جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از محورهای اصلی فلسفه دین، بحث از مفهوم خداست. تلقّی­ های متنوعی درباره خدا وجود دارد که خداباوری توحیدی یکی از آنهاست. درون دیدگاه خداباورانه، دست‌کم دو تصویر کلان از خدا ارائه شده است: 1) خداباوری کلاسیک؛ 2) خداباوری شخص وار. خداباوری کلاسیک دیدگاه رسمی ادیان ابراهیمی بوده، توسط متفکران برجسته­ای مانند ابن‏سینا، آکوئیناس و مایمنیدز، طرح و از آن حمایت شده است. اما به ‏ویژه در دهه­ های اخیر، تصویر دیگری از خدا در میان خداباوران ارائه شده که در این نوشته از آن با عنوان خداباوری شخص ­وار یاد می­شود. کلیت این دیدگاه مورد حمایت شماری از برجسته ­ترین فیلسوفان خداباور معاصر از جمله پلنتینگا، سوئین­برن و کریگ است. نزاع اصلی میان این دو تصویر در تغییرپذیر یا تغییرناپذیردانستن خداست که پای صفات دیگری مانند بساطت را پیش می ­کشد. توجه به این تمایز می­ تواند زمینه تطبیق خداباوری مورد نظر حکمای مسلمان را با جریان اصلی خداباوری معاصر در مسئله مفهوم خدا فراهم نماید. در این مقاله دو تلقّی کلاسیک و شخص ­وار از خداباوری طرح شده و تمایزی که در برخی مباحث فلسفه دین بر این تفکیک بار می ­شود، تشریح می ­گردد.

وجود عقل در ذات و سرشت انسان و بالندگی آن با رشد و نمو حیات انسانی مورد پذیرش همه متألهان است که انسان در پرتو آن به شناخت خدا، پیامبران و آموزه‏های دینی نایل می‎آید؛ لکن بیشتر تفکیکیان منکر عقل باطنی و متصل انسان شده و به جای آن، به عقل منفصل و بیرونی معتقد شدند که حقیقت آن نور خارجی اعطایی خداست. نویسنده با روش توصیفی و انتقادی نظریه تفکیکیان و ادله عقلی مدعایشان را طرح و به نقد آن می‎پردازد و روشن می‎شود که نظریه آنان هم در مقام تصور با ابهامات عقلی مواجه است و هم ادله‏شان قابل جرح بوده و ادله عقلی و نقلی بر خلاف آن تأکید دارند.

«عقلانیت پیشرفت» تبیین‌کنندۀ چیستی، چرایی و چگونگی «پیشرفت» است. از آن جهت که جوهرۀ عقلانیت را نظر و عمل انسان و جامعه پدید می‌آورد و نظر و عمل متفرع بر هستی اندیشنده، فعال و خلاق «انسان بما هو انسان» است، برای درک ابعاد «عقلانیت پیشرفت» منطقاً لازم است بنیان‌های وجودی و فطری نظر و عمل انسان، معطوف به پیشرفت بررسی شوند. در نگاه هستی‌شناختی حکمت و معرفت اسلامی، نظر و عمل انسان و به‌تبع انسان، جامعه، حقایقی درهم‌تنیده‌اند؛ درنتیجه تبیین بنیادهای عقلانیت در پیوند وجودی با جوهر عقلانی و فطرت تعالی‌یابندۀ نوع انسان، همراه با درک وجودی و معرفتی، به نحو توأمان رقم خواهد خورد. متناظر با مبادی وجودی و معرفتی، روش پیشرفت شناسایی می‌شود. با درک این معنا، مقالۀ حاضر سعی دارد با بهره‌گیری از روش تحلیل عقلانی موضوعات و مسائل در چارچوب مفهومی و نظری مبانی حکمی و معرفتی اسلامی به تبیین عقلانیت پیشرفت بپردازد. در این راستا به تبیین تقوّم معرفتی و نحوۀ امتدادیابی اجتماعی و تاریخی اندیشۀ پیشرفت، التفات به چیستی فهم منقَّح واقعیت پیشرفت، تبیین لایه‌های معرفت و واقعیت در تناظر با مراتب وجودی انسان و عالَم انسانی، شناسایی چیستی تعالی و چگونگی تحقق نظری و عملی آن و مراتب استکمال عقلی در ابعاد تعالی انفسی (فرهنگی) و آفاقی (تمدنی) جامعۀ انسانی و روند تحقق پیشرفت در پرتو عبودیت، تعالی وجودی و شکوفایی عقلانی انسان پرداخته و تلاش کرده است تصویری از «عقلانیت پیشرفت» از منظر حکمت و معرفت اسلامی ارائه نماید.

مسئله دین همواره مورد توجه پژوهشگران بوده و درباره آن مطالب فراوانی مطرح ‌شده است؛ از طرفی آموزه‌های دین غالباً به شکل الفاظ اعتباری در دسترس بشر قرار دارد. بر این اساس گذشتگان غالباً دین را به عنوان امری اعتباری معرفی کرده‌اند. در این ‌میان استاد جوادی آملی متفطن این معنا شده‌اند که امر اعتباری صرف نمی‌تواند مانند دین منشأ آثار فراوان باشد. دین مسبوق و ملحوق به امور تکوینی فراوانی است. برخی از این پشتوانه‎های تکوینی عبارت‏اند از: انطباق با نظام تکوینی جهان و مراحل وجودی انسان؛ انطباق احکام دین با مصالح و مفاسد واقعی امور؛ آثار تکوینی التزام و عدم التزام به دین در روح انسان و در زندگی دنیوی و تجسم آن‌ها در زندگی اخروی. استاد پس از تفکیک دین از امور اعتباری محض، مطلب جدیدتری را ارائه می‌کنند و آن اینکه وجود اعتباری دین، نه‏تنها اعتبار محض نیست، بلکه خود، قسمی از اقسام وجود حقیقی است و تقسیم وجود به حقیقی و اعتباری یک تقسیم فلسفی از جنس تقسیمات وجود است. مقاله حاضر ضمن شرح نظرات استاد در این دو زمینه با بیان چند مطلب انتقادی، به این نتیجه می‌رسد که ابعاد و لوازم نظریه حقیقی‏دانستن وجود اعتباری دین چندان روشن نیست.

ایمان‌گرایان ایمان را امری خودبنیاد و مبتنی بر مؤلفه‌های درونی می‌دانند که حجیت خود را از منابع معرفتی غیر از عقل برمی‌گیرد. حال چه ایمان بی‌نیاز از عقل باشد یا در ستیز با عقل باشد یا حوزه معرفتی و متافیزیکی ایمان و عقل از هم جدا باشد. سی. اس. لوئیس گونه‌ای دیگر از ایمان‌گرایی را پیش می‌نهد که بر اساس آن، اگرچه ایمان در گام نخست، امری خردپذیر و مبتنی بر استدلال عقلی است، پس از تحقق ایمان و دل‌سپردگی فرد به خدا، او دیگر دل در گرو عقل ندارد و به قراین و شواهد مخالف ایمان هیچ توجهی نمی‌کند و در این امر برحق است؛ چراکه آنجا دیگر باید گوش به غیب سپرد و ایمان دیگر از سنخ باورهای علمی نیست که دانشمند باید همیشه متوجه شواهد موافق یا مخالف باشد. مهم‏ترین چالش این رهیافت در خردگریزی ایمان، ناکامی در تبیین دو مرحله ایمان است و روشن نیست ایمان مبتنی بر خرد با ایمان از روی لجاجت چه رابطه ماهوی و وجودی دارند. اگر حقیقت ایمان همان اعتقاد از روی عقلانیت باشد، ایمان مرحله دوم، حقیقت مستقلی ندارد. اگر هم حقیقت ایمان به بی‌اعتنایی به قراین مخالف است، خردپذیری اولیه آن بدون وجه است. مقاله حاضر در پی تبیین و تحلیل نگره لوئیس با بازخوانی مبانی و مدعیات اوست. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای تحلیل انسجام درونی نظریه و نیز میزان همخوانی آن با مبانی پیشین فلسفی سامان یافته است.

کلام فلسفی رویکردی در دانش کلام اسلامی است که در عصر حاضر، بیشتر از گذشته شیوع یافته است. مقاله پیش رو تلقی‌های موجود از کلام فلسفی را گزارش و تحلیل کرده و نسبت آن با اصطلاحات و حوزه‌های دانشی مرتبط را کاویده و داوری‌های مثبت و منفی نسبت به کلام فلسفی را اعتبارسنجی نموده است. مهم‌ترین نتایج تحقیق به این شرح است: خاستگاه این اصطلاح، مباحث روش‌شناختی علم کلام است و کلام فلسفی، شاخه‌ای از کلام عقلی است که به لحاظ موضوعات مسائل و روش، اخص از کلام -به معنای عام- است؛ اما از «فلسفه کلامی» متمایز است و نسبت به فلسفه دین و کلام جدید -بر اساس تلقی‌های مختلف از این دو- گاهی مفهوماً به مرز عینیت می‌رسد و گاهی تفاوت آشکار پیدا می‌کند؛ چنان‌که به لحاظ مصداق نیز گاهی محصول تأملات عقلی متفکران در حوزه کلام فلسفی با حوزه‌های دیگر -یعنی الهیات فلسفی، الهیات طبیعی، فلسفه دین، کلام جدید و فلسفه- آثاری مشابه و با نتایج مشترک است. ارزش و ضروت کلام فلسفی نیز تابع برداشتی است که از این رویکرد کلامی می‌شود و بر اساس تعریف مختار، به لحاظ ارزش و ضرورت، همسنگ کلام عقلی غیر فلسفی و کلام نقلی است.

شیخ صدوق و شیخ مفید با ارائه نظریات و نوآوری‌هایی در حدیث‌شناسی و علم کلام، نقش مؤثری در پویایی آموزه‌های شیعه ایفا نموده‌اند. ایشان با حفظ قلمروهای معرفت‌شناختی عقل و نقل، هر دو منبع را در معرفت دینی مؤثر و لازم دانسته و روش‌های مختلفی را در بهره‌گیری از آنها اتخاذ نموده‌اند؛ به گونه‌ای که شیخ صدوق با رجحان روش نص‌گرایی، از روایات مشتمل بر استدلال‌های عقلانی نیز بهره گرفته و شیخ مفید با توجه ویژه به عقل و رویکرد عقل‌گرایانه، به اثبات گزاره‌های دینی و دفاع از آنها پرداخته است. ایشان به بررسی سند و محتوای نصوص دینی اهتمام داشته‌اند؛ لکن شیخ مفید هماهنگی مفاد خبر با گزاره‌های عقلی قطعی را بر بررسی سندی آن مقدم می‌دارد. علی رغم اشتراکات این دو متکلم در مبانی و اصول اعتقادات دینی، می‌توان اختلاف ایشان را در انتخاب روش تبیین و اثبات احکام و معارف کلامی دانست. گرچه در برخی اختلافات اساسی، روش عقلانی شیخ مفید در بررسی مفاد و سند متون دینی قابل دفاع است. درمجموع می‌توان رویکرد شیخ صدوق در توجه به علوم نقلی را فتح الباب تأسیس روش عقل‌گرایانه شیخ مفید و مبنای توسعه علوم عقلی تلقی نمود. در این تحقیق سعی بر آن است با روش تحلیلی-توصیفی و نگرشی جامع، ابعاد و زوایای مختلف اختلافات معرفت‌شناختی و روش‌شناختی در رویکرد کلامی شیخین واکاوی شود که از نوآوری‌ها و امتیازهای این اثر نسبت به آثار مشابه نگاشته‌شده در این زمینه به شمار می‌رود.