جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: یکی از مهمترین مسائلی که فلاسفه اسلامی با آن درگیر بوده اند، تبیین فلسفی معاد جسمانی به منزله یکی از ضروریات کتاب و سنت است. در تاریخ فلسفه اسلامی، صدرالمتألهین شاخص ترین فیلسوفی است که برای اثبات معاد جسمانی به شیوه فلسفی اهتمامی گسترده و ژرف ورزیده است. صدرالمتألهین مدعی است با پی ریزی حرکت جوهری در کنار اصالت، تشکیک و اشتداد وجود، تبیینی از نحوه پیدایش و بقای نفس ارائه می دهد که می تواند معارف نقلی را بهصورت عقلی و استدلالی تحلیل کند. این جستارمیکوشد با ارائه تعریفی از روش عقلانی مورد نظر ملاصدرا در اثبات امور اخروی نشان دهد که صدرالمتألهین به کمک اصول فلسفی اش موفق به تبیین عقلانی معاد جسمانی گردیده است، اما معادی که ملاصدرا در نهایت اثبات میکند کاملاً بر معاد قرآنی سازگار نیست. این ناسازگاری هم با استناد به عبارات خود صدرا و هم از نظرگاه پیروانش نشان داده شده است.

چکیده ‌‌‌ابن سینا و ابن میمون هر دو از فیلسوفانی بوده‌‌‌‌اند که دغدغۀ اثبات عقلانی عقاید دینی خود را داشته‌اند. ‌‌‌ابن سینا از منظرِ اسلام معاد را در دو شکل روحانی و جسمانی می‌‌پذیرد، اما در نحوۀ پذیرش آن‌ها دو رویکرد متفاوت دارد. او معاد جسمانی را نه از طریق استدلال، بلکه به دلیل ایمانش به کلام اللّه می‌‌پذیرد و معاد روحانی را از طریق برهان اثبات می‌کند. او سیمای معاد و تمام ویژگی‌ها و اوصاف آن را روحانی تأویل کرده و لذّت والم ابدی را متعلق به نفس می‌دانسته است. نفس است که پس از جدایی از تن نیکبخت یا بدبخت است. غایتِ لذّت، نظر به ذات باری‌تعالی و ملائکه است. ابن میمون هم به همین منوال برای اثبات معادِ روحانی اقامۀ برهان کرده است. او نیز به پاداش و مجازات و لذّت و اَلم روحانی اخروی قائل است و غایت لذّت را رؤیت شخینا می‌‌داند که از آن به «معرفت» تعبیر می‌شود. در این مقاله به بررسی تطبیقی این دو دیدگاه فلسفی یکی با داعیۀ اسلام و دیگری با داعیۀ یهود پرداخته شده است.

تصویر کیفیت معاد جسمانی، نیازمند تأمین سویه‌های مختلف است و تفاضل نظریه‌پردازی فلسفی با کلامی، معطوف به پوشش کامل‌تر این سویه‌ها می‌باشد. حکمای الهی با توجه ژرف به این سویه‌ها، به تبیین و تحکیم مبادی گوناگون آن پرداخته‌اند. در وهله نخست این مبادی خود نیاز به دستگاه توان‌مند و ژرف‌نگر فلسفی دارد. مبادی الهی، روشی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و جهان‌شناختی، ضرورت دارد تا موفقیت برون‌رفت از مشکلات چندجانبه مسأله معاد را تضمین کند. به طور کلی در مسئله معاد، اشاعره و همگنان آن‌ها، در یک قطب و حکما در قطب دیگر قرار دارند. اشاعره از پیشگامان و مدافعان «معاد جسمانی عنصری» هستند که با مبادی نفس‌شناسی خاص دیدگاهشان از قبیل مادیت نفوس و انکار تجرد آن و با اتکا بر اراده جزافیه الهی و گسیخته از حکمت و انکار نظام علّی به ابراز نظر پرداخته‌اند، و ظاهرگرایان امامیه نیز همین نظر را چه در مبانی و چه در نتایج گام به گام دنبال کرده، و ظاهر برخی از روایات را با توهم «نص‌گرایی» به کمک گرفته‌اند. در قطب دیگر حکمای متأله با طیف گسترده قرار دارند که با مبانی عقلانی و دینی، معاد عنصری را محال دانسته و آن را تداوم دنیا نه انتقال به آخرت، ارزیابی کرده‌اند. بیش از همه صدرا با سعی علمی خود در گستره نظام حکمت متعالیه، طرحی را به میان آورد که کیفیت معاد جسمانی را توجیه‌پذیر سازد، و حکمای متعالی هرکدام به سهم خود در ادوار مختلف این راه را پیموده‌اند. حکیم مؤسس در این میان قصد دارد با تحفظ بر نظام صدرایی، بدن را با خواص دنیوی نه عنصری در آخرت مبعوث بداند، تا راه جمعی بین این دو قطب ارائه دهد، نه روح را به دنیا قابل رجوع بداند و بدن عنصری را محور معاد، چنان‌که متکلمان مدعی هستند و نه بدن دنیوی را به کلی از درجه اعتبار در رستاخیز ساقط بداند.

خواجه نصیر طوسی، فیلسوف، متکلم و عارف نامی شیعی، در رساله گران‌سنگ آغاز و انجام، تأویلات گسترده‌ای از آیات معاد ذکر کرده است که فهم و تصویر جدیدی از معاد به‌دست می‌دهد که بسیار متفاوت از تصویر کلامی رایج از معاد است. وی ازدواج با حورالعین را به اتحاد با صور علمی؛ روز جمع بودن قیامت را به ارتفاع زمان و مکان و جمع شدن خلق اولین و آخرین؛ «اذا الوحوش حشرت» را به حشر انسان‌ها بر صورت ذاتی‌شان؛ برزخ را به دنیا؛ نهرهای بهشتی آب، شیر، عسل و شراب را به مراتب مختلف مواعظ و نصایح عام و علوم و معارف؛ هفت درب جهنم را به قوای هفت‌گانه نفسانی یعنی پنج حس ظاهری به اضافه دو قوه خیال و وهم؛ نامه اعمال را به اثر حاصل از افعال و اقوال انسان در لوح نفس او؛ مبدأ و معاد را به فطرت اُولی و بازگشت به آن تأویل می‌کند. این مقاله ضمن تبیین تأویلات خواجه‌نصیر طوسی در مورد برخی از آیات معاد به ارزیابی آنها می‌پردازد تا تأویلات صحیح را از ناصحیح تفکیک کند.

مسئلة معاد یکی از مهم‌ترین ارکان ادیان ابراهیمی است و این ادیان با رویکردهای مختلف، سعی در مواجهه با آن داشته‌اند. از یک طرف چیستی معاد در قالب معاد‌شناسی دینی به پرسش‌هایی دربارة چیستی انسان و جهان در نسبت با حکمت و ارادة الهی در دنیای بعد از مرگ و رستاخیز پیوند می‌خورد و از طرف دیگر گونه‌های معاد‌شناسی دینی اشکال خاصی را از جهان‌شناسی و انسان‌شناسی رقم می‌زند که به‌خوبی خود را در قالب زندگی و اخلاق عملی در نسبت انسان، جهان و ارادة الهی در نگاه و زندگی پیروان آن ادیان نمایان می‌سازد. در این نوشتار، با تأکید بر رویکرد دین‌شناسی تطبیقی، ضمن مرور نظریات مختلف دربارة معاد جسمانی و روحانی در اسلام و مسیحیت، به مقایسة نظر ملاصدرا و سنت آگوستین خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که نوع انسان‌شناسی و جهان‌شناسی ملاصدرا با تأکید بر اثبات عقلی و نقلی معاد جسمانی انسان، و همچنین تأکید بر اهمیت دنیای مادی در یک نظم پیشینی الهی به‌عنوان یکی از مراحل تکامل انسانی و زیستن در آن به‌عنوان یکی از مخلوقات باری تعالی، دارای اهمیت فراوانی برای تعالی انسان تا روز رستاخیز است، که زمینة سوژه شدن دنیای مادی و طبیعی را برای الاهیات اسلامی در ابعاد مختلف فراهم می‌آورد. اما نوع انسان‌شناسی و جهان‌شناسی الاهیاتی آگوستینی بر نفی دنیای مادی و در نظر گرفتن آن به‌عنوان عرصة مجازات انسان برای گناه نخستین و هبوط انسان تأکید دارد. زیست مادی و دنیوی انسان و تمام ظواهر و اقتضائات آن و حتی مرگ انسان، همه در پرتو مجازات و خشم الهی قابل فهم و تفسیر است، که تنها در پرتو عنایت الهی در روز رستاخیز امکان سعادت انسان مهیا خواهد شد. در این حالت، بر خلاف الاهیات اسلامی، در رویکرد مسیحی دنیای طبیعی به‌شکل سلبی در ابعاد مختلف نفی و تقبیح می‌شود.

آقاعلی مدرس در بین حکمای متعالی از جهت برخورداری از حس نوآوری، جایگاه ویژه دارد. وی در نظریه چالشبرانگیز بیان کیفیت معاد جسمانی، این نوآوری را با الهام از روایتی دنبال می‌کند که کل فضای نظریه‌پردازی او را تحت تأثیر خود دارد. وی قواعد اصلی هستیشناختی و معرفت نفس در حکمت متعالیه را در راستای مفاد استنباطی خود از این روایت به کار میگیرد تا بهره‌های اثباتی نظریه خود درباره کیفیت معاد جسمانی را توجیه کند. به نظر وی کیفیت معاد جسمانی به رجوع بدن دنیوی به آخرت میباشد که پس از مرگ و جدایی نفس از او، با اشراف نفس به حرکت جوهری خود ادامه میدهد و در رستاخیز به نفس میپیوندد. نظریه او از یک سو جدا از نظر اشاعره است که قایل به رجوع نفس به دنیا و تعلق آن به بدن دنیوی میباشند و از سوی دیگر با نظریه حکمت متعالیه متفاوت است که مبنی بر بدن قائم به فاعلیت نفس میباشد. نشان دادن هم‌سازی مفاد روایات و مبانی عقلی در حکمت متعالیه پرکاربرد و یادگار سبک صدرا در تفسیرنگاری بر متون روایی؛ چه در متن آثار مفصل و مختصر فلسفی و چه در آثار تفسیری است. علاوه بر آن نشانگر توانایی و مهارت فنی در این مسیر دشوار است. حکیم آقاعلی مدرس با پشتوانه این میراث به روایت خاصی در بیان کیفیت معاد جسمانی، توجه اکید نشان داده است. تأمل در استناد وی به روایت، نشان میدهد نه مبانی عقلانی حکمت متعالیه که وی به شدت به آنها پایبند است، بر مفاد این روایت سازگار میآید و نه همه ابعاد نظریه حکیم قابل انطباق بر مفاد روایت است. ایرادات اساسی که بر نظریات رقیب وارد میباشد بر این نظریه نیز وارد است و مضاف بر آن، ایرادات جدی دیگری در استناد به عبارات روایت وجود دارد که موردپژوهانه بازگو میگردد،

در این تحقیق معاد و تأثیر « اعتقاد به معاد » و بازتاب آن در کلیات شمس بررسی می شود و بر پایه مطالب گردآوری شده این موضوع مطرح می شود که : مولوی به معاد به عنوان یکی از اصول دین معتقد است و کلیات شمس صرفاًتغزّل نیست ؛ بلکه در خلال اشعار زیبا و سرشار از مضامین عالی عرفانی و عاشقانه خود با بیان اعتقادات مذهبی در قالب شعر، در جهت بیداری دلها و بازگشت به اصل خویشتن می کوشد.

هریک از سور قرآنی ، دارای یک هیکل عظیمی است که از اهدافی که در تمام آیات آن گسترده شده ، شکل می گیرد . و این رابطه و هماهنگی به حدی است که به مجرد تکمیل آن ، رسالت و هدف های مشخص سوره نیز خاتمه می یابد ، تا به دنبالش رسالت و اهداف جدیدی مطرح شود و سوره ی دیگری آن رسالت و پیام و اهداف را به دوش کشد . در همین راستا این پایان نامه به ارتباط معنایی بین آیات سوره مبارکه نجم ، حول سه محور اصلی اعتقادی "توحید ، نبوت ، معاد"بر مبنای آیات وحیانی و روایت ائمه معصومین (ع) می پردازد . ما حصل بررسی آن است که : در پرتو انوار رحمت الهی و در سایه ی ایمان به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر اسلام (ص) و باور به روز رستاخیز ، تنها راه سعادت درعبودیت و بندگی در برابر خدا و تسلیم در پیشگاه اولیاء الهی، خلاصه می گردد .زیرا عدالت و حاکمیت و قدرت مطلق لایزال الهیبر همه امور سیطره و احاطه دارد و در همین راستا لزوم سوار شدن بر کشتی نجات حقیقی و پیروی از ائمه معصومین – که در زمره ی مهم ترین آیات کبرای الهی هستند- ضرورت می یابد . بدیهی است که این ملازمت ، باور و یقین به معاد و بازگشت همه امور به مبدأ و منشأ حقیقی را به دنبال دارد .

اعتقاد به معاد همواره از آغاز زندگی بشر به عنوان یک اصل در اعماق وجودی او ثابت و استوار بوده است دراهمیت آن همین بس که گفته شود تمام انبیاء الهی و اوصیاءو اولیاء عمده توانشان را در اثبات و تبیین روز حسابرسی قیامت گذاشته اند. از طرف دیگر مبحث معاد همواره یکی از پر جاذبه ترین موضوعات کلامی جهت مطالعه و پژوهش بوده است. و حکیمان و عارفان برای رسیدن به تصور هر چه صحیح تر از مسأله معاد تلاش های بی وقفه زیادی را متحمل شده اند. این تلاشهای متفاوت در بعضی مراحل تاریخی منجر به پدید آمدن نحله های فکری و کلامی متفاوت شده است.

فرجام شناسی (معاد ) از نظر اهمیت ، بعد از توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است . زیرا در سایه اعتقاد به معاد است که هدف از آفرینش تحقق می یابد و اعمال و رفتار انسان ارزش و معنا پیدا می کند.‌مولوی در مثنوی با استناد به قران کریم و احادیث ، ابیات فراوانی رادرخصوص معاد ،رستاخیز وعالم بعد از مرگ سروده است . او به دونوع رستاخیز معتقد است . 1- طبیعی 2- ماوراء طبیعی . قیامت طبیعی همان روزی است که همه مردگان زنده می‌شوند و نشانه‌های قیامت آشکار می‌شود ولی قیامت ماوراطبیعی یا روحی و معنوی وقتی به وقوع می‌پیوندد که سالک کوه تعینات و خودبینی را به مدد همت الهی و عبادت و ریاضت از میان برمی‌دارد یعنی از خود فانی و در خدا باقی می‌شود و قیامتی در وجود او رخ می‌دهد. وی مرگ را به دو نوع تقسیم کرده است. الف- مرگ اختیاری ب- مرگ اجباری (اجل) مرگ اختیاری آن است که انسان با برنامه‌های الهی و عرفانی بر نفس خود چیره شود و درون و باطن خود را تهذیب نماید .مولوی مرگ اختیاری را عنایت خداوند می‌داند، که باعث هدایت و حیات می‌شود.