جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علمای امامیه تعاریف متعددی از عبادت ارائه داده‌اند که این تعاریف به دو دسته کلی قابل‌تقسیم هستند. یک دسته عبادت را به‌معنی «انجام اوامر عبادی مانند نماز، روزه و حج...» و دسته دیگر آن را به‌معنای «خضوع در برابر موجودی که دارای وصف ربوبیت و الوهیت باشد» می‌دانند. وجه مشترک هر دو دسته این است که «صرف خضوع» را برای شکل‌گیری «عبادت» کافی نمی‌دانند. ازاین‌رو صرف «سجده»، «طواف حول قبور»، «ذبح در مکان‌های مقدس» و «ندای غیر الله» و مسائلی از این قبیل را عبادت نمی‌دانند، مگر اینکه این اعمال با قصد تقرب همراه باشند. در مقابل، وهابیان چهار تعریف از عبادت ارائه داده‌اند که یک مورد از این چهار تعریف [غَایَةُ الْحُبِّ بِغَایَةِ الذُّلِّ وَالْخُضُوعِ؛ نهایت حب همراه با نهایت خاکساری و خضوع] از بقیه تعاریف در نوشته‌های وهابیان کاربرد بیشتری دارد. آنان کمال و نهایت خضوع و محبت را برای شکل‌گیری عبادت، کافی می‌دانند. ازاین‌رو بسیاری از اعمالی را که در ظاهر با خضوع همراه‌ هستند، عبادت محسوب کرده و مدعی‌اند هرگاه این اعمال در برابر غیر الله انجام گیرند، شرک، محقق می‌شود. مهم‌ترین نقدی که به تعریف وهابیان وارد است اینکه آنان از عنصر اصلی عبادت یعنی نیت و اعتقاد، غفلت کرده‌اند و توجه ندارند آنچه «عادات» را از «عبادات» جدا می‌کند، صرفًا «نیت» است و این مطلبی است که رسول‌الله$ نیز به آن اشاره کردند و فرمودند: «انما الاعمال بالنیات»؛ ملاک عمل، نیت است نه ظاهر آن.

وهابیت با اهل‌سنت در بحث مکان‌داشتن پروردگار، اختلاف دیدگاه دارند. وهابیت، خداوند را بالای آسمان‌ها و بالاتر از تمام مخلوقات می‌دانند؛ اما اهل‌سنت معتقدند خداوند، جهت و مکان ندارد. به باور وهابیت، حدیث جاریه، وجود خداوند را در آسمان، تأیید می‌کند درحالی که اهل‌سنت، این روایت را قابل‌تأویل یا متعارض با آیاتی از قرآن می‌دانند که نفی مکان از خداوند می‌نمایند و همچنین متعارض با روایات گوناگونی مانند روایت ابوهریره در صحیح مسلم و روایت عنق راحله می‌دانند. علاوه بر اینکه متن، دارای اضطراب است؛ زیرا این ماجرا در دیگر روایات با عباراتی مانندِ شهادت به وجود الله و سؤال از کیستیِ پروردگار آمده است نه پرسش از مکان پروردگار و شهادت به وجود الله با قرائن، سازگاری دارد. افزون بر گذشته، وهابیت برای استناد به این روایت، چاره‌ای جز تأویل در دو جای متن روایت ندارند. درحالی که از اساس، منکر هرگونه تأویل هستند. نسبی‌بودن علو با توجه به کروی‌بودن زمین نیز دلیل دیگری بر ردّ اعتقاد به وجود پروردگار در آسمان است.

عموم مسلمانان شیعه و اهل‌سنت، طلب شفاعت از اولیای الهی و رسول خدا$ را پس از وفاتشان با استناد به نصوص معتبر می‌پذیرند؛ ولی وهابیان معتقدند، کسی نباید از غیرِ خدا درخواست شفاعت داشته باشد. دلایل آنها را در این مورد، به چند محور عمده می‌توان تقسیم کرد: یکی اینکه طلب شفاعت از غیر خدا را عاری از دلیل و برهان می‌دانند، دیگر اینکه تصور می‌کنند این کار، به‌منزله اله‌دانستن غیر خداست یا شفاعت را دعای غیر الله می‌شمارند، دیگر آنکه اعتقاد دارند، هیچ‌ کس غیر از خدا نمی‌تواند در شفاعت، دخیل باشد و آخر اینکه طلب شفاعت از پیامبر$ را مخصوص به زمان حیات ایشان می‌دانند. در ادامه به ادعای آنان چنین پاسخ داده می‌شود که اولًا بین شفاعت‌خواهی مشرکان از بت‌ها و طلب شفاعت مسلمانان از دوستان خدا، تفاوتی بنیادین وجود دارد و آن این است که بت‌پرستان، هیچ برهانی بر شفیع‌دانستن بت‌ها نداشتند و همچنین آنها را در عرض نیروی الهی اتخاذ کرده بودند. درصورتی‌ که مسلمانان برای این کار، هم برهان دارند و هم اینکه نیروی اولیای خدا را در طول قدرت او و مخلوق او می‌دانند. ثانیًا شفاعت‌خواهی از پیامبر$ مانند دعای غیر الله نیست؛ بلکه دعایی که به نیت خدا‌دانستن مخلوق باشد، باطل است. همچنین با آوردن روایاتی از اصحاب، اثبات شد که آنان از پیامبر$ بعد از رحلتشان شفاعت می‌خواستند. ازاین‌رو هم می‌توان بدون واسطه از آن بزرگوار شفاعت خواست و هم اینکه بعد از وفات ایشان نیز شفاعت‌خواهی مجاز است.

وهابیت قائل به حجیت قول صحابی است و آن را یکی از منابع استنباط احکام می‌داند. ابن‌قیم که از شخصیت‌های موردقبول و اعتماد وهابیت به‌‌شمار می‌رود، آیات و روایاتی را که در مدح صحابه وارد شده، دلیل بر حجیت قول صحابی می‌‌داند. در این نوشتار با روش توصیفی‑ تحلیلی، حجیت قول صحابی موردبررسی و نقد قرار گرفته و بیان شده است که هر چند صحابه به‌سبب ایمان و عمل صالح، مورد مدح قرار گرفته‌اند، ولی آن مدح دلیل بر حجیت اقوال آنان نیست و قول صحابی درصورتی حجت است که از پیامبر اکرم$ نقل‌قول کند. ولی اگر سخنی بگوید و آن را مستند به رسول خدا$ نکند، کلامش استنباط وی محسوب می‌شود و اعتبار ندارد.

وهابیت معتقد است، مسلمین در شفاعت‌طلبی از غائبین، شبیه به مشرکین هستند. به همین واسطه مسلمین را مشرک خوانده و ریختن خونشان را مباح می‌داند. وهابیت قائل است، مسلمین با طلب شفاعت از بزرگانشان، از غیر الله که متصف به صفت «لا یضر و لا ینفع» هستند، درخواست کرده و به همین علت، همانند مشرکین، غیر الله را عبادت کرده و برای خدا شریک قائل شده‌اند؛ اما مفسرین اهل‌سنت، معتقدند از آیات، روایات و سیره خلف و سلف، جواز و گاهی استحباب این نوع شفاعت به‌دست می‌آید. این مقاله در نظر دارد که نظر وهابیت (و ابن‌تیمیه، از آن جهت که وهابیت در آراء خود تحت‌تأثیر او هستند) و اهل‌سنت را به روش کتابخانه‌ای و با محوریت آیات و روایات و سیره و اقوال علما در سه تمایز‑ شفاعت مالایضر ولاینفع، شفاعت به‌نحو استقلالی و عبادت شفیعان‑ بررسی کند. به‌نظر می‌رسد که تمام دلایل خلاف نظر وهابیت را اثبات کرده و بیان می‌کند که این نوع نگرش قیاس باطل و مع‌الفارق است؛ زیرا مشرکان، بت‌ها را عبادت می‌کردند تا نزد خداوند برای آنها شفاعت کنند. خداوند نیز آنها را به‌سبب عبادت غیر خدا نکوهش می‌کند. درحالی‌ که وقتی مسلمین از بزرگانشان طلب شفاعت می‌کنند، هرگز آنها را عبادت نمی‌کنند. مسلمین عبادت را مختص ذات مقدس خداوند می‌دانند.

در این مقاله، به بررسی تطبیقی رویکرد اخوان‌المسلمین در مصر، تونس و ترکیه پرداخته شده است. اخوان‌المسلمین در مصر به‌عنوان خاستگاه این جریان، ترکیه به‌عنوان اخوانی که موفق شده به حاکمیت برسد و اخوان تونس به‌عنوان جریانی که موفق به ورود به عرصه سیاسی شده، جهت بررسی تطبیقی در این پژوهش، انتخاب شدند. در ابتدا به بررسی موردی رویکرد اخوان‌المسلمین در هر یک از کشورهای مصر، ترکیه و تونس پرداخته و وجوه تمایز و اشتراکات کلی آنها معین شد. سؤال اصلی پژوهش این بود که کدام‌یک از این جریان‌ها دارای اثرگذاری بیشتری بر تحولات جهان اسلام و نظام بین‌الملل بوده‌اند. درنتیجه پژوهش، فرضیه مقاله، مورد تأیید قرار گرفت که هیچ‌کدام از جریان‌های اخوان‌المسلمین باوجود همه ظرفیت‌ها، توسعه و رشد شبکه‌ای در جهان اسلام و فعالیت‌های سیاسی در این کشورها، نهایتًا موفق نشده است تأثیرات شگرف و قابل‌توجهی را از منظر سیاسی و بین‌المللی در سطح جهان اسلام و نظام بین‌الملل ایجاد کند و فعالیت‌های آن به سود سکولارها، حکام مستبد و قدرت‌های استکباری، تمام شده است. جریان اخوان در کشورهای اسلامی یا موفق به کسب و تثبیت قدرت نشده، مانندِ اخوان مصر یا در قالب و چارچوب سکولارها فعالیت نموده، مانندِ اخوان ترکیه یا با اتخاذ رویکردی دوگانه و متناقض بعد از کسب موقعیت، تلاش کرده تا از اخوان و آرمان‌های آن فاصله بگیرد، مانندِ اخوان تونس.