جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انديشمندان در باب علم الهي آثار ارزنده اي را خلق نموده اند. در اين راستا ملاصدراي شيرازي به گونه مبسوط به اين مبحث پرداخته است. وي قاعده «بسيط الحقيقه، كل الاشياء و ليس بخارج منها» را محور اصلي مباحث در اين باب قرار داده است. ملاصدرا از علم الهي ذات به ذات، در پي اثبات علم الهي به اشيا پيش از خلق و پس از خلق است. نگارنده بر اين باور است كه علي رغم جامعيت ديدگاه ملاصدرا در باب علم پيشين الهي نسبت به ديدگاه بزرگان سلف خود، همچون سهروردي و ابن‏سينا، ديدگاه وي اشكالات متعددي دارد؛ ازاين‏رو به تبييني كامل تر نياز دارد. اين نوشتار با تكيه بر مقدماتي چند در صدد اثبات حصولي‏بودن علم پيشين الهي به اشياست؛ گونه اي از علم حصولي كه كامل تر از آن قابل تصور نيست.

مباني هر مكتبي در نوع پاسخ هاي آن به مسائل زندگي ازجمله حيات سياسي تاثيرگذارند و اتخاذ هر مبنا استلزامات خاص خود را مي طلبد. در اين ميان مباني هستي شناختي داراي جايگاه خاصي است و پذيرش هر نوع مبناي هستي شناختي، اثري متناسب در چگونگي پاسخ به مسائل سياسي دارد. بر اين اساس مسئله اين است كه «مباني هستي شناختي» از منظر قرآن كريم كدام اند و پذيرش آنها چه برون‏دادهايي در تدبير حيات سياسي الزام مي كند؟ به نظر مي رسد اهم مباني هستي‏ شناختي از منظر قرآن كريم را در عناويني چون «مخلوق بودن هستي، فقر نظام هستي، قانون مندي تكويني، ابزارانگاري هستي، تداوم هستي پس از مرگ، مادي و فرامادي‏ بودن هستي» بتوان يافت و نوع پاسخ ها به مسائل سياست در اسلام متاثر از پذيرش اين مبناهاي قرآني، متفاوت از پاسخ ها در مكاتب ديگر با مبناهاي خاصشان خواهد بود. از مهم ترين نتايج پذيرش اين مباني مي توان به برون‏داهايي چون «معناداري عبادت و اطاعت در حيات سياسي، تناسب حق و تكليف سياسي با مخلوق بودن هستي، اثرپذيري حيات سياسي از قوانين تكويني و ثابت هستي، اثرپذيري قدرت از وابستگي و نياز هستي به خالق در تقنين سياسي، پذيرش دخالت علل غيرمادي در حيات سياسي، آخرت محوري در سياست و...» اشاره كرد. اين تحقيق با روش تحليل و تفسير آيات قرآن كريم سامان مي‏يابد و علاوه بر استناد به منابع تفسيري مختلف، به ‏طورويژه از تفسيرالميزان علامه طباطبايي به عنوان يكي از معتبرترين منابع دستيابي به تفسير صحيح آيات قرآن كريم در مسير دستيابي به مباني هستي شناختي مذكور و نيز برون‏دادهاي سياسي آنها بهره مي برد.

اين مقاله درآمدي است در باب عرفان عملي از منظر اهل بيت عليهم السلام و در آن از ماهيت، مختصات و اهداف عرفان عملي اهل بيت عليهم السلام سخن به ميان آمده است. بحث درباره ماهيت عرفان اهل بيت عليهم السلام معطوف به اين مسئله است كه عرفان عملي اهل بيت عليهم السلام از چه مقوله‏اي است و چه مقوِمات و مختصاتي دارد؟ در اين مقاله در باب عرفان اهل بيت عليهم السلام در ساحت نظر كه علمي شهودي و معرفتي قلبي به حضرت حق و اسما و صفات اوست، بحث نمي‏شود، بلكه در باب عرفان اهل بيت عليهم السلام در ساحت عمل كه از مقوله سلوك و توجه قلبي و عمل به دستورالعمل‏هاي عرفاني برآمده از قرآن و آموزه‏هاي عملي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است، گفت‏وگو مي‏شود. عرفان عملي در مكتب اهل بيتعليهم السلام معطوف به معرفت، محبت، عبوديت، اشراق، قرب و لقاي خداي تعالي است و از بارزترين مختصات آن، عدم انفكاك بين توحيد و ولايت ولي كامل معصوم به‏ خصوص امام زمان عج الله تعالي فرجه الشريف است و مصونيت‏ بخشي حصن توحيد، مشروط به ولايت اوست؛ اما در عرفان مصطلح گرچه ولايت، يكي از اركان است، اما ولايت منهاي امامت ائمه هديعليهم السلام مطرح است. نيز عرفان ابن‏عربي و شاگردان و شارحان او بر تجارب عرفاني عارفان غيرمعصوم، مبتني است؛ ولي عرفان عملي از منظر اهل بيتعليهم السلام مبتني بر كتاب و سنت است.

ملاصدرا بر اساس اصولي ازجمله اصل جسمانيهالحدوث و روحانيهالبقاء، حركت جوهري و سير نفس بين عوالم سه گانه و اثبات تجرد قوه خيال، ضرورت وجود بدن اخروي و نحوه پيدايش آن و همچنين كيفيت آن را بيان مي كند. طبق ديدگاه او بدن اخروي بدني مثالي است كه عينيت آن با بدن دنيوي بر اساس ملاك اين هماني شخصي روشن مي گردد. در اين ديدگاه بدن مثالي بدني جسماني با ماده متفاوت و متناسب با عالم خيال است كه با فاعليت نفس خلق مي شود. جان هيك نيز با اعتقاد به بازآفريني انسان به عنوان واحد جسمي- رواني توسط قدرت پروردگار و ارائه نظريه بدل، وجود بدن اخروي را اثبات و آن را بدلي مشابه بدن دنيوي با ماده متفاوت، اما غيرروحاني معرفي مي كند. او ملاك اين هماني شخصي را حافظه مي داند و به همين سبب بدن اخروي را بدني جديد و غير از بدن دنيوي تلقي مي كند. در مقام مقايسه، دو ديدگاه داراي نقاط اشتراك و افتراقي هستند كه بر اساس آنها مي توان ديدگاه جان هيك از فيلسوفان سنت ديني مسيحي را به ديدگاه صدرالمتالهين، بزرگ ترين فيلسوف اسلامي، نزديك دانست.

علم سياست مبتني بر مباني مختلفي ازجمله مباني انسان شناختي است كه طبعاً از منظر قرآن كريم، داراي تحليل و تفسيري ويژه و برخاسته از جهان بيني الهي مي باشد و آن را از علم سياست سكولار جدا مي سازد؛ دانشي كه بريده از وحي و انسان محور است. اين نوشته مي كوشد با مراجعه به آيات قرآن كريم و برداشت هاي تفسيري علامه طباطبايي به اين پرسش اصلي پاسخ دهد كه مباني انسان ‏شناختي علم سياست كدام است و التزام به آنها چه لوازم و دستاوردهايي در جهت توليد دانش اسلامي- بومي سياست در پي مي آورد. در پاسخ، بر اين فرضيه تاكيد شده است كه با توجه به شاخص هاي دانش بومي مطلوب و مباني انسان‏ شناختي مانند كرامت، آزادي همراه با مسئوليت، فضيلت خواهي، جاودانگي و خردورزي كه از قرآن كريم و تفسير الميزان قابل برداشت است، مي توان به دستاوردهايي متفاوت از حيث روشي، بينشي و كاركردي دست يافت. از حيث روش، انديشور سياست مي تواند علاوه بر استفاده از روش تجربي، از روش اجتهاد جامع و فراگير به كشف زواياي پيدا و پنهان متون اسلامي بپردازد. در عرصه بينشي، زمينه ها و بسترهاي شايسته اي براي رسيدن به نگرش جامع و جامعه نگر به آموزه هاي ديني فراهم مي شود تا در نگرشي واقع گرايانه اين آموزه ها براي حل مشكلات سياسي- اجتماعي نقش بازي كنند. دستاورد كاركردي آن مباني به اين نحو است كه با درنظرگرفتن هدف و رويكرد استكمالي انسان به سوي سعادت، هدف و موضوع دانش سياسي اسلامي صرفاً قدرت براي قدرت نيست، بلكه قدرت براي هدايت انسان و حركت او در جهت سعادت دنيوي و اخروي است. طرح اين مباني و پيامدهاي آن، گامي آغازين براي حركت به سوي دانش سياست اسلامي و مرزكشي شفاف با رقباي خود است.

موضوع نقش ‏آفرينان در تاريخ، از گذشته ذهن انديشمندان را به خود مشغول كرده است. كدام اراده ‏ها در به وجودآوردن حوادث و وقايع ماثرند؟ آيا جهان بر اساس برنامه اي ازپيش‏ تعيين شده از سوي خدا، به جلو مي رود و انسان در تحولات آن تاثيري ندارد يا جز انسان كسي در تاريخ نقش‏ آفريني نمي ‏كند يا... طيفي از ديدگاه‏ ها از قبول مطلق تا انكار مطلق «نقش خدا در تاريخ» قابل رديابي است. اين نوشتار در پي آن است كه نقش خداوند در تاريخ از منظر قرآن را حتي‏ الامكان در چارچوب حوادث و وقايع تاريخي بدر و اُحد تبيين نمايد. قرآن براي خداوند در تاريخ نقش هاي مختلفي قايل است؛ ولي نقش او به گونه‏ اي انحصاري نيست. او- تبارك و تعالي- نقش‏ هاي مختلفي مانند اطلاعي، مستقل و در پس افعال و اراده بشري (منفعل) را عهده دار است. اين پژوهش حسب مورد از روش هاي توصيفي- تحليلي و تفسيري استفاده مي كند.

نامتناهي‏ بودن خداوند از جمله مباحث مهم در علوم مختلف اسلامي، به‏ ويژه در حكمت متعاليه است. براهين متعددي براي اثبات آن اقامه شده كه بسيط الحقيقه از اهم اين برهان هاست. با عنايت به تفاسير مختلف از نامتناهي‏ بودن حق تعالي و تاكيد اين نوشته بر عدم تناهي وجودي و سلب هرگونه حد و محدوديتي اعم از حد ماهوي، حد وجودي و حد عدمي، پرسش جدي كه ذهن انسان را به خويش جلب مي‏كند، آن است كه چگونه مي ‏توان از راه برهان بسيط الحقيقه نامتناهي ‏بودن خداوند را ثابت و از اشكالات و چالش ‏هاي پيش روي اين برهان پاسخ شايسته ارائه نمود. ازآنجاكه وجود حقيقتي واحد و فارد است، قاعده بسيط الحقيقه در چنين ساحتي اقتضا مي‏كند كه وجود حق تعالي تمام هستي را فرا گرفته، متن واقع را به نحو تمام و كمال پر نمايد وگرنه از معناي بساطت به‏ دور خواهد بود. دراين ‏ميان ضمن تقرير قاعده بسيط الحقيقه و تفسيرهاي مختلف از آن و اثبات مقدمات لازم جهت اجراي اين قاعده در موضوع مورد ادعا برهان به‏ خوبي مطرح و شبهات مطرح ‏شده در اين ساحت به دقت بررسي و پاسخ مناسب داده مي‏شود.

اه هاي شناخت خدا از مهم‏ترين مسائل ميان پيروان اديان و انديشمندان است. استدلال بر وجود خدا از راه گسست عزم ها، نقض همت ها و شكست پيمان ها از تجربه هاي گران‏سنگي است كه از مولا علي † گزارششده و مسيري نو در راه شناخت خدا گشوده است. اين پژوهشبا استفاده از روش اسنادي- كتابخانه اي در مقام گردآوري و تحليل در مقام داوري در پي آن است ميزان اعتبار روايي، رويكردهاي شارحان نهج البلاغه و ميزان توانايي اين روايت درباره اثبات خدا و صفات او را بررسي كند. در ميان گزارش هاي موجود از اين روايت، دو روايت از شيخ صدوق در زمره روايات حسن قرار مي گيرد كه قابل اعتماد است. از قرن ششم برهان «فسخ عزايم» مورد توجه شارحان نهج البلاغه قرارگرفته است و شارحان اين اثر ارزشمند با دو رويكرد درون‏ديني و برون‏ديني به تحليل اين روايت پرداخته اند. آنچه مولا علي † درباره گسست تصميم هاي محكم بيان كرده اند، افزون برآنكه وجود خدا اثبات مي شود، برخي صفات الهي مانند وحدت، قدرت، قهر، علم و تدبير نيز اثبات مي شود.