جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع نوشتار حاضر بررسی تصورات مختلف خداشناسی در انديشه عرفانی عطار و لوازم اخلاقی و شعائری آن هاست. در اين بررسی بيان می كنيم كه اولا در خداشناسی عطار سه تصور از خدا يعنی خدای فوق تشخص و عدم تشخص، خدای متشخص و خدای نامتشخص استنباط پذير است و ثانيا در ميان اين تصورات فقط با خدای متشخص رابطه اخلاقی و شعائری امكان پذير است. زيرا اين ارتباط مستلزم دو شرط تشخص و انسان وارگی است كه فقط خدای متشخص واجد آن است. هم چنين بحث خواهد شد كه با توجه به اينكه خدای متشخص در نگاه عطار علاوه بر اوصاف انسان وار، واجد اوصاف ناانسان وار است كه فوق قواعد عقلی و اخلاقی است، در ارتباط اخلاقی و شعائری با خدا با نوعی ناسازگاری مواجه ايم.

خودسازی و خودشكوفايی سير به سمت كمال نهايی براساس قابليت ها و توانمندی های فردی است و درحقيقت عبور از خود پست به خود والا محسوب می شود. خودساختگان و خودشكوفايان افرادی هستند كه برای تحقق خود اصيل و خداگونه – به حكم فطرت كمال طلب- تلاش مي كنند. آنان از حيات حيوانی فراتر رفته اند، خودساختگان در انديشه امام خمينی كسانی هستند كه پای بر فرق انانيت نهاده؛ يعنی خود پست را فانی كرده و به خود متعالی رسيده اند. سلوك ايشان از نقطه ذل عبوديت تا نقطه عز ربوبيت است. بايد گفت مزلو نيز سخن از خداگونگی خودشكوفايان به ميان می آورد، اما معنايی كه وی از خداگونگی به دست می دهد شان انسان های قديس است نه خداوند. نگاه امام خمينی به انسان خودساخته و انسان كامل كه به كمال خودساختگی رسيده از عمق و ژرفايی فرامادی و الهی برخوردار است و حال آنكه مزلو خودشكوفايان و متعاليان را مصرانه در بستر طبيعت سراغ می گيرد؛ اگرچه گاه سخن از فراطبيعت و معنويت نيز به ميان می آورد.

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: " انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق". همچنین آن حضرت حسن خلق را کلید بهشت معرفی می کنند. در دین مبین اسلام حسنه و مدارا و صلح جویی همواره تاکید و از کینه ورزی، عدوات به عنوان زذایل اخلاقی نهی شده است. عارفان مسلمان با نگاهی ظریف و هنرمندانه به دین و مباحث اخلاقی، متون خود را با گوهر تعلیم آراستند و به ویژه سدۀ هفتم تعالیم عرفان اسلامی در بطن زندگی مردم جاری و پیام انسانی و اخلاقی دین اسلام با نگاهی عرفانی و هنری مردم را به سجایای اخلاقی، مثل اخوت، نوع دوستی، دوری از خصومت و کینه توزی، تحمل و صبر برای رسیدن به صلح و وحدت و یکپارچگی دعوت کردند. بزرگ پهنه ادب فارسی، سعدی، مولوی و حافظ پیام صلح، دوستی و اخوت آنان برجسته تر و نمایان تر به خوانندگان منتقل شود.

تعامل ميان خدا و انسان، همواره يكی از مسايل مهم در حوزه دين و معرفت خداوند بوده است. انسان در سايه سار فرهنگ ويژه ای كه در آن باليده، ارتباطی ويژه با خدا برقرار می كند و تلقی های منحصر به فردی از خدا بر جان خويش نقش می زند. مصيبت نامه عطار نيشابوری با هدف اتصال به ذات حق و شناخت خداوند، عرصه پرتلاطمی از طرز تفكر و تلقی طبقات بشری از خداوند است. مهم ترين شخصيت های اين اثر عرفانی، يعنی عارفان و ديوانگان در كنار شخصيت هايی چون پيران و مخلوقات غيرانسانی، حامل تازه ترين و متفاوت ترين انواع ارتباط با خداوند هستند. در اين مقاله كوشيده شد تعامل خداوند و مخلوقات انسانی و غيرانسانی، با توجه به دو صفت ويژه قهر و لطف الهی در ارتباط با انسان و جهان، انواع ارتباط عاشقانه و گستاخانه با خداوند در تلقی قشرهای مختلف اجتماعی تبيين شود و با توجه به حركت كل هستی تحت اراده و عنايت الهی به سوی خداوند، تلقی عطار از ارتباط بی واسطه هر انسان با خداوند و تكثر راه های ارتباط با او نموده گردد.

آسيب پذيری برخی از مكاشفات در عرصه تبيين و تفسير و تاويل مورد انكار عرفای سترگ نبوده و نيست و ابن عربی نيز به برخی از اين موارد اذعان می نمايد. ايشان ذات مكاشفه را از حيث منشا، آسيب ناپذير دانسته تنها احتمال خطا را از ناحيه مكاشِف ساري و جاری می داند. سخن اينجاست كه اين مطلب تا چه اندازه مقرون به صحت بوده و در چه مراحل و ساحتی امكان نفوذ آسيب به ساحت يافته های عرفانی وجود دارد؟ مراحل و موازين راستی آزمايی و سنجش صحت و سقم مكاشفه در مقام گزارش متكلم و مكاشِف، و نقش مولفه های تبيينی و منشا اين خطاها مورد بررسی قرار گرفته راهكارهای رهايی از اين آسيب احتمالی ارائه می گردد.

هر يك از نظريات جبر و اختيار طرفداران خود را دارد. در اين مقاله بر آن هستيم كه موضع دو تن از مدافعان نامدار توحيد افعالی را دربرابر اين موضوع برررسی كنيم. بی ترديد كسی كه خدا را فاعل مطلق نظام هستی مي داند و معتقد به لا مُوثرَ في الوجود الا الله است، درباره اختيار انسان با فردی كه انسان را فاعلی مستقل و هم عرض خدا می پندارد، نظر مشابهی ندارد. غزالی به نفی نظريه جبر و تفويض پرداخته و معتقد به راه سومی به نام كسب است كه توسط اشاعره مطرح مي شود. ابن عربي نظريه كسب را تاييد مي كند، اما آن را راه حل نهايی بحث جبر و اختيار نمی داند. وی با جمع ميان جباريت حق و تجلی اختيار خدا در انسان از بند جبر و تفويض می رهد و در عين حال حريم توحيد افعالی را نيز حفظ می كند.

آميختگی انديشه های عرفانی با ذوق شعری، اگرچه در سده چهارم هجری با رباعيات ابوسعيد ابی الخير آغاز شد، اما سنايی نخستين شاعری است كه بسياری از شعرهايش جز در قلمرو عرفان قابل شرح و تفسير نيست؛ يعني هدف و قصد گوينده آن ها بيان مضامين عرفانی است. وی جهان بينی تصوف را در آثار خويش شكل بخشيده و در اين زمينه چنان برجستگی پيدا كرده كه حديقه او را می توان دائره المعارف عرفان و تصوف ناميد؛ زيرا شامل مواعظ و روايات و امثال و حكايات بسيار در زمينه های گوناگون عرفانی است. يكی از مباحث عمده اين كتابِ معنوی، معرفت حق است. در نظر صوفيان مراد از معرفت، همان شناخت خداوند است. در عرفان، حقيقت، يكی بيش نيست كه حق تعالی است، از اين رو معرفت حقيقی، معرفت به خداوند است و اين معرفت، يا به افعال يا به صفات يا به ذاتِ خداوند تعلق مي گيرد. به باور آنان، معرفت معنايی نورانی است كه تعبير از آن قابل تصور نيست و در هنگام ضرورت جز با الفاظ متشابه و استعاری، قابل بيان نيست و نمی توان آن را در مدرسه تعليم داد. معرفت از نزد خدا بر قلب عارف افاضه می شود. در اين پژوهش، ديدگاه های حكيم سنائی درباره معرفت در حديقه تبيين شده است؛ اثری كه در دوران پختگی معنوی شاعر سروده شده و جامع نظريات عرفانی او در اين زمينه است.