جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

بیشتر خاورشناسان که نگاهی برون‌دینی به قرآن و آموزه‌های آن دارند، از آغاز مبنا را بر پیش‌فرض «غیروحیانی و غیرالهی بودن قرآن» گذاشته و بخش وسیعی از تحقیقات خود را بر یافتن مصدر قرآن و قصص آن متمرکز کرده‌اند. آنان قرآن را همانند کتابی بشری تصور کرده و تنها تفاوت آن را با سایر آثار بشری در این می‌دانند که منبع پیدایش آن نامعلوم است. به عبارت روشن‌تر یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی آنان- به دلیل انکار وحیانیت قرآن- یافتن معلمی برای پیامبر- ص- و یا متأثر دانستن آن حضرت از شرایط محیط در انشای قرآن و یا نشان دادن تأثیر سایر کتب آسمانی به ویژه تورات و انجیل بر قرآن و قصص آن است. واقعیت تشابه در بخش هایی از داستان‌های قرآن و عهدین، گروهی از محققان یهودی و مسیحی را از قرن دوم هجری تاکنون به سوی این نظریه سوق داده که قصه‌های قرآن از عهدین اقتباس شده است. آنان انگاره ی خود را بر مبانی نظری گوناگونی پی‌ریزی کرده‌اند. این مبانی که اهم آن ها عبارتند از: شباهت محتوایی قصص قرآن و عهدین، وحیانی بودن عهدین وآشنایی پیامبر اکرم- ص- با عهدین قبل از بعثت، از نظر آنان انکار وحیانیت قرآن کریم را به دنبال دارد؛حال آنکه شواهد درون دینی (محتوای متفاوت گزاره های تاریخی قرآن و عهدین ، تمایز جلوه های هنری و ویژگی های فنی قصه های قرآن با قصه های عهدین) و دلایل معتبر برون دینی (یافته های باستان‌شناسان ، مورخان و جغرافی دانان در تایید محتوای قصص قرآن و انکار برخی عبارات عهدین) انگاره اقتباس قرآن از عهدین را مردود می‌داند.ناهمگونی ظاهری میان برخی آیات زمینه ی طرح بحث تناقض مفهومی قصص قرآن را برای گروهی از خاورشناسان فراهم ساخته است. نا آگاهی از ویژگی های هنری خاص قصه های قرآن، اقسام مختلف آیات مانند مطلق و مقید،عام و خاص و امثال آن و ناآشنایی با روش تفسیر قرآن با قرآن سبب این ادعا شده است.

زن و قرآن» (Woman and the Quran) عنوان مقاله ای است که دکتر روت رادد(Roded . Ruth) در دایره المعارف قرآن لیدن هلند نوشته است.وی در این مقاله از آیاتی که زنان و مردان را به خاطر وظایف دینی مخاطب قرار داده، آغاز کرده است و به صورت مفصل در رابطه با خلقت و جایگاه معنوی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی زن بحث کرده است. هم چنین به تعداد زیادی از آیات که به زنان اشاره دارد و شأن نزول آنها به نقل از تفاسیر و روایات پرداخته است. او بعضی از این شخصیتها (مثل زلیخا همسر عزیز مصر و بلقیس ملکه سبا) را با دقت بیشتر مورد توجه قرار داده و به معرفی آنها از نگاه راویان و مفسرانی میپردازد که نامی از آنها نمیبرد مطالب این قسمت بیشتر به اسرائیلیات میماند تا منابع موثق. دکتر روت رادد در این مدخل دچار خطاهای فراوانی شده است که نقد و بررسی شده است.

جان ونزبرو با کنار نهادن روایات اسلامی و تنها با نقد ساختاری و تحلیل ادبی قرآن بر این عقیده بود که قرآن در طول دو قرن نخست هجری، تدوین و سپس تثبیت یافته است. به نظر او این فرآیند تثبیت در یک فضای فرقه‌ای که مملو از مجادلات عقیدتی، در میان گروه‌های مختلف حاکم بود، صورت پذیرفت. او قرآن را متنی مانند متون مقدس مسیحی- یهودی می‌داند که محصول نهایی یک روند تاریخی طولانی است. به عقیده وی در این وقفه دویست ساله متن قرآن دستخوش تغییرات فراوانی از سوی افراد مختلفی قرار گرفت. او نتایج به دست آمده از تحلیل ادبی قرآن را در کتاب مطالعات قرآنی منتشر نمود. ما به دلایل نسخه شناسی و وجود نسخه‌های قدیمی‌تر از زمان مورد نظر وی و نیز به دلیل روش-شناختی که نمی‌توان تنها از راه تحلیل ادبی به نتایج تاریخی جدید رسید و تمامی تاریخ موجود یک دین را جعلی دانست، نظرات وی در مورد زمان تدوین و تثبیت نهایی قرآن را قبول نمی‌کنیم.

مسئله وحی یکی از مباحثی است که همواره نه تنها مورد توجه دانشمندان علوم قرآنی و تفسیر قرار گرفته بلکه دانشمندان سایر حوزه های اسلامی نیز توجه خاصی به این پدیده داشته اند.مانند فلاسفه و متکلمین و مستشرقین که از ابعاد گوناگونی به پدیده وحی نگریسته و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند. در این رساله با نگاه کلی به پدیده وحی ابتدا آن را از منظر قرآن و روایات مورد بررسی قرار داده و سپس دیدگاه فلاسفه را متذکر شده و اهم شبهات مستشرقین پیرامون نفی، توجیه و یا تفسیر خاص از وحی را گردآوری کرده است. و در انتها به ترجمه و نقد مدخل وحی از دایره المعارف قرآنی لیدن پرداخته شده است. و ضمن نقد کلی دایره المعارف قرآنی لیدن و بیان نکات قوت و ضعف آن این نکته را باید متذکر شد ترجمه های که از مقاله های مستشرقین صورت می پذیرد باید با دقت نظر و تحلیل و نقد موشکافانه صورت بپذیرد. نویسنده مقاله تمام موضوعات پیرامون وحی را مورد بررسی قرار نداده است وتنها به چند مورد از این مباحث اشاره کرده و در بعضی از این موضوعات به نقد و ایرادت شبهه پرداخته و در بعضی از مباحث راه اعتدال و انصاف در پیش گرفته است و در بعضی از موضوعات به جای تحلیل جامع به صورت کوتاه و گذرا مطالبی را بیان نموده است که ما به نقد و بررسی هر یک از این مطالب پرداخته ایم.

مسئله اعجاز و مصونیت از تحریف یکی از مسائل مهم علوم قرآنی به حساب میاید. در تحقیق مورد بحث مفهوم شناسی اعجاز , وجوه اعجاز از قبیل اعجاز بیانی, اعجاز علمی, هماهنگی و عدم وجود اختلاف, خبرهای غیبی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. همچنین بحث اعجاز از نگاه معصومین, علماء شیعه از قبیل شیخ مفید, طوسی, محمد باقر مجلسی, علامه طباطبائی وغیره و اهل سنت از قبیل باقلانی, جرجانی, فخر رازی, زرکشی, سیوطی وغیره به بحث پرداخته شده است. معارضان اعجاز قرآن, مفهوم شناسی تحریف, دیدگاه علمای شیعه و اهل سنت درباره تحریف, ادله نفی تحریف(دلایل عقلی, قرآنی و روایی), مسئله تحریف نزد مستشرقان, اشکالات و پاسخهای آنها, تحریف در عهدین, نزد حشویه و اخباریون, روایات تحریف و بررسی آنها, مهم ترین منابع تحریف و بررسی آنها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

مسئله توحید به عنوان اصل اساسی دین اسلام از مباحث مهمی است که در قرآن به صورت مبسوط تبیین شده است و در ابعاد گسترده ای مورد بررسی قرار می‌گیرد. یکی از این مباحث بررسی جسمانیت ذات حق تعالی می‌باشد که اندیشمندان مختلف اسلامی و غیر مسلمان پیرامون آن نظرات مختلفی ارائه کرده اند مسئله ی اصلی تحقیق در این پایان‌نامه، بررسی نگاه مستشرقان در مقالات مرتبط در دایره المعارف قرآنی لیدن (E.Q.) و نقد و تحلیل آنها در موضوع جسمانیت ذات حضرت حق می باشد. در این پژوهش شش مقاله از مقالات دایره المعارف قرآنی لیدن در خصوص جسمانیت ذات حق در قرآن برگزیده شده است و درصدد است به روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی اصلی ترین مباحث مطرح شده توسط مستشرقان درخصوص ذات حق تعالی را بر طبق نظرات علمای بزرگ اسلام مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد؛ موضوعات ارائه شده در این مقالات عبارت است از: "تشبیه و تجسیم خداوند، رویت خداوند در دنیا و آخرت، ماهیت کرسی و عرش خداوند، رابطه صفات و ذات خداوند، مفهوم سمیع و بصیر بودن خداوند و مفهوم قول و کلام خداوند" که قریب به اتفاق آنها با استناد به منابع اهل سنت و عمدتا براساس پیش ‌فرض‌های خاص و یک سویه نگری و دوری از محیط و فرهنگ اسلامی شکل گرفته است. هم‌چنین اطلاعات مورد نیاز و روش جمع‌آوری داده‌ها، با استفاده از روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است. بر اساس یافته های این پژوهش نشان دادیم که طبق معارف عمیق قرآن و اسلام، ذات مقدس حضرت حق مانند هیچ چیز نیست و بری از هرگونه صفات و ویژگی های بشری می‌باشد و مطالبی که در مقالات مطروحه در رابطه با این موضوع آمده است و اغلب با رویکرد مادی گرایانه و جسمانی ذات خداوند را توصیف می‌کنند، عمدتا غیر قابل قبول و نیازمند بازنگری و اصلاح است.

توصیف، تبیین و نقد علمی «روش نقد متن» در مطالعات قرآنی خاورشناسان، موضوع پژوهش حاضر است. سبب ورود چنین رویکردی در مطالعات قرآنی خاورشناسان، پیش‌فرض‌های آنان در کتاب مقدّس بوده است که با توجه به اختلافات چشمگیر کتاب مقدّس با قرآن به لحاظ تاریخ تألیف، تواتر و نیز خاستگاه‌ها و زمینه‌های خاص هر یک از این دو متن، نمی‌توان این روش را به طور کامل به قرآن تعمیم داد. مطالعه مجموعه زیادی از پژوهش‌های ایشان نشان می‌دهد که مسائل و عرصه‌های پژوهشی در حوزه نقد متن در چند موضوع بسیار برجسته می‌نماید: «تغییر مکان الفاظ و عبارات و آیات قرآن»، «حذف و اضافات در قرآن» و «کشف خطاهای قرآن و پیشنهاد اصلاح برای آن‌ها». از این میان آن‌چه بیش از دیگر رویکردها، مورد عنایت مستشرقان تجدیدنظرطلب معاصر قرار گرفته است، کشف خطاهای قرآن و اصلاح آن‌هاست که تألیفات دو نفر از ایشان یعنی جیمز بلمی و کریستوف لوکسنبرگ که نشان‌دهنده رویکرد غالب نقد متن در غرب است، بیش از دیگران در این حوزه مورد توجّه محافل علمی غربیان واقع شده است. در این پژوهش با استفاده از دو روش پدیدارشناسانه و روش‌شناسانه، «روش‌ نقد متن» از نگاه این دو مستشرق مورد توصیف، تبیین و نقد قرار گرفت. مهم‌ترین مبانی ایشان در نقد متن عبارتند از: خطا بودن متن قرآن، اولویت انتقال سنّت مکتوب قرآن و بی‌اهمیّت دانستن سنّت شفاهی قرآن در انتقال و حفظ آن. از جمله معیارهای تشخیص خطا در قرآن، عدم تناسب با سبک و سیاق آیه، اختلاف‌نظر مفسّران در مورد قرائت و معنای واژه‌ای از قرآن و تکامد بودن واژه است. تحلیل مبانی، معیارها و نتایج تحقیقات این دو مستشرق در نقد متن قرآن، نشان می‌دهد، این روش با خطاها و چالش‌های جدّی همچون محدود بودن منابع و متغیّر بودن معیارها مواجه است. نتایج و دست‌آوردهای این روش نیز بر اساس سنّت شفاهی(قرائت) و سنّت کتبی(رسم‌الخط)، مورد خدشه قرار می‌گیرند؛ چراکه پیشنهادهای مستشرقان در اصلاح واژگان قرآن در زمره اختلافات نگارشی و قرائتی قرآن مطرح نشده‌اند. این نتایج سلیقه‌ای و حدسی هستند و شاهدی در منابع اسلامی مبنی بر ادّعایشان یافت نمی‌شود؛ بنابراین روش نقد متن در مورد قرآن ناکارآمد و نامعتبر است.

امت اسلام و اکثریت قریب به تمام عالمان مسلمان بر این باورند که قرآن وحی الهی است. بر این اساس یکی از مبانی بنیادین تفسیر قرآن در میان مفسران فریقین، اعتقاد به مبنای صدوری - الهی داشتن قرآن است. به رغم چنین اعتقادی، اندیشه‌ای دیگر، به ویژه در میان برخی مستشرقان قرآن پژوه مطرح شده که بر اساس آن، قرآن متاثر از فرهنگ زمان خود بوده است. این فرهنگ طیفی است از فرهنگ دینی و فرهنگ دوره جاهلیت. از منظر برخی مستشرقان و اندکی از عالمان نوگرای مسلمان، آموزه‌‌های یهودیت و مسیحیت و برخی اعتقادات مردم عصر نزول، نه تنها بر قرآن تاثیر داشته بلکه قرآن برگرفته از چنین آموزه‌‌هایی است و به این ترتیب وحیانی بودن قرآن را به چالش کشید‌ه‌اند.نفی و انکار فرهنگ جاهلیت در حوزه آیات معارفی به پندارهای جاهلانه معطوف بوده و در مقولاتی نظیر تعامل با زنان، روش اخلاقی آن فرهنگ بر اساس آیات قرآن مورد تخطئه و انکار قرار گرفته است. این پژوهش بر اساس روشی توصیفی - تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای، ضمن تبیین برخی اعتقادات مردم عصر نزول و توضیح عناصری از مولفه‌‌های فرهنگ دینی و غیر دینی آن روزگار، این اندیشه را مورد بررسی و نقد قرار داده است. درباره نتایج بارز و دستآورد برجسته این تحقیق، چنین می‌توان گفت که قرآن نه تنها از این فرهنگ تاثیر نپذیرفته بلکه غایت خود را برکندن عناصر خرافی و باور‌های مخالف با عقلانیت در عصر نزول قرار داده و این کتاب آسمانی هدف خود را هدایت انسان‌‌ها به سوی سعادت و کمال دانسته است. بدین سان واکنش قرآن در برابر چنین آموزه‌‌هایی این است که برخی آموزه‌‌های هماهنگ با فطرت مردم عصر نزول را پذیرفته، برخی دیگر را با اصلاحات و پیرایش‌‌هایی تغییر داده و بسیاری از آن‌‌ها را از بین برده است. از نتایج دیگر این تحقیق که از صدوری بودن قرآن نشات می‌گیرد عصمت پیامبر(ص) در دریافت وحی است که کاملاً با اندیشه تأثیر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه مغایرت دارد.