جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: کتاب­های ردیه و دفاعیۀ تصوف در زمرۀ متون عرفانی هستند که به نقد تصوف می­پردازند. دو اثر اصول فصول­التوضیح و مناظرۀ تمثیلی پند اهل دانش و هوش از زبان گربه و موش که مبنای این پژوهش قرار گرفته است، جامع جدال علما و متصوفه در رد یا پذیرش نگرۀ صوفیانه در دوران حکومت صفوی است. از طریق تحلیل گفتمان انتقادیِ این آثار موضع فقها در برابر صوفیان و همچنین مواضع دفاعیه­نویسان در جانبداری از صوفیه روشن می­شود. بر این اساس برخی علما و فقها با تأثیرپذیری از ایدئولوژی- گفتمانی مسلط در دورۀ صفوی، به صورت واضح و آشکار و با زبانی الزام­آور تصوف را به بوتۀ نقد کشیده و بعضی با همان وضوح از آن جانبداری کرده­اند. در کنار این دیدگاه برخی نیز در بازی موش و گربه با زبانی اقناعی، قضاوت را بر عهدۀ خواننده گزارده­اند.

اعتقاد به مخفی و محجوب بودنِ اولیا‌ء‌الله از چشمِ اغیار، یکی از معدود مسائل مورد اتفاق، در بین اهلِ تصوّف است. باور به این نکته که اولیا در زیرِ قبابِ حق مستور هستند، و تا ارادۀ خداوند، و هم­چنین خواستِ ولیّ در کار نباشد، کسی از وجودِ ایشان باخبر نخواهد شد، باوری رایج و پذیرفته شده در تصوّف و عرفان اسلامی به‌شمار می‌آمده ‌است. مستند اهل عرفان در پایبندی به این باور، حدیثِ قُدسی «اولیایی تَحتَ قِبابی لا یَعرفُهُم غَیری» است. موضوعی دیگر که در ادامۀ همین مبحث، در میان اهل طریقت مطرح گردیده، اما دربارۀ آن اختلاف نظر پدید آمده است، عدمِ توافق درخصوص آگاهی یا بی‌اطلاعی ولیّ از نائل گردیدن خویش به مقامِ ولایت است. این موضوع، در ردیف مسائلی قرار دارد که میان اهل تصوّف بر سرِ آن منازعه وجود داشته است. مجادله‌هایی که سبب شده، دو گروهِ موافق و مخالف، به موضع‌گیری در برابر هم بپردازند. هرکدام از این گروه­ها، برای موافقت یا مخالفتِ خود با این امر، دلایلی نیز ارائه کرده‌اند. دلایلی که پذیرفتن یا رد کردن آن­ها به‌آسانی امکان‌پذیر نیست. همین عدمِ سهولت در پذیرشِ دلایلِ یک گروه و انکارِ براهینِ گروه دیگر، سبب شده، دسته­ای سوم در این میان پدید آیند که سعی داشته‌اند نظری حدِّ فاصل میانِ گروه موافق و مخالف ابراز کنند و به نزاعی عقیدتی پایان بخشند. شاخص‌ترین چهرۀ این گروه اخیر، ابوالقاسم قشیری است. این جستار، بر آن است تا ضمنِ روشن ساختنِ خطوطِ اصلی و مهم­ترین مسائلِ مرتبط با این موضوع، نقشِ ابوالقاسم قشیری در تقریبِ آراءِ دو گروهِ درگیر در این نزاعِ فکری را برای مخاطبِ کلام روشن سازد.

اهل معرفت در طول تاریخ عرفان اسلامی بر ضرورت وجود شیخ و مرشد برای سالک تأکید کرده ­اند. آنها برای اثبات این نگاه خود، گاهی به آیات و روایات و گاهی به سیره رسول گرامی اسلام (ص) تمسک جسته و گاهی این مسأله را از باب قاعده عقلی رجوع به اهل خُبره لازم دانسته ­اند. از دیگر استدلال­ های ایشان آن است که داشتن استاد موجب سرعت سیر سالک گشته و او را از انحرافات پیش­رو مصونیت می ­بخشد. با توجه به دو معیار می­ توان اندازه دلالت استدلال­ های فوق را بر بایستگی وجود پیر و مرشد در طریق سیر و سلوک سنجید: اول: آن که استاد تقسیم می­ شود به استاد خاص و استاد عام. و دوم: آن که عارفان در ضرورت وجود شیخ برای سالک، میان سالک مبتدی و سالک پیشرفته تفاوت­ هایی قائلند. با توجه به دو معیار پیش ­گفته، پیروی از استاد خاص یعنی امام معصوم در همه مراحل سیر و سلوک ضروری است. و اما در مورد استاد عام حائز شرایط، دنباله­ روی از او در چارچوب شرع برای سالکی که در مراحل پیشرفته سلوکی است اجتناب ناپذیر می­ باشد. و اما ابتدای سلوک به هیچ وجه متوقف بر داشتن چنین استادی نیست.

چکیده: بحث از ورای طور عقل از مباحث قدیمی در شناخت‌شناسی است. عارفان مشهودات خود را بالاتر از حد ذهن طبیعی و عقل بشری می‌دانند. این‌گونه معارف معمولاً یا قابل تأویل و در نهایت عقل‌پذیر تلقی می‌شوند و یا عقل ستیز. در این مقاله پس از نقل نظراتی که در این ‌باره وجود دارد؛ با بررسی حقایق و معارفی که محیی‌الدین عربی ورای طور عقل می‌داند مشخص می‌شود بخشی از حقایق عرفانی در مراحلی بالاتر از عالم عقل و جبروت به‌دست می‌آید که اصولاً از حوزه تصورات و تصدیقات عقلی خارج است و در حیطه‌ای از واقعیت الهی قرار دارد که کثرت در آنجا راهی ندارد، ازطرف‌دیگر عوالم ماسوی‌الله از دید محیی‌الدین‌عربی اصولاً خیالی و غیرثابت می‌باشد و از جانب سوم لازمه رسیدن به ماورای عقل وارد شدن در احوال سکر و فنا است که در این حالات عقل و عاقلی مطرح نیست. در اینجا خود عقل است که به قضاوت نشسته، البته عقلی قدسی و کاملاً انتزاعی.

موضوع این مقاله بررسی واژه­ شناختی و مفهوم­ شناختی «دولت» در متون کهن عرفانی فارسی و بررسی و تحلیل آن در­ مصیبت­نامه عطار است. مسأله اصلی مقاله این است که مراد از آنچه که در متون عرفانی «دولت» خوانده می­شود، چیست؟ و کاربردهای رایج آن در زبان صوفیه با توجه به بسامد بالا و اهمیت آن در متون عرفانی چگونه است؟ همچنین با توجه به اهمیت «دولت» در مصیبت­نامه عطار، معنای دقیق و محصَّل آن را در این اثر چیست و مصادیق آن کدام است؟ عطار چه چیزهایی را دولت می­خواند و گونه­های «دولت» در مصیبت­نامه او چگونه بیان ­شده­است؟ آنچه از بررسی­های انجام­شده به­دست آمد، این بود که دولت در متون عرفانی پدیده­ای از جنس موهبت، و «حادثه»­ای فراتر از محاسبات عقلانی در حیات روحانی عارفان است که وضعیت­هایی ایده­آلی همانند «وصال»، «قرب» و «فتوح روحانی» را در تجارب صوفیانه آنها نشان­می­دهد. از نظر عطار دولت، به­مثابه موهبتی ازلی که از «عالم بی­علتی» فراز می­آید، امر اشتدادی است و هر انسانی به اندازه­ای معین از آن برخوردار است. برخی پدیده­های درونی مانند «آرامش درون»، «آشکارگی معانی نهفته در جان» و برخی پدیده­های بیرونی مانند «بهره­یافتن از پیر»، «هدایت­یافتگی» از مصادیق دولت در آثار عطار است. ایماژ­های حکایت­های عطار در این زمینه، بیانگر رخدادهای ناگهانی غیرقابل پیش­بینی­ و خارج از نظام علیت است که در آنها «دولت» بر انسان «می­گذرد» و بدون بستری از انتظار منطقی به سراغ انسان می­آید. هدف این پژوهش، تعریف دقیق و بیان چیستی و چگونگی مفهوم «دولت» در متون کهن عرفانی فارسی به­ویژه مصیبت­نامه عطار است که با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است.

داستان حضرت یوسف یکی از تاثیرگذارترین داستانهای قرآنی در متون ادب فارسی خصوصا متون عرفانی است. اگرچه نگاه عرفا عموماً به حوادث داستان اغلب با هم یکسان است اما گاه میان برداشت عرفا از بخشهایی از داستان تفاوتهایی هست که هریک درخور تامل و زیباست و قصه یوسف را شنیدنی تر و این متون را خواندنی تر می کند.تنوع و کثرت برداشتها و تفاسیر عرفانی از حوادث و شخصیتهای داستان یوسف خصوصاً از زمانی که زلیخا وارد ماجرا می شود چشمگیرترست، یعنی عمده تحلیلهای عرفانی قصه به این بخش مربوط می شود بویزه که این قسمت مجال مناسبی به عرفا داده تا به عشق،(که از دید آنان پر پرواز سالکست)مراحل، انواع و مراتب آن ومباحث مربوط به آن چون غیرت بپردازند. آنها در تفسیر بسیاری از اصطلاحات این طایفه چون: فراست،طلب،استغراق،تلوین،تمکین،ایثار،عنایت و...هم به گوشه های مختلف داستان یوسف اشاره کرده،آن بخش را تمثیلی از آن مطلب قرار داده اند.در این مقاله بر آنیم تا به شیوه توصیفی–تحلیلی به این تمثیلات و تفاسیر بپردازیم.

«مَقامِ ذات» یا «هُویّتِ مطلقه» مهمترین بخشِ عرفانِ نظریِ اسلامی است. چراکه تمامِ مراتب، تعیّنات و حَضَراتِ بعدی از آن ناشی شده و هر شرح و بیانی راجع به هُوّیتِ مطلقه تمامیِ ‌لوازمِ برآمده از آن را مستقیماً و به‌نحوگسترده‌ای تحتِ تأثیر قرارمی‌دهد. هُویّتِ مطلقه، که معلوم و مشهودِ احدی نیست و موردِ توجّه‌ِ اکیدِ ابن‌عربی قراردارد، توسّطِ صدرالدین‌ قُونَوی، برترین‌ شاگردِ او، تحتِ عناوینی مانند «حیثیّتِ ‌اطلاقیِ ‌ذاتی»، «وحدت‌ِ حقیقیه‌ی حَقّی»، «جامعِ‌ بالذاتْ بینِ‌ اضداد» صورت‌بندی شد. دیگر پیروانِ مکتبِ ابن‌عربی نَظیرِ جَنْدی، فَرْغانی و عِراقی هر یک به نوبه‌ی خود در شرح و بسطِ این معنی کوشیدند. لکن در این میان عبدالرزاق کاشانی تبیینی از مقامِ ذات یا هُویّتِ مطلقه ارائه ‌داده که بیش ‌از تبیین‌ِ دیگرْ شارحین و بیش از دیگرْ جنبه‌های هُوّیتِ مطلقه بر «مَجْمَعُ‌ الاضداد» یا «جمعِ اضداد» (coincidentia oppositorum) بودنِ هُویّتِ مطلقه تأکید دارد و آن‌ را لازمه‌ی «اطلاقِ ذاتی» یا «حیثیّتِ اطلاقیِ» حَقّ می‌داند. این‌که چنین تبیینی از هُویّتِ مطلقه چه لوازمی دارد، خود موضوعی‌ است‌ که در این مقاله به ‌آن ‌پرداخته‌ خواهدشد و نشان ‌داده می‌شود ‌که تأکید بر این‌ جنبه از هویّتِ‌ مطلقه نظامِ فکریِ موجود در عرفانِ‌ نظریِ‌ اسلامی را به لحاظ مَبْنایی از نظامِ فکریِ یونان و بخصوص از نظامِ فکریِ ارسطو جدا می‌کند و به‌آن هُویّتی متفاوت و مستقلّ می‌بخشد.

تشابه اسمی و قرابت مفهومی میان برخی مقامات سلوک، همچون ذکر و تذکر سبب شده ماهیت دقیق این مقامات در هاله‌ای از ابهام بماند. در برخی آثار عرفانی، این اسامی به صورت مترادف و در مورد یک مقام به‌کار رفته و در برخی دیگر، بین آنها تفاوت قائل شده و هر کدام را مقامی مستقل معرفی کرده‌اند. در این پژوهش برآنیم با توجه به کاربرد گسترده واژه‌های ذکر و تذکر در حوزه‌های عرفانی و غیرعرفانی، ضمن بررسی معانی مختلف این دو واژه، به تطبیق آنها با یکدیگر بپردازیم. هدف آن است که مشخص شود آیا تفاوت بین ذکر و تذکر در عرفان، فقط اختلاف در تعابیر است و هر دو از یک حقیقت واحد سخن می‌گویند یا آن که با دو مقام مستقل روبرو هستیم. بدین منظور، از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. رصد آثار عرفانی نشان داد که این دو مقام ضمن اشتراک در مفهوم «یادآوری»، با یکدیگر تفاوت ماهوی داشته و جایگاه مستقلی در سلوک عرفانی دارند. مقام تذکر مربوط به مرحله اول سلوک (بدایات) است و به‌واسطه یادآوری عبادات، سالک را به یاد خدا سوق می‌دهد؛ ولی مقام ذکر مربوط به مرحله پنجم سلوک (اصول) است و قلب سالک را بی‌واسطه به یادآوری دائمی خداوند مشغول می‌سازد.

باور به تبعید روح از خاستگاه علوی به عالم فرودین، و اعتقاد به لزوم بازگشت روح به موطن اصلی، یک موضوع مشترک در تعالیم گنوسی و آموزه‌­های تصوّف اسلامی است. این مقاله به شیوه تطبیقی ابعاد مختلف موضوع تبعید روح را در اندیشه باطن­‌گرای این دو مکتب بازنموده‌­است. برای نیل به این منظور ابتدا چهارچوب کلی نگاه متصوفه و گنوسیان به مسئله تبعید روح تبیین­ شده و سپس در ضمن تحلیل ساختار و بن‌مایه‌ دو داستان «قصه سرود مروارید» و «قصه غربت غربی» از داستان‌های رمزی گنوسی و تصوّف اسلامی، وجوه اشتراک و افتراق آن دو مشخص­ گردیده است. نتیجه مقاله نشان­ می­‌دهد که درک کلی از غربت روح و تبعید آن از عالم علوی بن­‌مایۀ مشترک در اندیشه­ گنوسی و تفکر صوفیانه است و ریشه در گرایش‌­های باطنی این دو مکتب دارد. بنابراین بهتر است از منظر توارد به این اشتراکات نگریسته­ شود. هر چند با توجه به سبقت تاریخی اندیشه گنوسی بر تصوف و سمت تقدم طرح بحث تبعید روح در آثار گنوسیان، می‌توان گفت، قصه غربت غربی و رساله حی‌ابن یقظان ابن‌سینا یا نی‌­نامۀ مثنوی از تعالیم گنوسی به طور نسبی تأثیر­پذیرفته‌اند و به نوعی دارای ساختار گنوسی­‌اند