جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«خدمتی که مرحوم مطهری به نسل جوان و دیگران کرده است، کم کسی کرده است. آثاری که از او هست، بی‌استثنا همه‌اش خوب است …» امام خمینی (ره) و اینک با گذشت سالیانی چند از شهادت استاد مرتضی مطهری، روح حقیقت جوی رهپویان وادی معرفت، همچنان خود را تشنه جرعه‌نوشی از سرچشمه آثار او می‌یابد. «چلچراغ حکمت» تلاشی است در راستای بررسی موضوعی اندیشه‌های آن شهید فرزانه. امید است این مجموعه با تسهیل امر مطالعه موضوعی در آثار استاد، راه آشنایی با آرا و اندیشه‌های ایشان را هموارتر سازد.

در تفکر فلسفه‌ی اسلامی، انسان جایگاه ویژه ای دارد. از آن جا که تفکر صدرایی، حاصل یگانگی فلسفه، عرفان به ویژه اندیشه های ابن عربی_ و وحی و روایات معصومین می‌باشد، در این نظام فکری به جایگاه انسان در نظام آفرینش از ابعاد مختلف توجه شده است. در اندیشه صدرا، انسان در قوس صعود هستی و بعد از عبور از عوالم نباتی و حیوانی پا به عرصه‌ی وجود می‌گذارد و علاوه بر داشتن ویژگی های این عوالم، از مراتب بالاتر هستی نیز بهره مند است؛ به همین دلیل می‌توان انسان را خلاصه عوالم دانست.اهمیت دیدگاه فلسفی ملاصدرا آن جهت است که جهان مادی با ویژگی مادیت، بستر خلقت و سیر تکاملی انسان به سوی تجرد محض می‌باشد. از آنجا که بر اساس نظریه‌ی حرکت جوهری، تمام عالم ماده دارای حرکت تدریجی از مادیت به سوی تجرد کامل است، نفس انسان نیز دارای همین حرکت جوهری است؛ همچنین نفس انسان جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا است، چرا که در نظریه ملاصدرا انسان در ابتدای خلقت موجودی جسمانی است و جنبه‌ی روحانی بالفعل ندارد. نفس انسان تنها در صورت حیات در این دنیای خاکی است که مراحل تکامل خود را طی می‌کند و از مادیت به تجرد میرسد..اما از نگاه صدرا تکامل و استکمال نفس ناطقه‌ی انسانی محدود به عالم ماده نیست و نفس در عوالم مثال و عقل نیز نه تنها امکان استکمال را دارد بلکه در تعدادی از نفوس این استکمالات تا مرتبه‌ی تجرد عقلی تام رخ می‌دهد. بررسی دقیق این موضوع، چشم انداز کلی صدرالمتالهین به عالم آخرت و نظام آن را روشن می‌سازد.

هدف پژوهش حاضر واکاوی مسئله ملاک سلسله نیازهای انسان و پاسخ انقلاب اسلامی به این نیازها در چارچوب حکمت متعالیه با تاکید بر دیدگاه امام خمینی است. این پژوهش از نوع بنیادی بوده، و تحلیل داده‌ها با روش کیفی انجام شده است. پژوهش بر این فرض استوار است که چارچوب و ملاک شناسایی و پاسخ به نیازهای انسان توسط نظام اسلامی برآمده از انقلاب اسلامی، براساس حکمت متعالیه محقق می‌شود. نتایج نشان داد که در حکمت متعالیه سطوح و مراتب مختلف نفوس در انسان‌ها، براساس حرکت جوهری نظریه‌پردازی می‌‌شود و براساس سلسله نیازهای انسان در سطوح ذیل دسته‌بندی می‌شود: سطح حیوانیت انسان، سطح انسانی انسان، و سطح متعالی انسان. ابعاد نیازهای انسان در حکمت متعالیه در ابعاد سه گانه اخلاقی، اعتقادی و فقهی بوده و سطوح نیازهای انسان در سطوح مادی (حیوانی)، انسانی و متعالی می‌باشد.

تاریخ فلسفه و کلام، شاهد منازعات بسیاری در مسئله جبر و اختیار بوده­است؛ زیرا علاوه‌بر اهمیت مسئله به جهت ارتباط دو‌سویه آن با فاعلیت وحدانی خداوند به‌مثابه مهم­ترین آموزه دین، دارای اثرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و بسیاری از سیاستمدارن در جهت پیشبرد اهداف خویش از آن استفاده­کرده­اند. پژوهش حاضر درصدد است با هدف تبیین فاعلیت ایجادی انسان از منظر اشاعره و پیروان حکمت متعالیه، شبهات وارده بر فاعلیّت اختیاری انسان و ارتباط آن با توحید افعالی را رفع نماید. روش پژوهش بنیادی-کاربردی است و برحسب نیاز از روش اسنادی-تحلیلی نیز استفاده شده­است. آثار متکلمین اشاعره و حکمت متعالیه، جامعة تحقیق و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به‌عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورداستفاده قرارگرفته­است. نتایج به‌دست­آمده حاکی از آن است که پیروان حکمت متعالیه، انسان را فاعل قریب ایجادی می­دانند و به دلالت عقلی و نقلی برای وی قائل به فاعلیت ایجادی در طول فاعلیت استقلالی حق هستند؛ اما از منظر اشاعره، التزام به توحید افعالی بر دو مبنای سلبی«انکار نظام علّی جهان» و ایجابی «نظریه عادة‌الله» استوار است. انسان دارای فاعلیت ایجادی نیست و فقط کاسب اعمال خویش است.

اختلالات اضطرابی عمده‌ترین اختلالات روانی دوران معاصر نامیده شده و شایع‌ترین اختلال روان‌پزشکی در میان کودکان نیز به شمار می­رود. هدف از این پژوهش، بررسی اضطراب در روان‌شناسی معاصر و حکمت سینوی و کشف مواضع وفاق میان آن‌ها است. پرسش اصلی نوشتار حاضر آن است که اضطراب از دیدگاه ابن‌سینا با روان‌شناسی معاصر چه وجوه مشترکی دارد. به‌منظور پاسخگویی به این پرسش از روش تطبیقی با روی­آورد علمی استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد که اضطراب ازجهت مفهومی، در هردو مکتب، در سه مؤلفه احتمالی‌بودن موضوع اضطراب، وقوعش اغلب در آینده و نیز آسیب‌زایی و رنج‌آوری آن مشترک است. در انواعِ اضطراب، همچنانکه روان‌شناسی آن را از حیث منبع به بهنجار و نابهنجار تقسیم می‌کند، در حکمت نیز می‌توان بر این تقسیم صحه گذاشت. از جهت آثار و نشانه‌های اضطراب نیز، دو دسته پیامدهای جسمانی و غیرجسمانی را می‌توان از اشتراکات دو مکتب در نظر گرفت. ضعف نفس، در کنار تقویت قوة تخیل، برخی از نشانه‌های غیرجسمانی این اختلال در حکمت بوعلی است. در روان‌شناسی نیز احساس گناه و ضعف تمرکز و احساس تنهایی و درماندگی، برخی از نشانه‌های غیرجسمانی اضطراب مرضی است.

گیلبرت رایل در کتاب مفهوم ذهن (1949) با رویکرد فیزیکالیستی و تحویل‌گرایی اش به انکار جوهریت نفس و این‌همانی نفس و حالات نفسانی پرداخت. او با مبنا قرار دادن دوگانه‌انگاری دکارتی، اعتقاد به وجود نفس در کنار حالات نفسانی را خطایی مقوله‌ای خواند که فیلسوفان گرفتار آن شده‌اند. به عقیده‌ی او نباید آنگونه که حالات فیزیکی را به بدن نسبت می‌دهیم حالات نفسانی را نیز به جوهری به نام نفس نسبت دهیم. نفس تنها نامی است که برای مجموعه حالات نفسانی وضع شده است و واقعیتی ورای زبان ندارد. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی – انتقادی دیدگاه او نقد و بررسی می‌شود. مشکل اصلی رایل تصور او از چگونگی پیدایش نفس و نحوه‌ی ارتباط آن با بدن است. به نظر می‌رسد با استناد به دیدگاه صدرا درباره نحوه‌ی پیدایش نفس و رابطه‌ی آن با بدن می‌توان تبیین متفاوتی ازجوهریت نفس وتمایز آن باحالات نفسانی ارائه داد که اشکالات رایل متوجه آن نباشد. بر این اساس جوهری به نام نفس وجود دارد که حالات نفسانی قائم به آن است.

اصل تشکیک از مهم‌ترین اصولِ فلسفی در حکمت متعالیهٔ صدرایی است که با آن سؤال از چیستیِ رابطهٔ بین سه پدیدهٔ بیداری، خواب و مرگ پاسخ داده می‌شود. این نوشتار، رابطهٔ مورد بحث را طولی و تشکیکی می‌داند. براین‌اساس، اختلاف این حالت‌ها به اشتراک آن‌ها باز می‌گردد که عبارت است از: شدت و ضعف در معطوف‌شدنِ نیرو‌های انسان به ظاهر یا باطن نفس و عوالم متناسب با آن‌ها. بیداری، حاصل توجه حداکثری قوای نفس به عالم مادی و حواس ظاهری است. با ضعیف‌شدن این توجه و التفاتِ بیشتر نفس به عالم مثال، خواب اتفاق می‌افتد. درنهایت، با قطع ارتباط کامل نفس از جهان مادی، مرگ اصطلاحی فرا می‌رسد. البته در معنایی دیگر، به‌واسطهٔ حرکت جوهری نفس، آنچه اصطلاحاً مرگ خوانده می‌شود، همراه همیشگی انسان و محیط بر سایر حالات اوست. در نگاهی عمیق‌تر و بر مبنای وحدت شخصیهٔ نفس، بیداری و خواب و مرگ از ظهورات نفس است و ضمن حفظ رابطهٔ تشکیکی، با نفس و با یکدیگر عینیت دارند.