جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده ندارد.

آنچه که به طور صریح یا غیر صریح از آثار ابن سینا و غزالی بدست می آید این است که روش علوم تجربی مشاهده و تجربه است؛ اما به صرف مشاهده و تجربه و بدون مبانی عقلی، علوم تجربی شکل نمی گیرند؛ زیرا انسان قبل از هرچیز حضوراً و بی واسطه به وجودِ خود آگاه می شود. این آگاهی، یقینی ترین علم اوست. او از طریق حواس، ادراکات جزئی و متغیری بدست می آورد. وی به طور بدیهی این ادراکات را معلول جهان بیرون دانسته و بدین طریق به وجود جهان خارج پی می برد. همچنین با مطابق دانستن این صور با جهان خارج، به قابل شناخت بودن هستی و به توانایی حواس یا عقل خود در شناخت آن اعتراف کرده است؛ اما شرط علمی بودن یک قانون، کلیت و ضرورت است. بدین جهت عقل با تجزیه و ترکیب داده های حسی، به آنها کلیت و ضرورت می دهد.از مطالب بالا نتیجه می شود که اولاً علوم تجربی بر مبانی غیر تجربی استوارند. چنانکه اگر درستی روش تجربی به واسطه خود تجربه اثبات شود، دور باطل پیش می آید. ثانیاً به صرف استقراء در جزئیات، این علوم شکل نمی گیرند. بلکه وقتی در مشاهدات مکرر، حادثه ای به طور دائمی و یا اکثری رخ داد، عقل این قیاس خفی را دخالت داده و می گوید: «اتفاقی، دائمی و یا اکثری نیست». به همین جهت این متفکران، علوم تجربی (طبیعی) را قسمی از علوم فلسفی دانسته اند. البته در اینجا ابن سینا و غزالی راهی را برای اثبات این قاعده ارائه نداده اند. ثالثاً به ترتیب، حضوری بودنو بدیهی بودن و یا به بدیهی منتهی شدن، ملاکهای علم یقینی اند.غزالی درعلم حضوری، الهام و کشف شهودی را از تمام علوم، یقینی تر می داند؛ اما از آثار ابن سینا چنین استنباطی نمی شود.اکنون با توجه به مطالب بالا این پرسش مطرح است که چرا غزالی با فلسفه و اصل علیت مخالفت کرده است؟پاسخ این است که غزالی با انگیزه های غالباً دینی با فلسفه در مقام تحقق، یعنی با فلاسفه به مخالفت برخاسته است؛ زیرا از دیدگاه او فلاسفه به جای پیروی از موازین منطقی و عقلی، بیشتر از اوهام خود الگو گرفته اند. او در حالی که می توانستگفته های آنان را تأویل کند، از حربه تکفیر استفاده کرد.او در مساله ضرورت علّی و معلولی، موضع هماهنگی ندارد. وی در تهافت الفلاسفه با پیروی از دیدگاه خاص اشعریها به نفی آن پرداخته؛ اما در همین کتاب، در یک موضع جدلی و در معارج‌القدس به طور واقعی آن را پذیرفته است.در دیدگاهِ نفی ضرورت علّی و معلولی و دخالت دادن مستقیم اراده الهی در وقوع حوادث طبیعی، دیگر جایی برای نقش آفرینی علل و عوامل مادی حتی در حد اعداد هم باقی نمی ماند.با وجود اختلاف‏های اساسی بین دیدگاه های ابن سینا و غزالی، هیچکدام را نمی توان ضد عقل و یا ضد دین دانست. اختلاف آنها را می توان از قبیل اختلاف دو فیلسوف یا از نوع اختلاف یک فیلسوف مسلمان با یک متکلم مسلمان دانست.ابن سینا تمام حرکتها را به طبیعت ارجاع داده و این یکی از جاهایی است که از ارسطو فاصله می گیرد.هر دو اندیشمند، طبیعت را مخلوق و آیۀ وجود و تجلی صفات و افعال حضرت حق می دانند و برای کمال انسان، مزرعه آخرت.بر اساس این دیدگاه قدسی، خداوند متعال مالک و خالق طبیعت است. او انسان را خلیفه خود در زمین قرار داده است . پس او هم باید نوع خلافت و نحوه و میزان استفاده از طبیعت را تعیین کند و بر اساس همین دیدگاه است که می توان دخل و تصرف بدون اذن او را غاصبانه و غیر مجاز دانست و بدین طریق راهی برای نجات بشریت که همه چیزش در معرض فنا و نیستی قرار گرفته پیدا کرد.البته در باب ملاک مخلوقیت، ابن سینا به نظریه امکان ذاتی، و غزالی به نظریه حدوث زمانی معتقد است، اما این اختلاف، در اینجا به دلیل اشتراک آن دو در نگاه قدسی به طبیعت، مورد اعتنا نیست.

اطلاق نور بر خدا در آیه 35 سوره نور مسأله ناسازگاری آن با تنزیه الهی را به میان آورده است. مسأله این تحقیق بررسی تاریخی دیدگاه مفسران جهت کشف الگویِ تطور دیدگاه‌ها و مبانی آنها است. مفسران تا قرن 5 مسأله ناسازگاری را با تفسیرهای مجازانگارانه و استعاره‌نگر حل کرده‌اند. تلاش برای تفسیر حقیقیت‌انگارانه اطلاق نور بر خدا از قرن پنجم با آراء کسانی مانند ثعلبی و عبدالقاهر جرجانی آغاز می‌شود. این تلاش به دست مفسران عرفانی و فلسفی مشرب چون غزالی، میبدی، سهرودی، ابن عربی و ملاصدرا مبانی هستی‌شناختی می‌یابد. مدل رایج در تفسیر حقیقت‌انگارانه، مابعدالطبیعی سازی مفهوم نور است. در این فرآیند، با تحلیل مفهوم عرفی نور به دو بخش هسته -معنای حقیقی- و پوسته – معنای ظاهری- مفهوم آشکار بودن و آشکار کردن غیر، به‌عنوان مفهوم اصلی و هسته‌ای نور دانسته می‌شود. بر این اساس دایره شمول مفهوم حسی گسترده‌تر می‌گردد و شامل دیگر مصادیق اعم از حسی و غیر حسی می‌شود. در گام بعد، حقیقت نور دارای مراتب لحاظ می‌گردد و خدای متعال به‌عنوان بالاترین مرتبه نور مطرح می‌شود که دیگر مراتب در نسبت با او مجازی بیش نیستند. در این پژوهش با مطالعه تاریخی تفسیر صدر آیه نور می‌توان به مراحل تکامل فرآیند مابعدالطبیعی سازی مفهوم نور دست یافت.

اگر چه متفکران مورد نظر در این رساله در فهم و بیان چیستی سعادت با هم اختلاف هایی دارند، ولی همه ایشان سعادت را در نسبتی که با مفهوم علم و معرفت دارد جستجو می کنند و این همان طرح و فهمی است که جریان عمومی فلسفه در جهان اسلام از مفهوم سعادت دارد. اما در این میان اختلاف هایی نیز بین این دو جریان وجود دارد.چیستی علم و معرفت و راه رسیدن به آن، دو نقطه کانونی است که نظریه سعادت شناختی آنها را از هم جدا می کند که آن را باید در ادبیات اسماعیلیه ذیل دو بحث «امام و امامت» و « تطابق عالم عین و عالم دین» جستجو نمود. تلقی خاص متفکران اسماعیلی از معرفت باعث می شود که نظر و عمل برای آنها در قالب دو مفهوم دوگانه طرح نشود و عمل به نوعی به نظر ارجاع داده شود. و این برخلاف نگاه فلاسفه است که به عمل به عنوان عامل دوم و فرعی دخیل در سعادت می نگرند. حاصل نگاه خاص متفکران اسماعیلی به مفهوم سعادت و تلقی خاص آنها از معنای معرفت، در حوزه اخلاق این است که متفکران ما در حوزه اخلاق و عمل نیز همچنان معرفت را پیگیری می کنند. یعنی پاسخ ایشان به چرایی لزوم کمال در اخلاق و کسب فضائل اخلاقی و اجتناب از رذائل اخلاقی، نقش مثبتی است که فضائل اخلاقی در حصول معرفت و رذائل در حصول جهل دارند. پیوند وثیقی که متفکران مورد نظر در این رساله بین مفهوم امام با دو مفهوم سعادت و اخلاق می بینند،سبب می شود که پایگاه ایشان در اخلاق پایگاه دینی باشد و نمی توان رویکرد ایشان به اخلاق را در زمره رویکردهای فلسفی-عقلی به اخلاق به شمار آورد.

عنوان رساله حاضر ماهیت و مولفه‌های حیات طیبه از منظر قرآن است. حیات طیبه از مهم‌ترین مسائل در ارتقاء روح انسانی و نیل به سعادت حقیقی است. زیستی که عاری از هرگونه دغدغه دنیوی بوده و آرام یافتن در سایه رضایت الهی والاترین نتیجه آن است. حیات طیبه احوالاتی را بر انسان مستولی می‌کند که به سبب آن در شیوه نگرش او به جهان و نیز کیفیت زندگی او دگرگونی ایجاد می‌شود. چنین انسانی با استعانت از ایمان و عمل صالح و به دلیل اتصال به منبع هستی، بدون هراس از نیستی و فنا به حیاتی جدید، حقیقی، دائمی و فراتر از حیات مادی سایر انسان‌ها، در همین دنیا دست می‌یابد. پژوهش‌های متعددی در این زمینه انجام شده است اما یا به بررسی بعدی از ابعاد حیات طیبه با رویکردی غیر پژوهشی پرداخته و یا بدون محوریت آیه 97 سوره نحل و بدون رویکرد تاریخی به تفاسیر، به صورت پراکنده آن را مورد بررسی قرار داده است. در این رساله با رویکردی مسأله محور به آیه مورد نظر توجه شده و 12 مسأله که بر مبنای این آیه قابلیت پژوهش و پاسخگویی دارد، استخراج گردیده است. علاوه بر آیه مذکور، در 68 آیه دیگر، رهاورد‌های ایمان و عمل صالح ذکر شده که به دلیل رویکرد تربیتی این رساله و نیز برای تبیین هم‌سویی این آیات با یکدیگر، در 26 قالب دسته بندی گردیده و تلقی مفسران مختلف در باب دنیوی یا اخروی بودن این آثار بیان شده است. محل و ظرف تحقق حیات طیبه، مسأله اصلی این رساله است. نظرات مفسران در این مسأله سه دیدگاه عمده است: حیات طیبه در این جهان، در قبر و در جهان آخرت. مفسران در چیستی حیات طیبه دیدگاه‌های متنوعی چون قناعت، رضا، روزی روز به روز، طاعت الهی و سعادت دارند. نظریه علامه طباطبایی در مورد حیات طیبه دارای دو رکن است: این جهانی و حقیقی بودن حیات طیبه. با استفاده از آیات همسو، آثاری حقیقی که در سایر آیات قرآن برای حیات طیبه ذکر شده، استخراج گردیده و تحقق آن در دنیای ماده بر اساس مبانی حکمت متعالیه صدرایی تبیین شده است تا بر این نکته تصریح شود که تمام نظراتی که مفسران در باب ماهیت حیات طیبه مطرح کرده‌اند به جنبه‌ای از حیات طیبه اشاره می‌نماید.

میرداماد برای اولین بار مفاهیم معقول دوم را به نحوی تعریف یا تفسیر می کند که با ویژگی‌های مفاهیم فلسفی سازگار بوده و آنها را در بگیرد. در تعریف میرداماد، معقول‌های اول مفاهیمی هستند که به امور متمایز و عینی در عالم واقع دلالت دارند و در مقابل معقول‌های دوم منطقی و فلسفی مابه ازایی در عالم واقع ندارند و به هیچ امر عینی مستقل و متمایزی اشاره نمی‌کنند. در نظریه میرداماد معقول دوم بودن یک مفهوم معادل اعتباری بودن و مابه‌ازای عینی نداشتن و معقول اول بودن معادل اصیل بودن و عینی بودن مدلول آن است. از دیدگاه او مفاهیم ماهوی و نسبت‌ها و لوازم سلبی و ثبوتی آنها معقول اول و مفهوم وجود هم معقول دوم شمرده می‌شود. در واقع اعتباری بودن وجود به معنای معقول دوم بودن مفهوم وجود و اصالت ماهیت به معنای معقول اول بودن مفاهیم ماهوی است. تعریف میرداماد از معقول های دوم با تعریفی از معقول دوم که بر اساس تقدم دلالت بر امر عینی و بالذات خارجی صورت گرفته، شباهت بسیاری دارد. نظریه میرداماد با دشواری‌هایی در زمینه مواجه است که ناشی از عدم توجه به معانی و اعتبارات گوناگون وجود و معقول دوم شمردن همه آنها است. نظریه او در مورد توجیه امکان حمل وجود به واجب الوجود نیز با تعارضاتی مواجه است.

«اندیشیدن به غایت»، «سنجش بین غایات احتمالی» و «گزینش نهایی غایت و هدف مطلوب»، اولین مرحله -مرحله شناخت- از مراحل صدور فعل نزد فیلسوفان مسلمان در تحلیل فلسفه‎‌ عمل است. تحلیل‌های ناظر به شناخت غایت و هدف‌گزینی در این مرحله، از سنخ مباحث شناخت‌شناسی بوده و از این رو متاثّر از قوای ادراکی انسان و به‌خصوص قوّۀ خیال و تاثیر آن بر مبادی علمی صدور فعل است. مسأله اصلی این جستار، شناخت جایگاه، کارکرد و چگونگی تاثیرگزاری خیال در شناخت و انتخاب غایات(اهداف) است. ره‌یافت به دست آمده بیان‌گر تاثیرگزاری مؤثر و گستردۀ قوّه خیال بر«شناخت انسان از خود» و «انتخاب اهداف بر پایه آن» است. انگیزه و اراده به سوی رفتار یا عملی خاص نیز، مبتنی بر احساس نیاز و کمال‌جویی فاعل است که خود، در پرتو تصویرسازی‌های خیال از فاعل و اشیاء پیرامونی وی شکل می‌گیرد. به شکلی که اهداف و انگیزه‌های رفتاری، متعلّق به تصویرهای تخیّلی انسان است و نه حقائق خارجی.

شيخ بهائي، بي ترديد يكي از بزرگترين متكلمان و فقهاي جهان تشيع است كه جامع علوم زمان خود بوده و در اكثر رشته هاي علمي ، ديني و فلسفي عصر خود صاحب تاليفات و آثار بسياري است. پرداختن به ديدگاهها و آراء او از جهات بسياري حائز اهميت اس ت. از جمله فهم كامل تر و عميق تر سير تكاملي كلام اماميه، موقعيت تاريخي مهم عصر صفويه و شهر اصفهان در قرون دهم و يازدهم هجري و نيز تاثير شگرف شيخ بهائي بر شاگرد فرزانه خود، صدرالمتالهين، ملاصدراي شيرازي، به ويژه در علوم نقلي از مسائلي اس ت كه تعمق و بررسي ديدگاههاي او را ضروري مي نمايد. يكي از مهمترين وجوه شخصيت جامع الاطراف و ذوالفنون شيخ بهائي، همانا آراء عالي و بديع او در كلام اسلامي است كه با نظري دقيق و موجز و با رعايت كامل ادب و احترام نسبت به ساير عقايد، نظر خود را در هر مسئله اي بيان داشته است، واز آنجا كه نظريات او در مسائل كلام فاقد نظم و انسجام بوده و اغلب در پهنه اي كتابها و رسالات مختلف ذكر شده است، لذا اين رساله، تحقيقي است كه حتي الامكان كوشيده است تا امهات مسائل و آراء كلامي را كه شيخ در آن اظهار نظر كرده و يا ابداعي دارد را با يك سيرتحليلي و منظم گردآوري كند و در اين راستا به مسائل خداشناسي، اسماء و صفات الهي، نبوت و امامت و معاد پرداخته است. در خاتمه نيز فهرست جامع و كاملي از آثار خطي و چاپي شيخ بهائي ارائه شده است.