جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا قرآن کریم گزارشی متعارض با مفاد نظریۀ تکامل از آفرینش انسان طرح می‌کند؟ در پاسخ به این سؤال، پروفسور جیمز کلارک به عدم تعارض گزارش قرآن از آفرینش انسان با نظریۀ تکامل باور دارد. به باور وی آیات قرآن در مقام بیان چگونگی آفرینش نیست؛ از این رو، نمی‌توان نفی یا اثبات نظریۀ تکامل را از آن استنتاج کرد. این مقاله می‌کوشد این دیدگاه را گزارش کرده، آن را بر اساس دیدگاه‌های تفسیری علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی از آیات خلقت انسان و با استفاده از روش تفسیر اجتهادی قرآن به قرآن، ارزیابی و نقد کند. نتیجه‌ای که مقاله به آن دست یافته، این است که با توجه به دلالت روشن برخی آیات قرآن بر چگونگی آفرینش انسان نخستین، نظریۀ اجمال آیات آفرینش انسان در قرآن (نظریۀ پروفسور کلارک) رد می‌شود و قرآن به‌روشنی بر نفی آفرینش تکاملی انسان دلالت دارد.

امروزه روش‌مند کردن فهم و تفسیر قرآن و تبیین جایگاه و میزان کارایی هریک از علوم مؤثر در این فرآیند، یک ضرورت می‌نماید. این نوشته در صدد تبیین جایگاه علم اصول فقه و ضرورت‌سنجی آن در فهم و تفسیر قرآن، با محوریت تفسیر «تسنیم» است و برای این امر، ضمن استفاده از شیوۀ توصیفی‌ـ‌تحلیلی از ارائه نمونه‌های عینی تفسیری بهره ‌برده است. اصول فقه به عنوان پیش‌نیاز تفسیر، مورد اهتمام آیت‌الله جوادی در تفسیر تسنیم بوده است. ایشان از یافته‌ها و اصول تدوین‌شده در علم اصول برای تبیین نکات نظری تفسیر استفاده کرده‌اند و از قواعد موضوعۀ این دانش نیز در فهم آیات و انجام عمل تفسیر کمک گرفته‌اند. مبحث الفاظ این دانش بیشترین کارایی را در این فرآیند دارد و لازم است مؤلفه‌ها و قواعد تفسیری کارآمد آن به عنوان یک ابزار ضروری با نگاهی نو، به تمام مخاطبان، آموزش داده شود؛ از جملۀ این مباحث، بحث مشتق، معنای تطابقی و التزامی با محوریت انواع مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، استعمال لفظ در اکثر از یک معنا و سیاق است.

عهدین به عنوان کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان، به واسطه وجود برخی از آیات در قرآن بارها از نقطه نظر تحریف مورد توجه مفسران مسلمان واقع شده، و هریک به فراخور رویکرد خود به این رویداد توجه نشان داده و از وجوه مختلف بدان پرداخته اند. در این میان با توجه به تفاوت رویکرد عارفان در تفسیر قرآن و توجه عرفا به جنبه های رازوارانه قرآن و رویکرد تأویلی آنان به کتاب الله بررسی و واکاوی این انگاره در تفاسیر عرفانی می تواند افق های جدیدی را برای قرآن پژوهان بگشاید. به همین منظور پژوهش حاضر سعی دارد تا با گردآوری اطلاعات و داده های دست اول بر پایه روش کتابخانه ای و تکیه بر دو محور اصطلاح شناسی و بررسی تاریخی با رویکرد تاریخ انگاره ای موجود با رهیافتی توصیفی و فارغ از پیش فرض های کلامی به واکاوی شکل گیری گفتمان تحریف عهدین در میان تفاسیر عرفانی قرآن بپردازد. این پژوهش در پایان با پردازش و تحلیل اطلاعات به دست آمده نشان خواهد داد که اولا تا اواخر قرن چهارم، هیچ سخنی مبنی بر تحریف عهدین در تفاسیر عرفانی بیان نگردیده است و به نظر می آید که تا قرن چهارم رویکرد اصیل انگاری عهدین، رویکرد غالب در تفاسیر عرفانی بوده است. ثانیا این انگاره از قرن پنجم و با اعتقاد قشیری به وقوع تحریف در عهدین آغاز شد و پس از او این انگاره مشتمل بر دو گونه معنوی و لفظی در ذیل آیات ناظر به تحریف عهدین در اکثر تفاسیر بیان گردید.

یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام، به‌خصوص برای شناخت دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب در دوران پیش از ظهور اسلام است. باوجود پیدایش دانش‌های جدید و آورده‌های ارزشمند ایشان در ارتباط با دوران باستان، به نظر می‌رسد که فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن، دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر، با هدف نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع خدابانوان عربی با تکیه بر سه الهه: منات، لات و عزی بپردازد و با کمک منابع پیشاقرآنی و شواهد عینی باقیمانده از جزیرة‌العرب در پیش از ظهور اسلام، به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند: چیستی این الهه‌ها، مهم‌ترین کارکردها، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدیس و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این خدابانوان، الهه‌های واردشده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از ماهیت سنگی یا چوبی‌شان، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده سرتاسر جزیرة‌العرب تقدیس و تنزیه می‌شدند.

انس سعدی با قرآن کریم، به­عنوان والاترین جلوه­گاه فرهنگ اسلامی، میزان اثرپذیری وی از قرآن را بسیار نظرگیر نمود. برخی از عمده­ترین مولفه­های قرآنی که سعدی به­شدت متاثر از آنها بود، عبارتند از: تعلیمی بودن بوستان و گلستان به­عنوان محوری­ترین ویژگیِ برداشت شده از قرآن، سادگی و روشنی کلام، حکایت­ها و مثل­ها، زبان مطایبه و طنز، آهنگین بودن کلام و ایجاز هنرمندانه. پژوهش حاضر، ادب تعلیمی و برخی ابزارهای تفهیم آن را به­منزله­ی موثرترین شیوه­­های جذب مخاطب در قالب مطالعات میان­رشته­ای در قرآن و شاهکارهای سعدی مورد بحث قرار داده است. روش تحقیق نظری- استنادی و مبتنی بر داده­های قرآنی بوده و هدف نوشتار حاضر آن است که با تبیین برخی راهکارهای اثرگذاری بر مخاطب، تاثیر فرهنگ قرآنی بر دیدگاه سعدی را در این زمینه بررسی نماید. داده­های پژوهش نشان داد که عمده­ترین عامل توفیق سعدی در اثرپذیری از قرآن، انتخاب نوع ادبی ادبیات تعلیمی با زبانی بسیار ساده و همه­فهم بود که ضمن رعایت زبان موسیقایی و لحن کلام برگرفته از ایجاز و اعجاز قرآن کریم، اثرپذیری هنرمندانه­ی خود را از این منبع لایتناهی به حد اعلی رسانید؛ به­گونه­ای­که همین بهره­گیری عمیق از آموزه­های قرآنی را می­توان راز رسیدن به نوعی التذاذ ادبی پس ازمطالعه­ی شاهکارهای سعدی برشمرد.

«دوگانه­ها» در انتقال معنای روایا­ت همواره نقشی اساسی دارند و معنا از طریق ساختار این «دوگانه­ها» و تعاملاتشان ایجاد و منتقل می­شود. برخی ساختارگرایان بر این باورند که همة روایات بر پایة ساختاری ثابت از «دوگانه­ها» استوار هستند. این پژوهش، روایات مربوط به «آفرینش» در متون بندهش، زادسپرم، قرآن و تورات را بر اساس نقش دوگانه­ها انطباق داده تا از این طریق ساختار بنیادین آن را مشخص کند. با این هدف، ابتدا با بررسی اسطوره­واج­های متون اصلی و برخی متون دیگر، ساختاری فرضی ترسیم شد، سپس با مطالعة دوبارة متون مورد بحث، این ساختار اثبات شد و توانایی توجیه رویدادهای متن را پیدا کرد. طبق این ساختار، مفاهیم ظلمت/ نور و مذکر/ مؤنث «دوگانه­های» اصلی مرحلة آغازین روایت آفرینش به شمار می­روند. از ترکیب این دوگانه­ها چهار شخصیت «مذکرِ روشن»، «مونثِ روشن»، «مذکرِ تاریک» و «مونثِ تاریک» ایجاد شده است. این چهارشخصیت در فصل بهار بندهش شامل روشنی بی­کران (هرمزد)، روشنی مادی، تاریکی بی­کران (اهریمن) و تاریکی مادی است. در باب نخست تورات نیز شامل روز، زمین، شب و دریا می­شود. این شخصیت­ها در قرآن بر داستان آفرینش آدم انطباق می­یابد و شامل آدمِ پیش از بهشت (روح)، زوجِ آدم، ابلیس و فرشتگان است. ویژگی دیگر مرحلة اول آفرینش این است که در جهان روشن، آفرینش صرفا مینوی است و آفرینش مادی اتفاق نمی­افتد.

قرآن کریم به شکل­های مختلف به بعضی اشیاء شخصیت انسانی بخشیده که در درک مفاهیم برای مخاطبین بسیار مؤثر است. با توجه به بسامد فراوان صنعت تشخیص در قرآن کریم و سبک­های متنوع کاربرد آن و معانی ژرف نهفته در آن که یکی از مستلزمات درک و فهم عمیق کلام وحی است، ضرورت انجام این پژوهش احساس می­شود. مقاله پیش­رو به دنبال آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی، انواع تشخیص­های بکار رفته در قرآن را استخراج نموده، جنبه­های گوناگون معنایی، شیوه­های کاربرد و اسرار و اغراض بلاغی آن را مورد واکاوی قرار دهد. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در آیات متعدد جهت تفهیم مفاهیم به مخاطبین به انحاء گوناگون به اشیاء، شخصیت انسانی داده شده که در این زمینه، فرهنگ اعراب و تجربیات آنان از محیط زندگی­شان به زیبایی نمایان است؛ همان­گونه که ادبیات عرب­ زبانان و تشبیهات، استعارات و مجازهای رایج میان آنان نیز در این کتاب آسمانی خودنمایی می­کند و نکته مهم آن که تشخیص­های به کار رفته در آن، دارای خصیصه­ فرا زمانی و فرا مکانی می­باشد که خود یکی از اسباب اعجاز قرآن است.

یکی از اشکالات عمده در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، ابهام اصطلاحات و نبود اتفاق آراء بر سر استفاده از آن هاست. در‌ این میان، «بیان اساطیری» که یکی از شاخه‌های نقد ادبی محسوب می‌شود، به دلیل ارتباط آن از یک سو با متن مقدس و از دیگر سو با مباحث اسطوره، از چالش بیشتری نیز برخوردار است؛ در حالی­که ‌این گونه ادبی، تنها یک رویکرد خلاق و هنری است و با اسطوره‌گویی متن، تفاوت اساسی دارد. نوشتار حاضر بر آن است ابتدا به تعریف دقیق اصطلاح «بیان اساطیری» در دانش سبک‌شناسی ادبی و علم بلاغت بپردازد و سپس انواع یادکرد آن را در سنت تفسیری و علمی‌قرآن‌پژوهان مسلمان به بحث و بررسی بگذارد. سؤالات اصلی ‌این تحقیق عبارتند از: بیان اساطیری چیست و جایگاه آن در حوزه مطالعات ادبی قرآن کریم کجاست؟‌ آیا می­توان معادل‌ها یا جایگزین‌هایی را برای ‌این اصطلاح در سنت تفسیری مسلمانان و قرآن‌پژوهان یافت؟ تفاوت هریک از ‌این انواع با یکدیگر چیست؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بیان اساطیری در قرآن کریم، فارغ از قدمت طولانی و اهمیت زیاد آن در مطالعات ادبی، لایه بلاغت متن مقدس را مورد مداقه قرار می‌دهد و در علم بلاغت سنتی مسلمانان، عمدتا با عناوینی همانند تشخیص، استعاره، مجاز، زبان تصویری و غیره قابل پیگیری است.

زبان‏شناسی ابزار توانمندی در مطالعه روشمند زبان به شمار می­آید که معناشناسی یکی از برجسته­ترین شاخه­های آن است که محققان بسیاری برای کشف بیشتر مقاصد مختلف یک متن به بررسی این جنبه از زبان­شناسی پرداخته­اند. دی­بوگراند در مطالعات معناشناسانه و نظریه خویش، عوامل 4 گانه­ای را معرفی کرده است که تمامی ابعاد لغوی و غیرلغوی متن را در برمی­گیرد. بر اساس این نظریه تحقق متنوارگی در یک متن مستلزم حضور 7 معیار برخاسته از عوامل فوق در آن است. قرآن کریم به عنوان نمونه بی­مانند ادبی، تمام عناصر متنوارگی را در ترکیبی منحصر بکار گرفته که در این میان، واژه­گزینی دقیق توانسته است نقش محوری در توسعه دلالتی آیات برعهده بگیرد. پژوهش حاضر جستاری کتابخانه­ای-تحلیلی است که به بررسی کاربست معاییر متنوارگی در توسعه دلالتی در قرآن کریم می­پردازد. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوال است که حضور این معاییر هفتگانه در ادبیات قرآنی، چگونه و تا چه میزان به بیان لایه­های معنایی عمیق­تر واحدهای زبانی در آیات منجر می شوند. نتایج پژوهش نشان می­دهد در کنار دو معیار انسجام و پیوستگی، حضور پررنگ پنج معیار فرامتنی همانند «پذیرفتنی بودن» و «موقعیت» موجب تولید معنای بیشتر یا همان «توسعه دلالتی» آیات برای مخاطب و مترجم گشته است.