جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله (در ادامۀ بخش نخست آن در شماره پیشین مجله ترجمان وحی) به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری می‌پردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. تاکنون ۱۲ جزء مختلف از این قرآن در کتابخانه‌های مختلف در ایران و جهان یافت شده است. نام مالک نسخه در آغاز جزء اول این قرآن همراه با نسب وی تا امام علی بن ابیطالب (ع) ذکر شده است و نشان می‌دهد اجداد وی از علویان طبرستان بوده‌اند، اما جد پدر وی یک سده قبل از کتابت نسخه به نیشابور مهاجرت کرده است. این قرآن در ۳۰ پارۀ مجزا همراه با ترجمۀ فارسی با خط نسخ کهن و احتمالاً در نیشابور (محل زندگی خراسان بنت ابی‌القاسم) کتابت شده است. متن قرآن به قرائتی مرکب از کِسائی، ابن‌عامر، و ابوعمرو نوشته شده است. ترجمۀ فارسی آیات با آنکه متأثر از سبک و واژگان ترجمۀ تفسیر طبری است، اما دارای اختصاصات املایی، واژگانی و لهجه‌ای مخصوص به خود است. در بخش دوم مقاله، متن کامل ترجمۀ فارسی یک جزء از این قرآن (نسخۀ ش ۲۰۰۲ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی) بازنویسی و بررسی شده است.

در کتابخانۀ آستان قدس رضوی شماری قرآن و جزوات پراکنده نگهداری می شود که در سال 1348 ش از فضای بین دو پوشش سقف کتابخانۀ سابق در ضلع جنوبی بقعۀ مطهر پیدا شد. این قرآنها که شمارشان حدود هزاروهفتصد جلد است نسخه‌های قدیمی و عمدتاً نفیسی از سده‌های نخست هجری است. ده جلد از این مجموعه به قرآنی اختصاص دارد که از سوی شخصی به نام علی بن حیدر بن اسحاق جلالی به سال 504 ق بر حرم امام رضا(ع) وقف شده است. این نسخه به قلم کوفی اولیه کتابت شده و الواح مذهب نفیسی در آغاز هر جزو دارد. این مقاله به معرفی این نسخه می‌پردازد.

یكی از اقلام معروف خوشنویسی ایران، قلم محقق است که ویژگی‌هایی چون استواری، وضوح و صلابت دارد. در این قلم از یک سو حروفِ فشرده در محدودۀ اطراف خط کرسی و «الف» و «لام»های بلند، صورتی استوار میسازد و از سوی دیگر ضرب اهنگ مورب و موازی حروف مرسل و دوایر، خط را متحرك و پویا میکند. از دیگر ویژگی های قلم محقق وضوح و روشنی آن است؛ ویژگی ای که گویا علت نا مگذاری اش نیز بوده است. قلم محقق علاوه بر ویژگی های ذاتی شکل حروفش بسته به سبک خطاطان بزرگی چون یاقوت مستعصمی، ارغون كاملی، احمد ابن سهروردی، اسدالله كرمانی، عبدالله طباخ، احمد قره حصاری، علاءالدین تبریزی و علیرضا عباسی زیبایی و گیرایی متفاوتی دارد. یکی از آثار شاخص کتابت شده به این قلم، قرآن معروف به بایسنغری است که تک برگها و رقعه های پراکنده آن در برخی از مجموعه های مهم جهان گسترده است. در این نوشتار فارغ از اینكه كاتب واقعی این اثر چه كسی است صفات و ویژگی های منحصر به فرد کتابت آن بررسی خواهد شد. جهت ارزیابی بهتر و سهولت در بیان، خط این قرآن از سه جنبۀ شکل حروف (مفردات)، ترکیب بندی و ارتباط مفاهیم و ترکیب ارزیابی میشود.

با توجه به اهمیت مسألۀ مخطوطات قرآنی به عنوان اسناد و مدارک عینی در مطالعات تاریخ قرآن؛ ثابت شدن تاریخ و قدمت قرآن‌های کهن در قرون نخست پس از هجرت می‌تواند شاهد و مدرکی قوی در دست قرآن پژوهان قرار داده و نظریه‌پردازی در حوزۀ تاریخ قرآن را تحت تأثیر خود قرار دهد. در سالهای اخیر، انجام آزمایش کربن 14 بر روی نسخه‌های خطی کهن قرآن و اعلام نتایج این آزمایش در رسانه‌ها تحولی نو در پژوهش‌های مربوط به نسخه‌های خطی قرآن ایجاد کرده است. در مقاله پیش رو، نویسنده می کوشد به شرح اصول کار و روش تعیین قدمت یک شی باستانی با استفاده از کربن 14 و بیان محدودیت ها و نقاط ضعف و قوت این روش و همچنین تحلیل نتایج انجام گرفته بر روی مخطوطات بحر المیت و مخطوطات کهن قرآنی همچون نسخه های صنعاء، بیرمنگام و غیره بپردازد و نشان دهد تاریخ گذاری به روش رادیو کربن، شیوه‌ای قدرتمند در تعیین عمر اشیاءِ باستانی و به ویژه نسخه‌های خطی کهن است؛ آنچنانکه می توان به وسیلۀ آن، نسبت به اصیل و کهن بودن یک شیء و تا حدودی انتساب آن به قرن معینی اطمینان حاصل کرد؛ اما تکیۀ بدون قید وشرط و غیر محتاطانه به این نتایج نیز صحیح نیست چراکه وجود خطا و حاشیه‌ای از عدم قطعیت در نتایجِ این روش موجب می‌شود که نتایج بدست آمده نتوانند در خصوص سال دقیق کتابت نسخه که در مطالعات تاریخ قرآن در سدۀ نخست هجری حائز اهمیت است، یاری رسان باشد. این مقاله را دکتر آلاء وحيدنيا، استاديار مطالعات قرآنی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در فصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات قرآني و فرهنگ اسلامي منتشر نموده است.