جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش حاضر واژه‌ی تثبیت و متعلقات آن در قرآن و روایات مورد بررسی قرار گرفت. واژه‌ی تثبیت به همراه واژه‌هایی چون «قدم»، «نفس»، «ایمان»، «قول» و فؤاد در قرآن کریم آمده است. علاوه برآن در روایات به همراه متعلقاتی چون «قدم و وطأه»، «فؤاد و قلب»، «نیت»، «توبه»، «مودت»، «ولایت»، «تقوا و هدایت»، «قول»، «یقین»، «لسان»، «ایمان»، «عهد»، «دین» و «رجاء» آمده است. قابل ذکر است که سه عامل «خدا»، «ملائکه» و «باران» در آیات قرآن به عنوان عوامل ایجاد تثبیت ذکر شده‌اند و عواملی چون «صبر»، «استغفار»، «یاری کردن خداوند»، «اخلاص»، «عمل به مواعظ و داشتن بصیرت»، «عبرت آموزی» و «اصل تدرج در تربیت» را بر اساس آیات و روایات می‌توان به عنوان عوامل تحکیم تثبیت نام برد. در پژوهش حاضر موانع تثبیت نیز مورد بررسی قرار گرفت که عبارتند از: عدم ولایت پذیری، ضعف ایمان، تجاوز از حدود الهی و تعدی از حق عبودیت و غفلت. همچنین شایان ذکر است که در این پایان نامه تثبیت در اعتقاداتی چون ولایت و معاد و آموزه‌های اخلاقی چون امید و وفای به عهد و احکامی چون جهاد، خمس و زکات و تولی و تبری تأثیر دارد. در نهایت باید گفت که تثبیت نقش مهمی را در دین داری انسان مؤمن ایفا می‌کند و تأثیر بسیار مهمی در عاقبت سعاتمندانه‌ی مؤمنان خواهد داشت.

مساله خیر خواهی یکی از مهم ترین ویژگی هایی است که قرآن کریم و روایات معصومین برای مومنین برشمرده اند. در منابع روایی شیعه باب های بسیاری به این موضوع اختصاص یافته است. مساله ای که انگیزه انجام این تحقیق شد، این بود که چه میشود در یک جامعه این مساله با گذشت زمان کمرنگ میشود و آحاد جامعه در زندگی های روزمره به آن اهمیت چندانی نمیدهند. از همین رو در این تحقیق ابتدا به دنبال مشخص ساختن ابعاد و جنبه های مختلف خیر رسانی هستیم که فرد خیر رسان اساسا در چه ابعادی میتواند به جامعه خویش عمل خیر رسانی را انجام دهد که ابعاد اقتصادی ، فرهنگی، عاطفی و دفاعی از مهم ترین این جنبه های هستند. بعد از مشخص شدن ابعاد خیر رسانی ، این پژوهش به دنبال این هست که مقتضیات و موانع محقق شدن این عمل را از قرآن و روایات معصومین استخراج کند که مهم ترین این اصول عبارت اند از: درک حضور خداوند، توجه به معاد و سرنوشت، تعلق اموال به جامعه و اصل برادری. از مهم ترین موانع نیز میتوان حسد، شح نفس، حب بیش از اندازه مال، رضایت و اطمینان به حیات دنیوی و وعده فقر شیطان اشاره کرد.

توجه قرآن به جامعه، روابط، مسائل اجتماعی، دعوت به مطالعه جوامع، بیان سنت‌ها و تاریخ آن‌ها را می‌توان در آیات فراوانی با تعابیر مختلفی مشاهده کرد. اهمیت این موضوع بدان حدّ است که بیشتر آیات قرآن کریم، یا احکام اجتماعی را بیان می‌کنند، یا نتیجه آن‌ها پیوندی محکم با روابط اجتماعی انسان‌ها دارد. در همین راستا سور مکّی قرآن کریم، جامعه جاهلی عصر بعثت را در سه حوزه عقیدتی، اخلاقی و اجتماعی تقسیم می‌کند که این جامعه به دلیل دور بودن از پیامبران و غوطه‌ورشدن در خرافات و عقاید باطله، به پرستش بت‌ها و پرستش جنیان و عبادت اجرام آسمانی به دلیل اعتقاد به نقش داشتن آن‌ها در تغییر وضعیت زندگی شان، روی آورده بودکه در نتیجه، این طرز نگرش، انکار زنده شدن بعد از مرگ را با خود به همراه داشت. همچنین دور ماندن از کتاب و فرهنگ و ادیان الهی، جامعه مکه عصر بعثت را به باتلاق رذایل اخلاقی از قبیل «تعصب بیجا نسبت به زبان و عقیده، خشونت نسبت به زیردستان (کشتن فرزندان، عدم اکرام یتیم و بردگان)، تکبر در مقابل هم‌نوع، بخل و تفاخر» کشانیده بود. لذا این جامعه با فرورفتن در جهالت و پیروی از عقاید نادرست وگسترش اخلاق ناسالم در آن، برخی از ارزش‌های اجتماعی خویش را از دست داده و به «رباخواری، سحر وکهانت، کم‌فروشی وخون خواهی ناحق» روی آورده بود، اگرچه در کل «شعر و شاعری» را می‌توان به‌عنوان رشد یک جامعه درنظر گرفت اما به دلیل کاربرد آن در امور مذموم و فخرفروشی قبیلگی، این نگرش را در جامعه مکه نمی‌توان تأیید کرد. بعثت حضرت رسول اکرم (ص) با ارائه شریعتی نوینی که از شهر مکه آغاز یافت، توانست تغییرات گسترده‌ای را در حیات عقیدتی، حیات اخلاقی و حیات اجتماعی مردم آن جامعه پدید آورد که پیامبر اکرم (ص) طبق آیات قرآن در راستای رشد جامعه جاهلی و تحول آن به جامعه الهی، اقداماتی را در سه بخش ذیل به انجام رساند؛ که «تغییر بینش و نگرش نسبت به مبدأ و معاد» را با «بیان ناتوانی و عجز آلهه و اصنام، تفکر در آسمان‌ها و زمین و وجود مبدأ واحد» در بخش مبدأ، مطرح کرده و در حوزه معاد چون؛ «پاسخ‌گویی به شبهات با آیات علم و قدرت خدا؛ بیان براهین حکمت و عدل؛ و پدیده‌های مشابه معاد مانند رویش گیاهان و ..» را در دستور کار خویش قرارداد. در بُعد رعایت موازین اخلاقی چون «رعایت حقوق والدین، ادای امانات، دعوت به صبر و توکل، رعایت اعتدال و دستور به عدل و احسان» را مورد تأکید قرارداده و در سومین قسمت از اقدامات خویش که در حوزه احکام شرعی قرار می‌گیرد؛ «اقامه نماز، انفاق کردن، تغذیه حلال، داشتن خلوص و عدم ریا در عبادات و معرفی حرمت‌ها» را تأسیس کرد. همچنین پیامبر اکرم (ص) برای تأدیب قوم خود به آداب الهی، از روش‌ها و ابزارهای مختلف دعوت، همچون «روش الگویی، ایجاد زمینه برای تفکر و تعقل، ذکر دلیل برای امور، مقایسه، تمثیل، خطابه، نمایش و قصه‌گویی»، متناسب با روحیه افراد و شرایط مکان و زمان بهره می‌جستند که گاهی موعظه و نصحیت و گاهی نیز مجادله و مناظره و یا استفاده از تشویق و تنذیر از بهترین روش‌های هدایتی آن حضرت بوده است.

باتوجه به آنکه بسیاری از موانع و رهنمون‌های رشد و هدایت انسان در ابعاد مختلف حیات وی در کتاب آسمانی قرآن آمده است، شماری از تفاسیر قرن چهاردهم، واکاوی آموزه‌های هدایتی قرآن با محوریت تفسیر قرآن به قرآن را مهمترین راهبر استخراج رهنمودها و راهبردهای هدایتی قرآن در مسائل اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی حیات بشر قرار داده‌اند. از جمله این تفاسیر، المیزان فی تفسیر القرآن و فی ظلال القرآن است که به پویایی، فرازمانی و فرامکانی بودن آموزه‌های هدایتی این کتاب مقدس و تبیین اعجاز هدایتی آن عنایت داشته‌اند. نظر به آنکه در بیست و سومین سوره قرآن کریم، سخن از اساسی‌ترین مباحث اعتقادی، اجتماعی و تربیتی مانند اوصاف مؤمنان و علایم و نشانه‌های ایمان، خلقت انسان و معاد بکار رفته است و باری تعالی در سوره مؤمنون داستان پیامبرانی اولوالعزم را بازگو کرده است. در این پژوهش کوشش شده است با گردآوری اطلاعات از منابع مکتوب کتابخانه‌ای و روش تحقیق با رویکرد توصیفی، مهمترین آموزه‌های اعتقادی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی سوره مؤمنون از منظر علامه طباطبایی (ره) و سید قطب، روشن شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که خداشناسی، نفی شرک و بت پرستی، آیات آفاقی و انفسی، نبوت عامه و خاصه، حتمی بودن بازگشت همه به سوی خدا، استدلال بر بازگشت همه به سوی خدا، سنجش اعمال در قیامت، احوال دوزخیان و بهشتیان در قیامت، تربیت انسان در سایه توجه به مراحل آفرینش، تضاد حق پرستی و هواپرستی، تأثیر باور به معاد در رفتار و سرنوشت انسان، صفات رهبران راه حق، سبقت در خیرات، عامل اصلی انحرافات اجتماعی و عدم تلازم حق با رأی اکثریت از جمله آموزه‌های اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی ـ تربیتی سوره مؤمنون است که با گستردگی و عمق بیشتری در تفسیر المیزان نسبت به تفسیر فی ظلال القرآن آمده است.

در قرآن کریم خداوند متعال آیات متعددی را در موضوعات مختلفی چون معاد ، توحید ، وصف بهشت و جهنم و ... بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وحی کرده است و از آنجا که قرآن کریم معجزه نبوت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله است و به عقیده مسلمانان جهان از غنای ادبی خاص و ممتازی برخوردار است این سوالات را در ذهن به وجود می آورد که آیا ریتم ویژه ای در بیان هر موضوع به کار رفته است یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است آیا ارتباط معناداری میان ریتم ها و موضوعات مختلف در جریان است ؟ چه موضوعاتی با چه ریتم هایی در ارتباط بیشتری هستند؟ برای پاسخ به این سوالات می طلبد تا به کشف این ارتباطات میان موضوعات گوناگون و ریتم های موجود بپردازیم. سعی بر آن است تا با مشخص کردن چند ریتم اصلی و بررسی قطعات مختلف موضوعی به این سوالات پاسخ دهیم.

آموزه‌های دین به‌عنوان ابزار جامع هدایت و راهبری بشر، در بسیاری از موارد، حاکم بر باورها، ارزش‌ها و هنجارهای لازم برای جهت‌دهی و الگو بخشی به رفتار و کنش انسانی است. نقش دعا در تحقق سبک زندگی اسلامی نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. محتوای ادعیه مأثوره که از سوی ائمه معصومین() صادر گردیده است علاوه بر اینکه روح‌بخش و معنویت افزاست، خود ارائه‌دهنده سبک زندگی نیز می‌باشد. دعای کمیل از منابع بی‌بدیلی است که در این برخورد می‌تواند منبع جستاری عظیم باشد. این نوشتار موجز در راستای همین دغدغه تنظیم گردیده است و با بهره‌گیری از روش تحلیلی و توصیفی به روش اسنادی در منابع قرآنی و آیات و روایات به بررسی معنای سبک زندگی پرداخته است. از دیگر مطالب مطرح شده، ضرورت توجه به حیات طیبه و ارائه مؤلفه‌های سبک زندگی با توجه به محتوای دعای کمیل از جهت بینش‌ها که شامل مباحث توحید، معاد و نبوت است و از جهت گرایش‌ها یا اخلاقیات که شامل اخلاق فردی و اخلاق ارتباط با خداست نیز پرداخته است.

مرگ باوری و اعتقاد داشتن به معاد از اصول دین اسلام و از مهمترین اعتقادات همه ی ادیان توحیدی است. و به معنای بازگشت انسان به اصل و حقیقت هستی و حیات جاودانه است. زنده شدن انسان پس از مرگ برای حسابرسی و دریافت ثواب و عقاب اعمال و مسائل مربوط به عقاید و اخلاق او در زندگی دنیوی می باشد. لذا بین سبک زندگی و شیوه تربیتی هر انسانی و معاد وآخرت او ارتباط معناداری بر قرار می باشد. بر همین اساس سؤال اساسی در این تحقیق آن است که، کم و کیف ارتباط باور به مرگ و نقش آن در سبک زندگی و نوع تربیت یک انسان مسلمان از منظر آیات وروایات چیست؟ برای پاسخ به این پرسش به روش اسنادی به مطالعه ی آثار و منابع مرتبط و نزدیک به موضوع اقدام و اطلاعات و داده های جمع آوری شده، مورد بررسی و توصیف و تحلیل قرار گرفت و در نهایت پس از بحث وفحص، چنین استنباط و نتیجه گیری شد که مرگ باوری و اعتقاد و ایمان و یقین به معاد و زندگی پس از مرگ به معنای حقیقی در همه ی ابعاد، مادّی و معنوی و جزئی وکلّی و فردی و اجتماعی، و تربیتی تأثیر و نقش مستقیم داشته، انسان را هدفمند، کمال طلب، سعادت خواه، خیر اندیش، صالح و مصلح، تحت نظارت و محاسبه، پاسخگو و متخلّق به اخلاق الهی، و... می گرداند و به تبع آن آثار مطلوب و نیکی در اصلاح جامعه و رشد و تربیت انسان و کمال همه جانبه ی آن در پی دارد به طوری که افراد و جامعه خود را تحت نظارت و مراقبت درونی و باطنی دانسته، بر خوردار از تقوی و خوف الهی می گردند و سبک زندگی خود را چنان تنظیم می کنند که بتوانند در محکمه ی عدل الهی جواب گوی آن باشند و در محاسبه و محاکمه ی آخرت سربلند و سعادتمند گردند.

احیای مردگان، یکی از شیوه‌های قرآن در اثبات معاد است که با ارائه نمونه‌ای از رخدادهای مشابه همراه است و در همین جهان نیز در مواردی چون زنده شدن انسان‌ها، حیوانات و سایر موجودات محقق شده است. ضرورت این امر از آنجاست که با توجه به این‌که مسأله‌ی معاد و بازگشت مجدد روح یکی از اعتقادات اساسی در ادیان الهی به ویژه دین اسلام است، بررسی و پژوهش درباره‌ی نمونه‌های عینی معاد می‌تواند تا حدودی حقیقت آن را در این دنیا ملموس سازد. بررسی و تحلیل مقایسه‌ای این موضوع از منظر مفسران معاصر تبیین صحیحی از نمونه‌های عینی معاد را محقق ساخته و می‌تواند شبهات این موضوع را پاسخ‌گو باشد. از این رو مفسران معاصر نیز بر این مسأله که یکی از مسائل بارز و چشمگیر در قرآن کریم است اهتمام ورزیده‌اند. یافته‌های این تحقیق که براساس روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای داده‌های کتابخانه‌ای سامان یافته است، از مجموع آیات بیانگر مسائل مربوط به رستاخیز نشان می‌دهد که در آستانه‌ی قیامت وقایعی که شامل حوادث انسانی و طبیعی می‌باشد به وقوع می‌پیوندد. هم‌چنین خداوند در قرآن کریم که کتاب هدایت برای عموم است، از طریق استدلال و استشهاد، نمونه‌های عینی از زنده شدن مردگان در انواع موجودات مطرح کرده است. از جمله انسان‌ها مانند زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسی(علیه‌السلام)؛ بیدارشدن اصحاب کهف از خواب چندصدساله؛ حضرت حزقیل و زنده شدن قوم بنی‌اسرائیل؛ زنده شدن مقتولی از بنی‌اسرائیل؛ حیات مجدد حضرت عزیر(علیه‌السلام) و احیای حیوانات نیز شامل زنده شدن پرندگان با فراخوانی حضرت ابراهیم(علیه‌السلام)؛ زنده شدن حیوان چهارپای حضرت عزیر(علیه‌السلام) و بیدارشدن سگ اصحاب کهف و در گیاهان، ازجمله زنده شدن گیاهان در فصل بهار؛ خلقت اولیه‌ی گیاه و رستاخیز درخت سبز.

انسان موجودی اجتماعی است. وی برای رفع نیازهای خود بایستی الزاماً در اجتماع زندگی کند. در ابتدا این زندگی، ابتدایی و بر اساس فطرت بود اما بعد از گذشت زمان و پیچیده‌تر شدن روابط انسانی، اختلافاتی بین آن‌ها رخ داد که نتیجه آن بروز فساد و تباهی و در نهایت شقاوت دنیوی و اخروی انسان است. پیامبران همراه با کتب آسمانی، از طرف خدای متعال مأمور شدند تا این اختلافات را حل و داوری کنند لذا برای ساخت نظام اجتماعی آنان، سازوکار‌هایی را ایجاد کرد تا با پیروی از آن‌ها، اجتماع انسانی به سامان برسد. این سازوکارها را می‌توان به این شکل دسته‌بندی کرد: الف) تعلیم و تربیت؛ قضائی؛ اقتصادی؛ سیاست خارجی. می‌توان گفت معیار و ضمانت اجرایی این نظامات عبارت است از «اعتقاد به معاد». و برای سامان یافتن آن‌ها باید اعتقاد به معاد در جامعه به شکل فراگیر و صحیح پایه‌ریزی شود. ساختار نظام اجتماعی در قرآن کریم جهت اتصال انسان دنیوی به آخرت بر اساس اعتقاد به مبدء و معاد و کرامت انسان بنا نهاده شده است.

از عرفی ترین روش‌ها در نظام معرفتی انسان، استقرا است. استقراء با نگره بررسی جزئیات و رسیدن به حکم کلی که در جزئیات یافت شده است، یعنی از سیر جزئی به کلی، به عنوان روشی علمی و تجربی در علوم طبیعی و تجربی به کار گرفته شده است. قرآن کریم در تبیین معارف توحیدی در کنار استدلال‌های برهانی و جدلی از روش استقراء در اثبات توحید ربوبی، معاد و الهی بودن قرآن کریم، استفاده نموده است. شهید صدر از برجسته‌ترین متفکران اسلامی است که توانست با طرح نظریه جدیدی به نام «دیدگاه ذاتی»، یقینی بودن استقرا و صحت نتیجه در آن را به اثبات برساند. ایشان با استمداد از علم اجمالی در اصول فقه و حساب احتمالات، توانست روش استقرایی را تحلیل کند. نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این روش نوپدید در حوزه مبانی استقراء های قرآنی پرداخته و با استفاده از مدل استقرایی شهید صدر توانست، استقرای معاد قرآنی را موجه و یقین آور ارزیابی نماید.