربی به­وضوح در این رساله مشهود است. کمال­الدین صدیقی همچنین نویسنده­ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیّت زیادی داده­­است. صورخیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده­می­شود، در این اثر نیز به­وضوح مشهود است.

ابوسعید ابوالخیر به عنوان عارفی انسان­دوست علی­رغم رفتارهای خشن متشرعه عصر خود، با تاثیرگذاری یک مرشد معنوی و به­کارگیری شیوه­های غیرمتدوال و خلاقانه، بدون آنکه موجبات آزردگی کسی را فراهم­سازد، به امر به معروف و نهی از منکر می­پرداخت و مانع بسیاری از نابهنجاری­ها و مفاسد می­شد. آنچه در این مقاله به عنوان مسئله اصلی مورد بررسی قرارگرفته، این است که التزام عملی ابوسعید به این فریضه دینی با وجود تساهل و تسامح وی از یک سو، و رویکرد ملامتی­گری وی از سوی دیگر، چگونه صورت می­گرفته­است و آیا در شیوه­هایی که او در انجام این فریضه به­کارمی­بسته، امر به معروف و نهی از منکر در معنای فقهی و اخص آن انجام­می­گرفته یا در معنای عام؟ آنچه از بررسی­ها حاصل­شد، این بود که روش اصلی ابوسعید در امر به معروف ونهی از منکر استفاده از زبان عامیانه متناسب با ظرفیت­های فکری و فرهنگی مردم زمانه خود بوده و او با توجه به تفاوت­های فردی و خصوصیات روحی افراد، به جای دعوت زبانی و موعظه مستقیم، به­طور غیرمحسوس و غیرمستقیم به اصلاح و تربیت افراد می­پرداخته­است او در این شیوه به شکلی متناقض­نما با عدم مبادرت به امر به معروف، موجب «امر به معروف و نهی از منکر» می­شد.

عقل و عشق یکی از اساسی­ترین موضوعات در دیوان شاه نعمت­الله ولی است. از نظر او عشق ودیعه­ای الهی است که در وجود انسان نهاده­شده و وسیلۀ رسیدن به کمال و سعادت است. اساس طریقت شاه نعمت­الله کشف و شهود است، نه دلیل و برهان. اندیشۀ وحدت وجود در سراسر کلام وی، موج­می­زند که به تأثیر از عرفان نظری ابن­عربی است. عقل و خردی که شاه ولی با بهره­گیری از اشعار عطار، با آن درافتاده، عقل جزئی و معاش است که نه تنها قادر به درک حقیقت عشق نیست بلکه حجاب و مانعی در راه رسیدن به سرمنزل معرفت و عشق حقیقی است. در مقابل، او عقل کلی را نایب خدا دانسته و آن را مدح کرده و معتقد است که این عقل به عنوان اولین مخلوق، یاور عشق است و با روح و جان عشق و جنون عارفانه، عجین­گشته و تقابل و تعارضی میان آن دو متصوّر نیست. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه­ای و به روش توصیفی – تحلیلی صورت­گرفته­است

هستی‌شناسی عرفانی، وجود را واجد دو رویۀ ظاهری و باطنی می‌داند، که پوستۀ ظاهری و محسوس آن، هویّتی خیالی به‌شمارمی‌آید، که باید از آن عبورکرد و به باطن و گوهر آن دست­یافت. در نظر عطار عشق گوهر وجود است، که در تمامی ذرّات و ارکان هستی ساری و جاری است. فقر ذاتی و نیاز دردمندانه انگیزه، توانایی‌ها و امکانات لازم را برای حرکت موجودات به‌سوی کمال فراهم­می‌کند. فلاسفه، غریزۀ حبّ ذات را عامل کمال‌گرایی موجودات می‌دانند، امّا عرفان، که بر مبنای نفی خودی استوار است عشق و درد را عامل آن و حیرت، سرگشتگی و فنای در محبوب را غایت آن به­شمارمی‌آورد. فلاسفه از این نحوۀ نگرش به هستی و رویدادهای آن تعبیر به اندیشۀ نظام احسن نموده‌اند. بر این مبنا خداوند، در ایصال هر ممکنی به غایت وجودیِ خود، به بهترین و کامل‌ترین شیوه رفتار نموده­است. مطالب فوق، از منظر فلسفی و عرفانی اهمیّت شایانی برای پژوهش و واکاوی دارد. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی – توصیفی، از دریچۀ فلسفۀ عرفان، موضوع بررسی و نتیجه شد، هرچه موجودی، از عشق و نورانیّت بیشتری برخوردار باشد، به وجود حقیقی و جهان یگانگی نزدیک‌تر و هرچه از عالم عشق دورتر باشد، به دنیای کثرات و تعارضات نزدیک‌تر و از وجود و نورانیت کمتری برخوردار است.