جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش برجسته‌کردن مناسبت‌های انسان‌شناسی در حوزه معناشناسی تأویل است. برای این منظور، نگارنده ابتدا معناشناسی تأویل را بررسی می‌کند و افزون‌بر اشاره به دو معنای عام و خاص تعبیر، از ارتباط معنایی تأویل و تعبیر و تفسیر سخن می‌گوید. شرح نگاه مثبت و منفی ابن‌عربی به تأویل و تبیین ویژگی‌های فردی لازم برای تأویل، از بحث‌های دیگر این پژوهش است. تأویل در باور ابن‌عربی کلیدواژه‌ای هستی‌شناسانه است. باتوجه‌به مبانی او، دربارة تناظر تأویل در سه کتاب تکوین و تدوین و نفس می‌توان سخن گفت. هر سه کتاب، تجلی حضرت حق است و حق، تأویل و حقیقت هر سه ظهور است. ایمان و تقوی و عمل به شریعت همچنین بصیرت و فراست الهی و آزادگی، از ویژگی‌های اصلی تأویل‌کننده است. علم صاحبان تأویل از نوع حق‌الیقین است و این خود نشان‌دهنده آن است که تأویل، علمی نظری و اکتسابی نیست؛ بلکه مبحثی از باب حضور و یافتن است. تأکید این عارف بزرگ بر به دست آوردن ویژگی‌هایی وجودی برای تأویل‌کننده، از نگاه انسان‌شناسانه او به تأویل خبر می‌دهد. نگارنده در هر دو رویکرد ایجابی و سلبی ابن‌عربی به تأویل، حکمت عملی و توجه به عمل را چیره می‌بیند.

عرفان و ادبیات عرفانی در قالب زبان و اصطلاحات ویژه‌ای تجلی یافته است. عارفان با بهره‌گیری از این زبان، تجربه‌ها و مکاشفات عرفانی خود را ثبت و بیان کرده‌اند. سه اصطلاح التباس و تمثّل و منازله با ویژگی‌های مشترک بسیار، بیان‌کنندۀ گونه‌هایی از تجربۀ رؤیت و کشف و شهود عرفانی‌اند. این سه اصطلاح تأویل‌پذیرند و در سطح رمزی یا محاکاتی زبان عرفان قرار می‌گیرند؛ و پیوند محکمی با مفاهیم محبت و عشق و تجلی الهی دارند. عارفان برخی از مهم‌ترین اندیشه‌های خود را در قالب این اصطلاحات بیان کرده‌اند. عین‌القضات ‌همدانی مفهوم تمثّل را اسرار بزرگ الهی می‌خواند و دریافتن عوالم دنیا و آخرت را به درک عالم تمثّل وابسته می‌داند. روزبهان‌ بقلی با‌ تکیه ‌بر اصطلاح التباس و کشف، حُسن و جمال معشوق زمینی را تجلی جمال حق به شمار می‌آورد و شاهدبازی و عشق مجازی را جایز و حتی آن را تنها راه درک عشق حقیقی معرفی می‌کند. ابن‌عربی نیز در بیان نظریۀ حضرت خیال و عالم مثال، اصطلاح منازله را در نظام فکری وحدت‌گرایانۀ خود برجسته می‌کند. این اصطلاح بیانگر گونه‌ای تنزل یا فرود عوالم روحانی و تعالی انسان برای دست‌یابی به آن عوالم است. این مقاله به‌طور مقایسه‌ای این سه اصطلاح را در نظام فکری عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی و محی‌الدین ‌بن‌‌عربی بررسی می‌کند.

مقایسۀ تحلیلی- تطبیقی آثار بزرگ ادبیات جهان، با عنوان ادبیات تطبیقی و تحقیقات بینامتنی شناخته شده است. این پژوهش‌ها، موضوعاتی ارزشمند و درخور توجه هستند. در این مقاله مبانی دوزخ در کمدی الهی دانته با عرفان اسلامی، باتکیه‌بر آموزه‌های ابن‌عربی مقایسه می‌شود. هدف این پژوهش آشکارکردن تفاوت‌ها و شباهت‌های مبانی اثر دانته با آموزه‌های اسلامی است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی -‌ تحلیلی بر مبنای روش اسنادی و برپایۀ تحلیل محتواست. در این پژوهش با مقایسۀ سروده‌های دوزخ دانته و مبانی قرآنی، عرفانی، برهانی، ادبی، زبان تأویلی و رازآلود این متن روشن می‌شود. میان مبانی معرفت‌شناسانۀ دوزخ دانته و عرفان اسلامی و به‌ویژه آموزه‌های ابن‌عربی، اشتراکات صوری و معنایی ظاهری و ماهیتی بسیاری دیده می‌شود که نشانة تأثیرپذیری دانته از ابن‌عربی و متون اسلامی است؛ مخلوق و موجودبودن دورخ، شکل دایره‌وار آن، تقسیمات درجات و مراتب دوزخ، درگیری و ستیز اهل آن، ازجملة این اشتراکات است. البته میان منابع مسیحی و اسطوره‌های یونانی دانته با منابع اسلامی شیخ اکبر اختلافاتی وجود دارد و به همین سبب گاهی مبانی عقیدتی کمدی الهی با آموزه‌های ابن‌عربی ازنظر شکلی و ماهیتی مختلف است؛ اختلاف در جایگاه جغرافیایی و تعداد طبقات دوزخ، همچنین جاودانگی در آن، ازجملة این اختلافات است.

در این مقاله میزان تطابق نظریه تک‌اسطوره ـ اسطوره یگانه سفر قهرمان، در سه مرحله کلی و پانزده مرحله جزئی ـ از جوزف کمپبل با حکایت شیخ صنعان (از حکایات منطق‌الطیر) بررسی می‌شود. در باور کمپبل، سفر همه قهرمانان داستانی در سه محور اساسی با عنوان‌های جدایی (عزیمت) و تشرف و بازگشت، درخور تبیین است؛ البته هریک مراحل خردتری را نیز می‌تواند در بر گیرد. در این پژوهش هر بخش از داستان با یکی از محورهای الگوی کمپبل منطبق و سپس از دیدگاه کهن‌الگوهای یونگ تحلیل می‌شود. بخش اصلی مقاله، بررسی مرحله‌ای داستان منظور با‌تکیه‌بر محورهای اصلی و فرعی الگوی کمپبل (اسطورة یگانه سفر قهرمان) است. در پایان این نتیجه به دست می‌آید که ادعای کمپبل مبنی‌بر وجود یک الگوی کلی و نهایی برای سفر همه قهرمانان داستانی حتی در حوزه ادبیات عرفانی، به‌ویژه در حکایت شیخ صنعان، نیز درخور تحلیل و پذیرش است. اختلاف‌ها در این مقایسه اندک است و بیشتر در چینش ریزالگوها مشاهده می‌شود.

حجاب عرفانی، یکی از موضوع‌های مهم در سنت عرفانی اول و دوم است. ابن‌عربی، عارف قرن هفتم، با کاربرد آیات و احادیث، وجود حجاب عرفانی را ثابت کرد. او عالم هستی را نتیجة تجلی اسماء و صفات خداوند می‌داند و از سوی دیگر همین اسماء و صفات خدا، خود حجابی بین بنده و پروردگار است؛ این حجاب‌ها سبب می‌شود تا انسان خداوند را نشناسد. ازنظر هستی‌شناسی، این حجاب‌ها زدوده نمی‌شوند؛ زیرا احدیتِ ذات خداوند را آشکار می‌کنند و این زدودن به نابودی ممکنات می‌انجامد؛ اما از دیدگاه سیر و سلوکی، سالک این حجاب‌ها را با پیمودن مقامات و احوال می‌تواند کنار زند و به قرب الهی دست یابد. رفع حجاب، به کشف و آگاهی سالک از امور غیبی و واردات قلبی می‌انجامد و سبب شناخت او از خداوند می‌شود. پس می‌توان گفت، حجاب‌های معرفت‌شناختی با سلوک و حجاب‌های هستی‌شناختی با معرفت زدوده می‌شوند. درنتیجه حجاب در سنت عرفانی اول یک کاستی و نقص است و سالک باید به زدودن آن توجه کند؛ اما در سنت عرفانی دوم، حجاب یک واقعیتی است که در چینش نظام هستی تأثیر می‌گذارد و درواقع کمال است؛ رفع حجاب در اینجا معنی ندارد و فقط رفت‌‌وآمد در حجاب و گذر از حجابی به حجابی دیگر منظور است. ابن‌عربی برای انواع حجاب و زدودن آنها دسته‌بندی‌ای ارائه می‌کند که درخور تفکر است؛ به همین سبب لازم است حجاب عرفانی در سیستم فکری او به روش توصیفی ـ تحلیلی، بررسی و از ناسازگاری‌های ظاهری آن در نظام فکری‌اش گره‌گشایی شود.