جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پجایگاه فلسفه در تمدن اسلامی و به طور خاص در ایران و ارتباط آن با اعتقادات دینی همواره مدنظر محققان بسیاری بوده است. غربیان می پندارند که پس از انتقادات غزالی و با مرگ ابن رشد فلسفه در سرزمین های اسلامی خاموش شد. اما سیر فلسفه در ایران تا امروز بطلان این نظر را نشان می دهد. در واقع از یک طرف غزالی با نقد کلامی خود نظر فلاسفه را به طور روزافزون به مبانی دینی جلب کرد و از طرف دیگر عرفا با نقد روشمند خود از فلسفه و با توجه به اشراق و طریق عملی همراه با سلوک فردی و مبانی اعتقادی در شکل دادن نظام جدید فلسفی در ایران که در آن مبانی کلامی، فلسفی و عرفانی در حکمت متعالیه سازمانی نو و بدیع یافت، یاری بسیار رساندند. در این مقاله، نگارنده سهم شیخ محمود شبستری شاعر و عارف بزرگ ایرانی را در ایجاد این طریق جدید بررسی کرده و نشان می دهد که این متفکر با نقد ایجابی و روشمند فلسفه مشابی از دیدگاه عرفانی و معرفت شناسی اشراقی، و با توجه به سلوک فردی همراه با مبانی اعتقادی و زبان رمزی، و با طرح حکمت در مقابل فلسفه مشایی در این امر نقش مهمی داشته است.

مناسبات فرهنگی ایران و عثمانی دیرینه است و وجود آن جای پرسش ندارد. اما واکنش های فرهنگی - سیاسی شاعران و متفکران عثمانی، در قبال رویدادهای اجتماعی - سیاسی ایران که پدیده ای است متاخر، شایان مطالعه و بررسی است. هدف این مقاله، بررسی تاثیرپذیری سه تن از شاعران بلند آوازه عثمانی از بزرگان ادب ایران و چگونگی واکنش ایشان به حوادث مربوط به قانون خواهی ایرانیان است که، هر چند در ظاهر، بیان «حدیث دیگران» بوده، اما کاربردی دوگانه داشته و ضمن پشتیبانی از جنبش ایرانیان، زمینه توفیق فعالیت های مشروطه خواهی در عثمانی و تثبیت آن را، نیز، مساعدتر می کرده است.

این مقاله به تحلیل دلایلی می پردازد که حضور همیشگی موضوع ویرانه ها در سفرنامه های مشرق زمین از قرن 17 تا 19 را اثبات می کنند: تمام متون حضور مسحور کننده بناهای ویران شده، شهرها و روستاهای تخریب شده را بسط و گسترش می بخشند. در قرن 18، این تصویر در متنی مشهور از «ولنه» بنام «ویرانه ها» و در ادبیات توسط رمانتیک های مشهور تحلیل و بررسی شده است. تصویر که در قرن 17 دارای مفهوم منفی دارد، در قرن 18 تا اندازه ای مثبت می شود تا در دوره رمانتیسم به تفکری بیهوده بدل شود. «نظریه ادبی ویرانه ها» با گرایش به فرهنگ خارجی و نوعی مالیخولیایی و ذهنیتی پیش استعماری که در شرق ویران شده، نه تنها گذشته اروپا را می یابد، بلکه تضمین می کند تا از بقایای تمدن های بشری صیانت کند. (اروپا در مشرق زمین بقایای گذشته خود را دید و خواست تا بقایای تمدن های درخشان کهن را از آسیب مصون نگه دارد.)

فعل مضارع در میان زبان های عربی و فارسی از دیگر فعل ها، کاربرد بیشتری دارد زیرا این فعل دارای گونه های بسیار و ساختارهای متنوع است و برخلاف فعل ماضی که تنها بر گذشته دلالت دارد، این فعل هم بر زمان حال و هم بر آینده دلالت می کند و از همین روی دامنه معنایی آن وسیعتر و گستره کاربردی آن پهناورتر و میدان ساختاری آن فراختر از فعل های دیگر است. نگارنده در این مقاله با پی گیری و پژوهش در روش های کاربردی این فعل، به ارایه نمونه هایی از عربی و فارسی خواهد پرداخت و با مقایسه و تطبیق آن ها با یکدیگر و با بهره گیری از نظرات دانشمندان نحوی و دستوری در این باره به توضیح و تبیین خواهد نشست تا گوشه ای از وسعت هر دو زبان را آشکار سازد. بی گمان گستردگی فعل مضارع در زبان فارسی از گستردگی آن در زبان عربی کمتر نمی باشد و با برابر نهادن عربی این موضوع در کنار فارسی آن، نه تنها به زوایای پنهان زبان می توان پی برد بلکه از این راه نکات بلاغی و زیبایی های ظریف آن نیز دریافت می شود و مرزهای قلمرو معانی بلند بر محمل الفاظ دقیق نمایان می گردد.

مکتب اعتزال از فرقه های کلامی عقل گرایی است که دیدگاه های متکلمانش به آرای شیعه و از جمله اسماعیله بسیار نزدیک است. از سوی دیگر آثار حکیم ناصر خسرو، متکلم برجسته اسماعیلی، عرصه بیان اندیشه های اسماعیلی است که از رهگذر مقایسه آثار او و معتزله می توان به شباهت ها و اختلاف های این دو نحله فکری دست یافت. بحث های مشترک میان اکثر متکلمان عبارت است از: صفات حق، رویت خداوند، کلام خدا، آفرینش، عدل، جبر و اختیار. در این مقاله سعی می شود ضمن بررسی دیدگاه های ناصر خسرو معتزله نقاط اختلاف و اشتراک دو مکتب اعتزال و اسماعیلی نمایانده شود.

نقد محتوایی آثار ادبی در پژوهش های ادبی پارسی چندان رواج و روایی ندارد و بسا که زیبایی ها و جذابیت های بیرونی و موضوعی پژوهنده و خواننده را آن چنان درگیر می کند که به درستی و نادرستی نگاشته ها کمتر توجه می نماید. یکی از متون معتبر نثر فارسی که از منابع اصلی پژوهشگران درباره شخصیت جلال الدین مولوی و خاندان و یارانش می باشد، کتاب مناقب العارفین نگاشته شمس افلاکی است. این کتاب با شیوه ای مریدانه و مخلصانه نگاشته شده و اشتباهات و تضادهای بسیار دارد. از گذشتگان با بیاناتی غیر واقع، اسطوره می سازد و از معاصران با شیفتگی بسیار شخصیت های فرا واقعی جلوه می دهد که با نگاشته های خودش هم - اگر دقیق بررسی شود - تطبیق نمی کند. در این جستار احوال یکی از گذشتگان (بهاء ولد) پدر مولوی و یکی از معاصران او (امیر عارف، نوه مولوی) بررسی می شود.

مروری انتقادی بر زندگی، حیات فکری و آثار و اندیشه های میخاییل باختین نشان می دهد که شرایط اجتماعی - سیاسی و جامعه فکری آن روز شبکه ای پیچیده از عوامل و مولفه ها را به وجود آوردند که بستری مناسب برای ظهور شخصیتی چون باختین با آن مفاهیم، رهیافت ها، و آثار مهیا شد. به این معنی که شرایط موجود و فضای حاکم در زمان حکومت تک صدا و استبدادی استالین به همراه تجربه شخصی باختین تاثیرات به سزایی بر شکل گیری و تبلور اندیشه ها، افکار و آثار وی داشتند. چنین دیدگاهی در مورد حافظ نیز صدق می کند. چرا که «احوال روزگار و اوضاع زمانه» نقش بسیار مهمی در اشعار وی داشتند. به سختی دیگر، حافظ در زمان حیاتش دنیای تک صدا و چند صدای آن روز را تجربه کرد و در اشعارش به بازتاب و ترسیم آن دو پرداخت تا از این طریق تک صدایی را مورد اعتراض، انتقاد و درنگ قرار دهد. به این اعتبار، مقاله حاضر کوششی است تا تاثیرات شرایط اجتماعی - سیاسی و تجربه شخصی حافظ در اشعارش و هم چنین آن دو دنیا را به همراه کیفیات، ویژگی ها، ارزش ها و مردمانش نشان دهد.

از منظر عرفان ابن عربی، هستی - که همان حق است - در مراتب و مراحل مختلف با جلوه های متعددی خود را نمودار ساخته است. ویژگی هایی در آینه است که تامل در آن ها بستر مناسبی برای تفسیر پدیداری حق و خلق فراهم نموده است. در مکتب ابن عربی؛ از جهتی حق آینه ای است که جلوه هایی را نمودار ساخته است و نظاره آن جلوات همواره با اختفا آینه توام می باشد. خلق پدیدار شده نیز چیزی جز تصویر آینه ای حق نمی باشد. مقاله ذیل پژوهشی است که استفاده از «آینه» در مکتب ابن عربی را به عنوان الگویی برای تفسیر و تبیین هستی مورد بررسی قرار داده است.

بوف کور نوشته صادق هدایت و شازده احتجاب نوشته هوشنگ گلشیری از جمله مشهورترین و بحث انگیزترین رمان های منثور و معاصر فارسی هستند که مورد بررسی های فراوان قرار گرفته اند. با این وصف، نوع ادبی این دو اثر تاکنون بر اساس معیار و هنجاری دقیق و روشن تعیین نشده است. از این رو مقاله حاضر پس از نگاهی کوتاه به پیدایش سورئالیسم در کشور فرانسه، توضیحی مختصر درباره بینش ها و برداشت های نویسندگان این جنبش و به خصوص پس از ذکر شاخص های رمان سورئالیست می کوشد تا وجود آشکار و چشمگیر ویژگی های این گونه رمان را در دو اثر بلند آوازه فارسی نشان دهد. تا در نهایت به این نتیجه دست یابد که بوف کور یک رمان سورئالیست در حد کمال است و در کنار آن شازده احتجاب نیز جایگاهی مشابه دارد.

برخی از بحث های کلامی از قبیل: «جبر و اختیار»، «قدم یا حدوث قرآن» و «ایمان»، از بحث های اولیه فرقه های مختلف اسلامی محسوب می شوند. بحث «ایمان» اولین بار توسط فرقه سیاسی «خوارج» مطرح گردید. آنان خلفای «بنی امیه» را به سبب ارتکاب گناهان، به خصوص کبیره، به خروج از دایره ایمان متهم کردند و کافر دانستند؛ اما اهم فرقه های اسلامی نظیر: «اشاعره»، «شیعه» و «مرجئه)، مرتکبان کبیره را «فاسق» شمردند، نه «کافر». «سنایی» نیز به عنوان حکیم و متکلمی مومن، به مبحث مهم کلامی «ایمان» و «کفر» همچون بحث های دیگر کلامی از قبیل: توحید، جبر و اختیار، قدم قرآن و ... توجه کافی دارد و محتاج بحث و بررسی دقیق می باشد. وی در بخش کلامی، رکن اصلی ایمان را «تصدیق قلبی» می داند و به دو رکن دیگر آن، یعنی، «عمل به اعضا» و «اقرار به زبان»، به دیده فرعی می نگرد. طبق دیدگاه وی مسلمان، با برطرف نمودن موانع تحقق ایمان، به ایمان مورد نظر قرآن و سنت نایل می شود و این ایمان سبب ایمنی اخروی و دنیوی مومن می گردد. در بخش عرفانی «ایمان» و «کفر»، شباهت هایی بین دیدگاه های وی با دیدگاه های عرفایی چون: «عین القضاه»، «حسین بن منصور حلاج» و «امام محمد غزالی» دیده می شود. در این بحث، سنایی بر این باور است: از آن جا که مقصد نهایی کفر و ایمان، جانان است، تفاوتی بین آن دو نیست. بخش پایانی نیز به اهم فضایل اخلاقی که ساختار معنایی ایمان را استقامت می بخشند، اختصاص یافته است.