جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله فنون ادبی که به دنبال برانگيختن عواطف مخاطبان و تحريک احساسات آنان است، خطابه در موضوعات گوناگون آن از جمله وعظ و نصيحت و سياست و ... است. مخاطبان اين نوع کلام از عامه مردم‌اندکه نيروی عاطفه بر قدرت عقل و تفکر ايشان غالب است. بنابر اين بر خطيب لازم است در خطابه خود به سبک-هايی از نحو و بلاغت در انواع مختلف آن همچون سخيف نبودنالفاظ و عبارات و صحيح بودن آن‌ها از جهت معانی و انواع تشبيه و استعاره و کنايه و آرايش کلام با عبارات موزون و کلمات مسجوع پايبند باشد تا بتواند بدون هيچ دشواری بر ايشان تأثير بگذارد.از جمله سبک‌هايی که به خصوص خطبه‌های پس از ظهور اسلام از آن تأثير گرفت، سبک انشاء طلبی در فروع مختلف آن به خصوص استفهام در معانی غير مستقيم يا فرعی آن است. و از جمله خطبه‌های متأثر از جمله‌های پرسشی بلاغی، خطبه‌های نهج البلاغه است.در اين رساله سعی بر آن داشته‌ايم به استخراج اين جمله‌های پرسشی پرداخته و به نقد و بررسی معانی آن‌ها در روشی تحلیلی- آماری بپردازيم و به دنبال آن به نتايجی دست يافتيم که برخی از آن‌ها عبارتند از:1.

چکیده قرآن کریم این کتاب آسمانی، بزرگترین معجزه پیامبر اسلام (ص) و هدایت‌گر همیشگی بشر، از بدو نزول، مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و هر یک با بضاعت خود، به جانبی از جوانب آن پرداخته است. امری که باعث به وجود آمدن علوم مختلف قرآنی گردیده و یکی از این علوم، علم ترجمه قرآن است. ترجمه صوربیانی قرآن به عنوان زیباترین جلوه‌های فصاحت و بلاغت قرآن، از چالش بر‌انگیزترین بخش‌های ترجمه‌ی قرآن است. پژوهش حاضر با هدف بررسی صوربیان در جزء هفتم قرآن کریم (از آیه 82 سوره مائده تا آیه 110 سوره انعام) و دریافتن غرض بیانی و انعکاس و بازتاب آن در ترجمه به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. از جمله نتایج به دست آمده این است که تمام مباحث علم بیان اعم از تشبیه، مجاز مرسل، مجاز عقلی، استعاره و کنایه در آیات جزء هفتم قرآن کریم به کار رفته است، از این رو در ترجمه آیات، برای رعایت نقش آن‌ها در زیبایی کلام، باید ترجمه‌ای را ارائه کرد که تا جایی که ممکن است ارکان اصلی این صور بیانی به وضوح در ترجمه خودنمایی نکند. برای این منظور لازم استدر ترجمه این تصاویر بیانی، گاه، از ترکیب وصفی و گاه اضافی یا عباراتی که گویای غرض بیانی است، استفاده شود و گاه، توضیح کوتاهی در خلال ترجمه ذکر شود تا مراد و مقصود خداوند در کاربرد این تصویرها بر مخاطب، آشکار گردد و در عین حال، از زیبایی صوربیان و رونق ترجمه کاسته نشود.

فنون بلاغت شامل علوم و فنونی است که دانش بیان یا صور خیال یکی از آن موارد می باشد. تمامی شاعران برای بیان اندیشه و احساس خود و نیز برانگیختن مخاطب ناچار از استفاده از این علم می باشند. زمانی این امر برای شاعر دست یافتنی و محقق می شود که تخیل را وارد دنیای اشعارش سازد. این تخیل به زبان علمی همان صور خیال است که کارآمد ترین ابزار برای خلق و آفرینش و سنجش یک اثر ادبی است و قدرت تأثیر گذاری و تأثیر پذیری را دو چندان می کند. ارزش ادبی آثار هنرمندان با توجه به ابزار استفاده شده مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد، بنابراین هرچه توانایی و خلاقیت هنرمندی در بهره گیری از این آرایۀ ادبی بیشتر باشد آثار وی از جذابیت و گیرایی و قابلیت هنری بالاتری برخوردار خواهد بود. در این پژوهش سعی شده است ابتدا این ترازوی سنجش یافت شود و آمار استفاده از آن بررسی و با توجه به این یافته ها و آمارها میزان توانایی شاعر سنجیده شود. جامی از جمله شاعرانی است که برای بیان افکار و عقاید خود از صور خیال به نحو مطلوبی بهره برده است. در این روش منظومۀ این شاعر منتخب بررسی شده، و چگونگی سیر عناصر خیال در اشعار وی مورد تحلیل آماری و ارزیابی قرار گرفته شده است. از آنجایی که تشبیه رکن اصلی و اساس خیال و تخیلات ذهنی است، و نیز بر طبق روال سنتی بررسی صورخیال، در ابتدا به مبحث تشبیه و ارائۀ بسامد آن پرداخته شده است. بیشتر تشبیهات شاعر به صورت حسی و ملموس بیان شده است. تشبیه مفرد به مفرد روان ترین و ساده ترین نوع تشبیه است، و لی گاهی به حکم صاحبان این علم از عنصر ابتکار و خلاقیت به حساب می آید. با این حساب فراوانی بالای این نوع تشبیه در اثر شاعر را می توان نشان از ذهن ساده گرا و خلاق این شاعر دانست. بعد از این تشبیه به ترتیب، تشبیهات مقید به مفرد، مفرد به مقید و مقید به مقید دارای بالاترین فراوانی می باشد. برآن اساس که مقید کردن تشبیهات یکی از راههای نوکردن تشبیه و دوری آن از ابتذال است، بسامد بالای این تشبیهات، نشان از نوآوری خیال و اهمیت رکن مشبه در نزد شاعر دارد. قیدهایی که به صورت غیر اضافه به کار برده شده ، یا خود وجه شبه هستند، یا در دریافت وجه شبه و تصویر سازی نقش مؤثری دارند. از میان تشبیهات مرکب شاعر بالاترین تشبیه متعلق به تشبیه مرکب به مرکب است. هرچند این تشبیه به نسبت تشبیه مفرد ومقید از فراوانی کمتری برخوردار است،اما شاعر با استفاده از خلاقیت و توانایی خود در تصویر سازی، نوآوریهای زیبایی از خود نشان داده است. تشبیه مفصل و بلیغ به گونه ای در تضاد با یکدیگر قرار دارند، اما بسامد این دو نوع تشبیه بالاتر از تشبیه مؤکد و مرسل است.فراوانی بالای تشبیه بلیغ نشان از ذهن استعاره گرای شاعر دارد و فراوانی بالای تشبیه مفصل نمایانگر ساده گرایی وی می باشد.تصاویر استعاری این شاعر نسبت به تشبیه کمتر است، اما تصاویر موجود را به شیوه ای حساب شده در جهت بیان افکار و عقایدخود به کار گرفته است. از آنجا که این منظومه داستانی عاشقانه است، تصاویر استعاری پوششی است در جهت حفظ عفت کلام شاعر، برای بیان آنچه نمی تواند بی پرده بیان دارد. جولانگاه واقعی خیال و اندیشۀ شاعر استعارۀ مطلقه است. فراوانی بالای این استعاره باعث تعادل در لفظ و معنی می شود. گاهی شاعر این استعاره را چنان پرداخته و سنجیده بیان می دارد که گویی استعارۀ مرشحه است. به صورتی که هر خواننده ای که ذهنی باز و فعال نداشته باشد قدرت تشخیص استعارات وی را ندارد.حداقل فراوانی در بین صور خیال مربوط به مجاز می باشد. مجاز به علاقۀ جزء حداکثر فراوانی را به خود اختصاص داده است. سپس علاقۀ محلیت، سببیت و جنس دارای بالاترین بسامد هستند. در این مبحث هیچ نوع ابتکار قابل ملاحظه ای به چشم نمی خورد. مجازهای یافت شده به صورتی بسیار سنتی و مبتذل می باشد. در بخش کنایات کنایه از موصوف حداقل بسامد وکنایه از فعل بالاترین فراوانی را دارد. در میان کنایات فعلی گاهی کنایاتی یافت می شود که ذهن برای دریافت آن نیاز به تأمل دارد. اما ویژگی کلی که برای این بخش می توان در نظر گرفت سادگی و همه فهم بودن آن است.

در این رساله خواننده به طور اختصار با زندگی این شاعر گرانقدر آشنا می شود و علاوه بر آشنایی مختصر با تمام آثار سعدی با غزلهای وی و تقسیم بندی وشماره ابیات و ترتیب سروده شدن هر یک آشنایی بیشتری پیدا می کند. بهره هایی که سعدی از شاعران پیش از خود برده مورد بحث قرار گرفته و نمونه هایی از این تاثیر پذیری در معرض دید خوانندگان قرار داده شده است. چون از میان غزل سرایان پیش از سعدی ، انوری بیشترین تاثیر را از لحاظ لفظ و شیوه بیان بر او داشته است ، ضمن بیان بهره جویی این گوینده توانا از شاعران دیگر، مقایسه شعرهایاین دو شاعر مفصل تر صورت گرفته است. استفاده هایی که سعدی از آیات الهی و کلام وحی نموده نیز مورد بررسی قرار گرفته است. کاربردهای گوناگون بدیعی از قبیل: اقتباس، حل ، درج و داستانهای قرآن با ذکر شماره بیت ها و آیه ها آورده شده است.مبحث سوم که طی چهارفصل مورد بررسی قرار گرفته ، غزل های سعدی و علم بلاغت است. در فصل معانی از مباحث هشت گانه علم معانی تنها به سه مبحث : قصر یا حصر، انشا و ایجاز و اطناب پرداخته شده است. در مبحث انشا استفاده های ثانوی از جملات پرسشی ، امر و نهی و در مبحث اطناب و ایجاز از انواع آن سخن گفته شده است.در فصل بیان خواننده با انواع تشبیه ، استعاره ، مجاز و کنایه و کاربرد و اهمیت هر یک از آنها در غزلهای سعدی آشنا می شود. در فصل بدیع از انواع صنایع لفظی و معنوی -صنایعی که بیشتر مورد علاقه و استفاده سعدی بوده است-سخن گفته شده و در هر مورد شواهد و مثالهایی ذکر گردیده است که تصور می شود برای کسانی که درعلم بلاغت تدریس می کنند یا به تالیف کتابی در این زمینه دست می زنند ، این شواهد جالب باشد.

maman:همان‌گونه که مولف نهج البلاغه در مقدمه‌اش بیان کرده امیر بیان منشاء فصاحت و منبع بلاغت و پدیدآورنده آن است. مکنونات بلاغت به وسیله او آشکار گردیده و قوانین و اصول آن از او گرفته شده است. یکی از اهداف سید رضی; این بود که بزرگی و قدر شخصیت امیرمومنان را علاوه بر سایر فضائل او روشن کند که حضرت به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده و هیچ بلیغی به پایه او نمی‌رسد. لذا نهج البلاغه شیوه بلاغت نام گرفت و اعراب نیز همان تطبیق قواعد مسلم نحوی با متون برجسته زبان و ادبیات عرب است که خود امیر بیان واضع علم صرف و نحو است که باعث شناخت وجوه مختلف معنایی یک لفظ در جمله می‌شود. پس هر گونه خطای اعرابی یا بَلاغی ممکن است به فهم نادرست سخن منتهی می‌شود. و ما را از مقصود گوینده کاملاً دور کند. در این پژوهش نامه‌های ۳۰ تا ۶۰ نهج‌البلاغه از جهت اعراب و بلاغت مورد بررسی و کاوش قرار گرفته و در کنار پرداختن به این دو موضوع که از شاخصه‌های مهم در فهم صحیح یک متن است میزان اثرگذاری این دو مهم در فهم مراد امیر بیان‌۷ مورد بررسی قرار داده. به این نحو که در بخش اعراب نقش دستوری مفردات و جملات مورد بررسی قرار گرفته و تا حد توان با توجه به نظرات برخی از شارحان به وجود مختلف اعرابی آن‌ها نیز اشاره شده سپس در بخش بلاغت با توجه به اشارات اندک شروح نهج البلاغه به این مطلب سعی شده بر اساس علوم معانی بیان و بدیع نکات مهم و برجسته بلاغی گردآوری شود. و موارد اختلافی در نامه‌های فوق بررسی شود. با توجه به اختلافات در حوزه اعراب و بخصوص بلاغت گاهی می‌توان اذعان کرد که در برداشت از مراد اصلی حضرت به اشتباه رفته‌اند. بنابراین هر گونه برداشت از کلام مولی باید با توجه خاص به این دو حوزه (اعراب و بلاغت) انجام پذیرد. تا آنگونه که شایسته است به زیبایی‌ها و آرایه‌های لفظی و معنوی کلام ایشان پی برده تا وسیله‌ای برای درک عمق کلام مولی شود انشا‌‌ءالله.کلید واژه‌ها: اعراب، بلاغت، نهج‌البلاغه (نامه‌های ۳۰ تا ۶۰).

این پژوهش درصدد است به بررسی فنون بلاغی در سه اثر منظوم دفاع مقدس (قطار اندیمشک، سمندصاعقه، هزار دامن گل سرخ) بپردازد تا این آثار را از نظر قدرت تخیل شاعر، خلاقیت ذهنی و میزان نوآوری‌ها و ابداعات بررسی کرده، نشان دهد که این شاعران برای بیان ما فی الضمیر خود و تأثیرگذاری بر مخاطب از چه شگردها و ترفندهای ادبی سود جسته و در این بهره‌گیری تا چه حد موفق بوده‌اند. بزرگترین مشکل در این پژوهش، نبود منابعی بود که بطور مستقل به بررسی این سروده‌ها بپردازد. شیوه‌ی کار در این پژوهش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای و جامعه آماری "قطار اندیمشک" علیرضا قزوه، "سمند صاعقه" نصرالله مردانی و "هزار دامن گل سرخ" سپیده کاشانی است. این پژوهش در پنج فصل تنظیم شده است. فصل اول با عنوان "چهارچوب پژوهش" به بیان مسئله پژوهش، پرسش‌ها، فرضیات، اهداف، پیشینه پژوهش، جامعه آماری و روش پژوهش می‌پردازد. فصل دوم "کلیات و مفاهیم پژوهش" است که مبتنی بر دو گفتار است. گفتار اول با عنوان بلاغت به تعریف فصاحت و بلاغت، تاریخچه و انواع فنون بلاغی می‌پردازد و گفتار دوم با عنوان ادبیات دفاع مقدس به بررسی شعر دفاع مقدس، ویژگی‌ها و سیر تکاملی آن و زندگینامه شاعران مورد بحث را مورد کند و کاو قرار می‌دهد. فصل سوم تحت عنوان "بیان"، به بررسی و تحلیل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و نماد در سروده‌ها می‌پردازد. فصل چهارم این پژهش "بدیع" نام دارد که در دو گفتار تنظیم شده است.گفتار نخست این فصل به بررسی و تحلیل بدیع لفظی و مولفه‌های آن یعنی تکرار، جناس و سجع اختصاص دارد و گفتار دوم به بررسی بدیع معنوی در پنج روش تناسب، ایهام، تشبیه، ترتیب کلام، تعلیل و توجیه پرداخته، مولفه‌های این روش‌ها را با بیان فراوانی و ارائه تحلیل در این سروده‌ها بررسی می‌کند. فصل پنجم این پژوهش تحت عنوان "معانی" به بررسی علم معانی و مولفه‌های آن یعنی احوال مسند و مسندالیه، جملات و معانی ثانویه آن، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و قصر و حصر در این سه کتاب می‌پردازد و در پایان نتیجه و تحلیلی از کل پژوهش و نمودارهای این فصول ارائه می‌شود. لازم به ذکر است در این پژوهش بسامد عناصر بیانی و صنایع بدیعی در هر مجموعه شعری به صورت جداگانه حساب شده است. به عنوان نمونه، منظور از درصد تشبیه بلیغ در هر سروده با توجه به فراوانی کل تشبیهات در آن مجموعه حساب شده است.

التفات به عنوان یکی از شگرد‌ها و آرایه‌های ادبی در بیشتر کتاب‌های بلاغی عربی و فارسی به صورت انتقال گوینده از خطاب به غیبت و بر‌عکس تعریف، و انواع محدودی برای آن بر شمرده شده است. هر یک از این انواع، قابل بررسی در یکی از حوزه‌‌های علوم بلاغت (معانی و بدیع) و دستور می‌باشد. بی‌تردید عرب جاهلی پیش از نزول قرآن، با موازین و معیار‌های ادبی آشنایی داشته است، اما شناخت این آرایه‌ی ادبی مدیون پژوهش‌های بلاغیون مسلمان در اثبات اعجاز کلام الهی است. در تأثیر‌پذیری بلاغت فارسی از بلاغت عرب تردیدی نیست، اما شواهدی دال بر وجود این آرایه‌ در متون ادبی قبل از اسلام چون گات‌ها، درخت آسوریک و... دیده می‌شود که نشان از قدمت این آرایه در ادب فارسی دارد. جدا از بلاغیون و ادبا، زبان‌شناسان نیز سعی در توصیف شیوه‌های بیان ادبی با روش‌ها و مفاهیم خود داشته‌اند. از این رو، می‌توان در تبیین کارکرد‌های بلاغی التفات، از مفاهیم ویژه‌ی زبان‌شناسی همچون؛ برجسته‌سازی، هنجار‌گریزی، آشنایی‌زدایی یاری جست و از التفات به عنوان یکی از ابزار‌هایی که منجر به ساختار‌شکنی می‌شود، نام برد.این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی تطوّر تاریخی این آرایش کلامی در ادب فارسی، با نگاهی به ادب عرب و نیم‌نگاهی به ادب غرب، نارسایی‌ مطالب مربوط به التفات را آشکار ساخته و با در نظر داشتن توسعه معنایی آن، تعریف جامعی از این شگرد ادبی ارائه دهد و انواع چند‌‌گانه‌ی آن را در قالب واگردانی‌های دستوری، خطابی، بافتی، معنایی و... بر‌شمارد. در نهایت پژوهش حاضر، التفات را هرگونه تغییر و دگرگونی خلاف عادت در روال عادی کلام می‌داند که با عملکرد بر محور عمودی شعر، ضمن اقناع حس زیبایی‌شناسی مخاطب، با درنگ و تأمّلی که ایجاد می‌کند، همانند زنجیره‌ای، ابیات را به یکدیگر پیوند داده و بر انسجام کلام می‌افزاید.

سابقه‌ی پیدایش علم بلاغت به اواخر قرن اول هجری، و تلاش‌های متکلمان عرب برای اثبات اعجاز قرآن، باز می‌گردد. سال‌ها بعد، دانشمندان ایرانی با ترجمه‌ی آثار آنان، این علم و در نتیجه معانی را که جزئی از بلاغت می‌باشد، به زبان فارسی وارد نمودند و قواعد آن را تا حدود زیادی با زبان فارسی تطبیق دادند. آن‌ها با وجود اقرار به جدایی کامل معانی از علوم دیگری همچون نحو، منطق، فلسفه، اصول و... نتوانستند به هدف خود نزدیک شوند و در نتیجه معانی فارسی وام‌دار اصول زبان عربی و علومی شد که طبیعتاً به اندازه‌ی کافی قادر به نشان دادن ویژگی‌های زیبایی‌شناختی متن فارسی نیستند. در این پایان‌نامه، سعی بر آن شده است تا علوم بلاغی را در جهان عرب، یونان و روم و ایران در سال‌های آغازین شکل‌گیری، مورد بررسی قرار دهیم. این کار از آن جهت است که به احتمال بسیار زیاد به دلیل وجود ارتباطات فراوان میان آن ملت‌ها، اشتراکاتی در مبانی ابتدایی داشته باشند و یا از یکدیگر تأثیر پذیرفته باشند. بررسی این مسأله از آن جهت اهمیت دارد که بتوانیم از این طریق معایب و کاستی‌های علم معانی سنتی را که در اکثر کتاب‌ها تکرار شده و منطبق با اصول زیبایی‌شناختی زبان فارسی نیستند، بهتر بررسی کنیم.پس از آن تلاش کرده‌ایم با نگاهی به نظریه‌های ادبی مختلف در جهان غرب، راهکارهایی که بتوان آن‌ها را در زبان فارسی نیز استفاده کرد، برای کارآمدتر کردن این علم پیشنهاد کنیم.