جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن از دیرباز توجه محدثین، اخباریون و مفسران شیعه و سنی را جلب کرده است. هر گروه با استناد به دسته‌ای از روایات در پی اثبات نظریه خود هستند البته قائلین به تحریف نیز سخنی از تحریف به زیاده نیاوردند و تنها از وقوع برخی نقیصه‌ها سخن گفته‌اند. در این مقاله بر آن‌ایم که ابتدا پیشینه‌ای از تحریف را ذکر کنیم و بعد به تاریخ احتمال تحریف قرآن که به سه بخش دوران خلیفه اول و دوم، دوران عثمان، و دوران بعد از خلفاء تقسیم‌بندی شده است می‌پردازیم. با بررسی‌هایی که در این مقاله صورت گرفت به این نتیجه می‌رسیم که قرآنی که اکنون در دست ماست همان قرآنی است که در زمان پیامبر(ص) بوده است، و هیچ‌گونه تحریفی در آن صورت نگرفته است.

آراء و دیدگاههای اخوان الصفا در بارة ماهیت دین و تأویلات آنان در بارة آیات قرآن مورد توجه جمعى از اندیشمندان به ویژه مفسران قرآن بوده است. شماری ازمفسران تحت تأثیر دیدگاههای باطنی اخوان الصفا واقع شده و مستقیماً و یا بطور غیر مستقیم از آراء آنان بهره برده اند. هرچند اخوان الصفا برای فهم آیات قرآن، تمسک به معنای ظاهری را مجاز ندانسته و تأویل آیات را امر ضروری می‌دانند، لکن هرنوع تأویلی را روا ندانسته و با تأویلات بسیاری از تأویل گرایان به ویژه با معتزله به شدت مخالفت ورزیده اند. در این مقاله نویسنده کوشش نموده تا دیدگاههای تأویل گرایانه اخوان الصفا در باره آیات قرآن و نیز تأثیر آراء آنان را بر مفسران بررسی کند.

از آنجا که خداوند متعال قرآن کریم را برای هدایت بشر نازل کرده است، در بیان معارف این کتاب آسمانی از روش‌های متعدد و متنوعی استفاده نموده است. یکی از رایج‌ترین روش‌های بیان معارف قرآن استفاده از قالب قصه است. قصص قرآن علاوه بر آنکه سرشار از حکمت و عبرت‌آموزی هستند، از نظر ساختاری هم از قواعد خاصی پیروی می­کنند. از این رو محققان داستان­های قرآنی را از جهات گوناگون همچون کوتاهی و بلندی، ایجاز، تکرار، تنوع اسلوب، نظم ویژه در بیان حوادث، وجود تشابه و تفارق و ... بررسی کرده‌اند. از میان داستان­های قرآن، سرگذشت پیامبران از اهمیت والایی برخوردار بوده و پژوهش‌های بسیاری بر این مبنا انجام پذیرفته است. مقاله حاضر به بررسی وجوه اشتراک ساختار سلوک داستان زندگی حضرت آدم(ع) و حضرت موسی(ع) از ابتدا تا بعثت این دو پیامبر پرداخته است.

مبحث اعجاز قرآن با وجود پیشینه کهن در مباحث علوم قرآن، هنوز تازگی و شادابی خود را حفظ کرده است و کرانه­های شناختی آن در مقایسه با ناشناخته­های آن چندان عظیم نمی‌نماید. در یک تقسیم­بندی کلی وجوه اعجاز قرآن به دو دسته تقسیم می‌شوند: الف) وجوه بیانی اعجاز قرآن، ب) وجوه معنایی اعجاز قرآن؛ منظور از وجوه بیانی اعجاز قرآن این است که بیش‌تر به جنبه‌های لفظی و عبارات بکاررفته و ظرافت‌ها و نکات بلاغی نظر داشته است و منظور از وجوه معنایی قرآن، وجوهی است که بیش‌تر به محتوا و معنای قرآن پرداخته است و از جمله وجوه اعجاز معنایی قرآن عبارت است از 1.عدم احصاء مطالب قرآن با شرح و تفسیر 2.عدم اختلاف و تناقض در قرآن 3.علم و معرفت 4.هدایت‌گری 5.خبرهای غیبی 6.اعجاز تشریعی؛ اعجاز قرآن از جهت تشریع و قانون‌گذاری یعنی اشتمال بر قوانین جامع و متعادل؛ در این نوشتار این جنبه از اعجاز قرآن از دیدگاه اهل‌ بیت علیهم السلام به اثبات رسیده است. به این صورت که ابتدا وجه اعجاز بودن تشریعیات قرآن بیان شده است، سپس آیات قرآن کریم، روایات اهل‌ بیت علیهم السلام و تأثیر اعجاز تشریعی قرآن بر عرب به عنوان دلائل اعجاز تشریعی قرآن آورده شده است.

مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می‌کند که نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد. اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات کلیدی این تحقیق بوده‌اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رأی مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

در متون مقدس ادیان ابراهیمی توجه به گذشته و حال و آیندة تاریخ بشر جایگاهی شاخص دارد. کتب موجود در عهد عتیق، با ساختاری نسبتاً تاریخ‌گونه، سرگذشت انسان را از آغاز آفرینش جهان و انسان شروع می‌کند و تا رسیدن به پیدایش قوم بنی‌اسرائیل ادامه می‌دهد. از این‌جا به بعد این تاریخ رنگ قومی به خود می‌گیرد و در نهایت نگاهی به تصورات و مفاهیم آخرالزمانی دارد که گاه قومی‌اند و گاه فراگیر. عهد جدید را باید در دو بخش جداگانة اناجیل و رساله‌ها مورد بررسی قرار داد. بخش اناجیل فاقد نگاه تاریخ‌گونة عهد عتیق است، اما در عین حال، از دیدگاه نگارندگان آن، از تحقق‌ وعده‌های مسیحایی عهد عتیق خبر می‌دهد. بخش رساله‌ها (بطور خاص رساله‌های پولس) مفاهیمی را از عهد عتیق وام می‌گیرد و با تفسیری خاص از آن‌ها، نوعی الهیات مخصوص به خود و نوعی فلسفه تاریخ عرضه می‌کند. تصلیب حضرت عیسی(ع) و صعود آن حضرت به آسمان «نقطة عطفی» مهم در این فلسفة تاریخ به شمار می‌رود. چینش مطالب قرآن و نیز محتوای آیات قرآن گرچه حالت گزارش تاریخ‌گونه ندارد، اما در مفاهیم قرآنی گذشته و حال بطور ضمنی و آیندة انسان به جدّ و با تأکید مورد توجه قرار دارد. تفاوت‌ها در باب دوران‌های تاریخی در سه متن مذکور در دو جا تجلی خاص دارد: بخش الهیات موجود در رساله‌های پولس، که در آن شاهد فلسفه تاریخ خاصی هستیم و در عهد عتیق، که در آن الهیات صبغة قومی به خود گرفته است.

نوشتار پیش‌ رو در جستجوی تبیین مفهوم ‌امّت‌ها و انحصارگرایی قومی در پرتو کتاب مقدس و مفهوم امّی و امّیون در قرآن کریم است. آیا عنوان امّی معادل مشرکان و بت پرستان است، یا به افراد غیر یهودی اطلاق می‌شود؟ همچنین امّی خوانده شدن حضرت محمد (ص) در قرآن، آیا ناظر بر بیسوادی آن بزرگوار است، یا می‌توان این لقب را نیز در پرتو پیشینه‌ی واژه درکتاب مقدس به معنای افراد غیر یهودی یا هرفرد نا آشنا به عهدین دانست؟ این مقاله با مروری بر کاربرد این اصطلاح در عهد قدیم و عهد جدید، و همچنین با نگاه کلی و نیز به ترتیب کتب مختلف عهدین، نتیجه می‌گیرد که لفظ ‌امّت در بخش‌های نخستین عهد قدیم به همه جوامع از جمله یهودیان اطلاق شده، ولی به‌تدریج به غیر یهود گفته می‌شده است. در عهد جدید واژه امّی فقط به معنای جوامع غیر یهود و غیر مسیحی آمده است. با توجه به پیشینه مفهوم در عهدین و با مروری بر آیاتی که واژه‌های امّی و امّیون در آن‌ها آمده، دریافته می‌شود که منظور از امّی در قرآن مجید، نه فرد بیسواد و ناتوان از قرائت و کتابت، بلکه نا آشنا به تورات و انجیل است، هرچند یهودی یا مسیحی باشد.

از منظر قرآن کریم زندگی اسلامی حوزه‌های متعددی دارد، که برخی از آن‌ها به عنوان زیربنا و مبنای زندگی اسلامی هستند، و اصول کلی زندگی اسلامی را تشکیل می‌دهند و برخی دیگر مؤلفه‌ها و رویکردهای عملی، رفتاری، فردی و اجتماعی می‌باشند که نقش عملی و کاربردی در زندگی اسلامی دارند. لذا قرآن کریم به افرادی که این شاخصه‌ها را دارا باشند وعده حیات طیبه داده است. بر همین اساس در جستار پیش رو پس از بررسی مفهوم حیات طیبه و سبک و سیاق زندگی اسلامی رابطه آن دو مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و با توجه به این مهم، رهاوردهای غایی آن بیان گردیده است.

صفات و ویژگی های قرآن کریم، همواره بستر مناسبی جهت اندیشه ورزی و تضارب آراء میان اندیشمندان و مفسران اسلامی بوده است. یکی از این ویژگی ها، جامعیت قرآن است که جزو باورهای بنیادین مسلمانان و از مبانی مهم فهم و تفسیر قرآن به شمار می آید. به تبع جامعیت قرآن، مساله مهم دیگری که مطرح است کیفیت جامعیت قرآن می باشد، بدان جهت که صرف اثبات جامعیت قرآن بدون تبیین کیفیت آن ممکن است در عالم واقع، ذهن افرادی را نسبت به اصل جامعیت قرآن مشوش سازد و یا کسانی را در مورد صفات و ویژگی های قرآن به شک و تردید وا دارد. در این مقاله سعی بر آن است ضمن تبیین مفهوم جامعیت قرآن و نظریه های ارائه شده پیرامون آن، به کیفیت جامعیت قرآن از دیدگاه اندیشمندان و مفسران اسلامی به عنوان راهکاری اساسی در دفاع و شبهه زدایی از اصل جامعیت قرآن پرداخته شود.

معروف و منکر از جمله اموری است که همواره مورد توجه شریعت قرار داشته و بر هیچ اندیشمندی جایگاه و نقش کلیدی آن ، به منظور تحقق احکام و فرامین الهی پنهان و پوشیده نمی باشد.در این میان ، آنچه بیش از پیش مورد توجه محققین و اهل قلم قرار گرفته است ، نگاه سنتی به مسئله امر به معروف و نهی از منکر و ذکر مصادیق مختلف و بررسی آثار و پیامدهای اجتماعی آن بوده است.و اما آنچه مغفولٌ عنه واقع شده ، تأویل معروف و منکر و به عبارت دیگر مصداق اتّم و اکمل و به دیگر سخن تأویل اعظم این دو پدیده می باشد.بدین منظور ، این مقاله در صدد بررسی معروف و منکر از منظر تأویل خواهد بود.نگارنده بر این باور است که محقق گشتن معروف- با تعریف و تأویلی که از آن ارائه می شود- خود زمینه ساز بروز و ظهور تمام مصادیق معروف خواهد بود.و در مقابل ،‌انکار چنین معروفی ،‌ به انکار دیگر معروفها و امر به تمام منکرها خواهد انجامید.بدین منظور ابتداء بحثی کوتاه درباره تأویل و رسوخ در علم خواهیم داشت و به دنبال آن به بررسی انواع تأویل به روایت «نعمانی» و به نقل از امیر مؤمنان (ع) همت خواهیم گمارد.و پس از آن بخشی از این انواع تأویل را که مرتبط با موضوع مورد بحث می باشد ، مورد توجه و امعان نظر قرار خواهیم داد.