جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع شناخت خداوند و صفات او در قرآن، صورت‌های متعددی از تشبیه و تنزیه را بر مسلمین آشکار می‌کرد که فهم و توضیح آن، نگرش‌های کلامی تشبیهی و تنزیهی متقدم را پدید آورد. در این میان، رویکرد تشبیهی و موسوم به اهل‌ تشبیه از سدة اول اسلامی با تحولات متعددی همراه شد و پس از مقاتل‌بن سلیمان و محمدبن کرّام به ابن‌تیمیه رسید که نمایندة حنابله در روزگار خود بود. ابن‌تیمیه در تفسیر همانند اهل‌ حدیث متقدم، صورت آیات را مبنا قرار می‌دهد و این باور را با نوعی تعطیل عقلی همراه می‌سازد. استنادهای حدیثی ابن‌تیمیه نیز مبتنی بر احادیثی است که تنها از سوی اهل‌حدیث رواج یافته‌است. بر این اساس، تنها زمانی می‌توان به اندیشة وی روی آورد که اولاً مانند او قائل به تعطیلی تعقّل در باب جمع جسمانیت خدا با اوصاف تنزیهی او در قرآن باشیم. ثانیاً با رویکرد حدیثی وی به سراغ احادیث برویم و از آنان تأیید بگیریم. در غیر این صورت، با فرض اینکه فردی از اهل ‌سنت باشد، اما به مبانی ابن‌تیمیه قائل نباشد، نخواهد توانست مانند او فکر کند و به آنچه او مدعی است، ایمان آورد.

«صدُّ عن سبیل‌الله» یکی از پرکاربردترین مفاهیم قرآنی است که به‌شدت در قرآن نهی شده‌است و شناخت تمام جوانب آن نیز منجر به بازشناسی بسیاری از معارف اسلامی می‌شود و ‌به‌رغم جایگاه تعیین‌کننده‌ای که در معارف قرآنی و اخلاقی و یا حتّی ارتباطی که با مباحث فقهی و کلامی دارد، چنان‌که باید و شاید، بازشناخته نشده‌است. «صدّ عَنْ سبیل‌الله» به معنای «اِعراض از راه خدا و منع و جلوگیری از راه خدا» به‌کار رفته‌است و شامل گفتارها، رفتارها و کردارهایی است که باعث بازداشتن مردم از راه خدا می‌شود. از مصادیق «صدّ عَنْ سَبیلِ‌اللَّهِ»، ظلم است. در آیات قرآن نیز آنان که «صدّ عن سبیل‌الله» می‌کنند، ظالم دانسته شده‌اند. بازداشتن از راه خدا آثار و پیامدهایی دارد. پیامدهای دنیوی آن، مکافات اعمال این افراد است که در همین دنیا، گریبان بازدارندگان از راه خدا را می‌گیرد و پیامدهای اُخروی آن عبارتند از انواع عذاب‌های الهی و سزا و کیفر نهایی این افراد.

نوشتار حاضر به نقش انگاره‌های زبان‌شناختی قرآن در تکوین رهیافت‌های سه‌گانة فراحداکثری، حداقلی و حداکثری جامعیت قرآن پرداخته‌است. در این پژوهش، روشن می‌شود که چگونه انتخاب هر یک از آرائی که در این عرصه است، ساختاری متفاوت از موضوع جامعیت قرآن می‌آفریند. در ارزیابی‌هایی که میان انگاره‌های مختلف زبان‌شناختی همچون زبان رمزی، عرفی، ترکیبی و فطری انجام پذیرفت، سرانجام این نتیجه به‌ دست آمد که رهیافت حداکثری با وجود اختلاف نظر در ارائة انگاره‌ای واحد از زبان قرآن، نگرشی واقع‌بینانه و پذیرفتنی از زبان قرآن به‌ دست داده‌است. اما آنچه می‌تواند شکل کامل‌تری از این انگاره بیافریند، آن است که بنای جامعیت قرآن جز بر پایة نظریه‌ای که تلفیقی از زبان فطری و زبان ترکیبی باشد، استوار نخواهد آمد. زبان فطری فرازمانی بودن جامعیت قرآن را تأمین می‌نماید و زبان ترکیبی، همگانی بودن آن را محقق می‌سازد.

گرچه متن قرآن کریم، متشکل از واژگان به‌ظاهر ساده است، اما آن‌سوی این واژگان، معانی ژرف و اهدافی خاص نهفته است. با درنگ و تأمل در آیات کلام وحی، به این رهیافت می‌رسیم که هریک از آنها به‌دنبال القای مفهومی ‌خاص به مخاطب است و در پسِ تمامی این آیات اغراضی نهفته است که زیبایی و اعجاز آیات الهی را صدچندان می‌کند. این اغراض، به اقتضای سیاق و مقامِ سخن باز می‌گردد و این مهم در آیاتی از قرآن که چه از لحاظ لفظی و چه از لحاظ معنوی مشابه یکدیگر هستند بیشتر جلوه می‌نماید؛ مقصود از آیات مشابه، آیاتی است که در عین تناسب ظاهری، تناسب معنایی نیز با یکدیگر دارند؛ اما با دقت می‌توان به وجوه اختلاف آنها پی برد. نگارندگان در این پژوهش برآنند تا با شیوه توصیفی- تحلیلی، اسلوب و ساختار متنوع آیه‌های با تشابه لفظی و معنایی را از زوایای مختلف مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد. چنین برداشت می‌شود که علت اصلی تفاوت در ساخت کلامی جملات متشابه، تنوع‌بخشی به سخن، تنوع در گفتار، اهمیت‌بخشی به موضوع و اثرگذاری آن بر مخاطب بوده است.

پیوندهای خویشاوندی و روابط خانوادگی، گستره وسیعی از آیات قرآن را به خود اختصاص داده و در زمینه‌های مختلفی فقهی، تاریخی و اجتماعی مطرح شده و محمول احکام بسیاری درخصوص محرمیت، ارث، احسان و انفاق، ازدواج و طلاق و غیره قرار گرفته است. پژوهش حاضر عهده‌دار شناخت واژگان حوزه خویشاوندی در قرآن و تبیین دلالت آن واژگان بر انواع روابط و پیوندهای خویشاوندی از خلال مطالعه آیات قرآن و با تکیه بر اقوال لغویون و نظرات مفسران قرآن کریم است. واژگان به‌کار گرفته شده در قرآن کریم جهت توصیف روابط خویشاوندی از حیث کمیت، وسعت و دوری و نزدیکی عبارت‌اند از: «اهل، آل، عشیره، رهط، فصیله، قبیله، شعب و قوم» و نیز واژه‌های «قربی و ارحام.» در میان واژگان مذکور، واژه «اهل» کوچک‌ترین واحد خویشاوندی و واژه «شعب» بزرگ‌ترین واحد خویشاوندی را نشان می‌دهد. بدین معنا که واژه «اهل» ظهور در معنای خانواده فرد داشته و به ترتیب واژه‌های «آل، عشیره، رهط و فصیله» گستره وسیع‌تری از خویشاوندان را در برمی‌گیرند. واژگان «قبیله و شعب» اشاره به حوزه وسیع خویشاوندی در طبقات انساب عربی داشته و بیانگر روابط نسبی دور، پیچیده و البته ادعایی ایشان است. دلالت واژه «قوم» بر معنای خویشاوندی دلالتی تضمنی است و در قرآن کریم در معنای خویشاوندی نیز استعمال شده است. همه واژگان مذکور توصیفگر روابط نسبی در ابعاد مختلف بوده و درخصوص «عشیره، رهط و فصیله» به «اقارب نزدیک پدری فرد» اطلاق می‌شوند.

یکی از بحث‌های عمده و دامنه‌دار در حوزه علوم قرآنی، به مسأله زبان قرآن برمی‌گردد. تاکنون مطالعات بی‌شماری در مورد ویژگی‌های زبان قرآن از جنبه‌های گوناگون صورت گرفته‌ است. با وجود این، عمدتاً نتایجِ این مطالعات مبتنی بر تحلیل‌های دقیقِ برآمده از نظریه‌های نوین زبان‌شناختی نیست. ازاین‌رو، پژوهش حاضر، جهت بررسی جنبه‌های معینی از زبان قرآن، با کارکردی دوگانه، نخست، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی در چهارچوب زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌مند هلیدی و متیسن (2014) به بررسی ساخت وجهی در جریان گفتگوی خداوند متعال و ابلیس در چهار سوره «أعراف»، «حجر»، «إسراء» و «ص» می‌پردازد و سپس، طبق نتایج حاصل از این بررسی، با استفاده از مفهوم شناختیِ سرنمونِ رُش (1978)، سلسله‌مراتب نشان‌داری گرینبرگ (1966) و معیار بسامدِ کاربردِ کرافت (2003)، به تبیین شناختی و رده‌شناختیِ این نتایج در راستای فهم بهتر ویژ‌گی‌های ساختاری زبان قرآن اشاره می‌کند. نتایج عمده پژوهش نشان می‌دهد که زبان قرآن، از همان سازوکارهای رایج و قواعد حاکم بر تعاملات زبان بشر بهره گرفته است و به لحاظ زبان‌شناختی، اساساً زبانی ساده است نه ادبی و خاص.

در این پایان نامه پس از طرح مباحثی مقدماتی نظیرضرورت بعثت انبیاء، تمییز نبی از متنبی، معجزه بزرگترین شاهد صدق نبوت، مطابقت معجزات انبیاء بابرترین علوم زمان، به موضوعاتی پراکنده درباره قرآن پرداخته شده است؛ مثل نخستین وحی در غار حراء،کتابت وحی، جمع آوری قرآن، اعجام و نقطه گذاری،ترجمه های قرآن. سپس موضوعات مربوط به اعجازقرآن بررسی شده است؛ از آن جمله: تحدی به قرآن،فصاحت و بلاغت، ایمان عمر، داستان ولید بن مغیره،تصاویر هنری در قرآن، اعجاز قرآن از جهت آورنده آن، اعجاز قرآن از جهات تشریع و اخبار از آینده ونوامیس طبیعی. نویسنده بخش اخیر پایان نامه را به معرفی و بررسی برخی از موارد اعجاز ادبی قرآن اختصاص داده است.

در اسلام و مسيحيت، مفاهيم و اصطلاحات کتاب مقدسي و الهياتي مشابهي وجود دارد که انطباق معنايي آنها نيازمند بررسي است. اصطلاح لوگوس در مسيحيت و تعبير کلمه در قرآن، از جمله اصطلاحاتي‌اند که با توجه به پيشينۀ فلسفي و کاربرد الهياتي لوگوس، در ابتدا به نظر مي‌رسد معناي مشترکي ندارند؛ در حالي‌که با رجوع به متون اوليۀ هر دو دين مي‌توان نشان داد قرابت معنايي دارند؛ هرچند ممکن است دقيقاً بر هم منطبق نباشند. اين بررسي تطبيقي به ما کمک خواهد کرد به فهم بيشتري از متون مقدس هر دو دين دست پيدا کنيم. هم در قرآن و هم در عهد جديد، ارتباط وثيقي بين «الکلمه» و «روح‌القدس» يا «الروح» وجود دارد. «روح‌القدس» رابطه‌اي دوسويه بين عالم امر الهي و عالم خلق برقرار مي‌کند. کليۀ مقدرات خلقت، در عالم امر الهي مدوّن مي‌شوند که همگي در قالب «الکلمه» هستند و «الروح» قادر است که از يک حوزۀ کيهاني گذر کند و در حوزۀ کيهاني ديگر به‌واسطۀ کارگزاران (فرشتگان و ساير وسايط) عمل نمايد.

از جمله نظریه‌های جدید در حوزۀ اندیشه‌های معاصر نظریۀ «قدرت نرم» است. «قدرت نرم» که نخستین بار توسط «جوزف نای» مطرح شد به معنی «توانایی به دست آوردن خواسته‌ها از طریق مجذوب کردن به‌جای اجبار و امتیاز و توانایی به‌دست‌آوردن خواسته‌ها از طریق مجذوب کردن به‌جای اجبار و امتیاز و توانایی شکل‌دهی به ترجیحات دیگران» تعریف شده است که این توانایی از طریق جذابیت‌های فرهنگی و ایده‌های سیاسی صورت می‌گیرد. یکی از جلوه‌های قدرت نرم قرآن، «اعجاز تأثیری قرآن» است که در منابع مختلف با عناوین متفاوتی مثل اعجاز نفسانی، اعجاز وجدانی، جذبات روحی، روعه قرآنی، موسیقی باطنی و مانند آن مطرح شده است. اعجاز تأثیری قرآن، کششی وجدانی و فرازبانی بوده و ماهیتی فرا بشری دارد که در هیچ اثر بشری مانند آن یافت نمی‌شود و با ربایش‌های شناخته‌شده در جهان مادی متفاوت است. براساس منابع موجود، این اعجاز اولین بار توسط «خطّابی» مطرح شده است. این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی از نوع کتابخانه‌ای درصدد آن است که اعجاز تأثیری را جلوه‌ای از قدرت نرم قرآن معرفی نماید.

قصه یونس و ماهی یکی از داستان‌های جذاب اسلامی است که بخش‌هایی از آن به شکل پراکنده در قرآن آمده است و اطلاعات افزون‌تری از آن در متن فرهنگ روایی موجود است. با این حال روند روایی - داستانی این قصه به شکل محدودی بررسی شده است. مقاله پیش‌ رو با استفاده از ظرفیت‌ اصطلاحات روایت‌شناختی - و نه لزوماً روایت‌شناسی به معنای مصطلح و حرفه‌ای آن - در ادامه تلاش می‌کند، یک روند روایی زمان‌مند برای داستان یونس و ماهی براساس مفهوم پی‌رفت (سکانس) پیشنهاد دهد. همچنین، علاوه بر تحلیل هر پی‌رفت، به طور مشخص نشان داده خواهد شد که در هر پی‌رفت کدام‌یک از عناصر داستانی شناخته‌شده در کانون توجه قرار گرفته‌اند. در نهایت این مقاله نشان خواهد داد که در پی‌رفت نخست شخصیت‌پردازی یونس و همراهانش صورت گرفته است. در پی‌رفت دوم، نقطه اوج کشمکش یونس میان خدا و خلق برجسته شده است. در پی‌رفت سوم، نقطه کانونی داستان یعنی صحنه‌پردازی گفتگوی یونس با خداوند صورت گرفته است. در نهایت در پی‌رفت چهارم، الگوپردازی و بازنمایی درون‌مایه داستان در کانون توجه بوده است.