جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فنون بلاغت شامل علوم و فنونی است که دانش بیان یا صور خیال یکی از آن موارد می باشد. تمامی شاعران برای بیان اندیشه و احساس خود و نیز برانگیختن مخاطب ناچار از استفاده از این علم می باشند. زمانی این امر برای شاعر دست یافتنی و محقق می شود که تخیل را وارد دنیای اشعارش سازد. این تخیل به زبان علمی همان صور خیال است که کارآمد ترین ابزار برای خلق و آفرینش و سنجش یک اثر ادبی است و قدرت تأثیر گذاری و تأثیر پذیری را دو چندان می کند. ارزش ادبی آثار هنرمندان با توجه به ابزار استفاده شده مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد، بنابراین هرچه توانایی و خلاقیت هنرمندی در بهره گیری از این آرایۀ ادبی بیشتر باشد آثار وی از جذابیت و گیرایی و قابلیت هنری بالاتری برخوردار خواهد بود. در این پژوهش سعی شده است ابتدا این ترازوی سنجش یافت شود و آمار استفاده از آن بررسی و با توجه به این یافته ها و آمارها میزان توانایی شاعر سنجیده شود. جامی از جمله شاعرانی است که برای بیان افکار و عقاید خود از صور خیال به نحو مطلوبی بهره برده است. در این روش منظومۀ این شاعر منتخب بررسی شده، و چگونگی سیر عناصر خیال در اشعار وی مورد تحلیل آماری و ارزیابی قرار گرفته شده است. از آنجایی که تشبیه رکن اصلی و اساس خیال و تخیلات ذهنی است، و نیز بر طبق روال سنتی بررسی صورخیال، در ابتدا به مبحث تشبیه و ارائۀ بسامد آن پرداخته شده است. بیشتر تشبیهات شاعر به صورت حسی و ملموس بیان شده است. تشبیه مفرد به مفرد روان ترین و ساده ترین نوع تشبیه است، و لی گاهی به حکم صاحبان این علم از عنصر ابتکار و خلاقیت به حساب می آید. با این حساب فراوانی بالای این نوع تشبیه در اثر شاعر را می توان نشان از ذهن ساده گرا و خلاق این شاعر دانست. بعد از این تشبیه به ترتیب، تشبیهات مقید به مفرد، مفرد به مقید و مقید به مقید دارای بالاترین فراوانی می باشد. برآن اساس که مقید کردن تشبیهات یکی از راههای نوکردن تشبیه و دوری آن از ابتذال است، بسامد بالای این تشبیهات، نشان از نوآوری خیال و اهمیت رکن مشبه در نزد شاعر دارد. قیدهایی که به صورت غیر اضافه به کار برده شده ، یا خود وجه شبه هستند، یا در دریافت وجه شبه و تصویر سازی نقش مؤثری دارند. از میان تشبیهات مرکب شاعر بالاترین تشبیه متعلق به تشبیه مرکب به مرکب است. هرچند این تشبیه به نسبت تشبیه مفرد ومقید از فراوانی کمتری برخوردار است،اما شاعر با استفاده از خلاقیت و توانایی خود در تصویر سازی، نوآوریهای زیبایی از خود نشان داده است. تشبیه مفصل و بلیغ به گونه ای در تضاد با یکدیگر قرار دارند، اما بسامد این دو نوع تشبیه بالاتر از تشبیه مؤکد و مرسل است.فراوانی بالای تشبیه بلیغ نشان از ذهن استعاره گرای شاعر دارد و فراوانی بالای تشبیه مفصل نمایانگر ساده گرایی وی می باشد.تصاویر استعاری این شاعر نسبت به تشبیه کمتر است، اما تصاویر موجود را به شیوه ای حساب شده در جهت بیان افکار و عقایدخود به کار گرفته است. از آنجا که این منظومه داستانی عاشقانه است، تصاویر استعاری پوششی است در جهت حفظ عفت کلام شاعر، برای بیان آنچه نمی تواند بی پرده بیان دارد. جولانگاه واقعی خیال و اندیشۀ شاعر استعارۀ مطلقه است. فراوانی بالای این استعاره باعث تعادل در لفظ و معنی می شود. گاهی شاعر این استعاره را چنان پرداخته و سنجیده بیان می دارد که گویی استعارۀ مرشحه است. به صورتی که هر خواننده ای که ذهنی باز و فعال نداشته باشد قدرت تشخیص استعارات وی را ندارد.حداقل فراوانی در بین صور خیال مربوط به مجاز می باشد. مجاز به علاقۀ جزء حداکثر فراوانی را به خود اختصاص داده است. سپس علاقۀ محلیت، سببیت و جنس دارای بالاترین بسامد هستند. در این مبحث هیچ نوع ابتکار قابل ملاحظه ای به چشم نمی خورد. مجازهای یافت شده به صورتی بسیار سنتی و مبتذل می باشد. در بخش کنایات کنایه از موصوف حداقل بسامد وکنایه از فعل بالاترین فراوانی را دارد. در میان کنایات فعلی گاهی کنایاتی یافت می شود که ذهن برای دریافت آن نیاز به تأمل دارد. اما ویژگی کلی که برای این بخش می توان در نظر گرفت سادگی و همه فهم بودن آن است.

شرف الدین حسن حکیم شفائی اصفهانی شاعر، عارف و پزشک مقتدر و توانای قرن ده یازدهم هجری است. زندگی وی همزمان با حکومت پادشاهان صفوی بویژه شاه عباس اول بوده است وی یکی از بنیانگذاران سبک «هندی ـ اصفهانی» یا سبک دوره صفویه است که به روایت صاحب عالم آرا ملقب به ملک الشعرا و ممتاز ایران شد. دیوان او دربردارنده 12000 بیت در قالب قصیده، غزل، قطعه، ترکیب بند و رباعی است که 1060 غزل در این میان جلوه می‌کند.او در غزل پیرو حافظ، سعدی و مولوی است و در این نوع ادبی، بابا فغانی شیرازی را استقبال و نظیره گویی کرده است. اندیشه های عرفانی، علاقه مندی به عرفان و تصوف و نیز تبحر خاص شفائی در علوم صرف و نحو عربی سبب شد که وی دیوان خود را با عبارت‌های جا افتاده و فصیح عربی به خوبی تزیین نماید. علاقه ومهارت وی در درک و فهم علم عربی شفائی را به سوی گنجینه پر فیض قرآن رهنمون ساخت. چنانکه بسیاری از ابیات دیوانش به شیوه‌های : اشاره،تلمیح، تضمین،حل، اقتباس، وتمثیل‌های گوناگون به نام و سخنان پیامبر (ص) و سایر معصومین (ع) و ابیات قرآنی آراسته است. شفائی توانسته است دراشعار خود با عبارت پردازی‌ها ،استدلال و بیان ما فی الضمیر به خوبی ازآیات قرآنی و قصه ها و روایات دینی بهترین بهره را ببرد. با استناد به شیوه‌های اثر پذیری؛ نظیر: واژگانی، گزاره ای، گزارشی، الهامی ـ بنیادی، تلمیحی، تأویلی، تصویری؛ نگارندگان در این پژوهش تلاش نمودند تا با بهره‌گیری از جدولهای آماری، گونه‌های مختلف تجلی آیات قرآن و برجستگی نام و داستان زندگی پیامبران و معصومین را در دیوان شفائی تحلیل کنند.

داستان پیامبران یکی از مهترین دستمایه های عرفا برای بیان مضامین و افکار متعالی انسان ساز است. در این میان داستان یوسف (ع) از ویژگی خاصی برخوردار است. در میان سرگذشت پیامبران، قصه یوسف (ع) به واسطه حوادث و اتفاقات خاصی که در زندگی او رخ داده، وجوه عرفانی فراوانی دارد، به صورت تمثیلی یا تاویلی بیان شده است. ان داستان نزد عرفا سیروسلوک روح است. در این مقاله سیر روحانی روح را از زمان گرفتار شدن در قهر چاه جسم و دنیا تا رسیدن به اوج آسمان در قالب داستان یوسف (ع) همراه با مهترین تاویل هایی که ذیل شخصیت ها و حوادث قصه نقل شده، در متون نظم عرفانی از قرن ششم تا قرن نهم مورد نقد و تحلیل قرار داده است.

یعتمد القرآن الکریم علی القصة و یعتبرها من الوسائل الهادفة إلی إصلاح الإنسان و تربیة فکره، و یعالج من خلالها قضایا الإنسان فی أحواله المختلفة علی مر العصور والأزمان. فالقرآن لیس مجرد تاریخ للأنبیاء و لا تاریخ الملوک و أبطال القصص، فمن الأنبیاء من أغفل القرآن ذکر أسمائهم، «و لقد أرسلنا رسلا من قبلک منهم من قصصنا علیک و منهم من لم نقصص علیک» (غافر: 78) فالغایة من الترکیز علی شخصیة الأنبیاء فی القرآن لیست إلا تنویر الأذهان و إرشاد الأنام باتباع درب الأخیار. فقصص القران کان لها تأثیر بالغ علی نتاجات الشعوب الإسلامیة ولاسیما الشعب الإیرانی المسلم فأخذ الشعراء بنصیب وافر منها. فجاءت هذه الدراسة لتتناول عناصرالقصة الفارسیة التی تأثرت بالقصة القرآنیة، و مظاهر هذا التأثر، مستعرضة تجلیات القصة القرآنیة فی کتاب مثنوی معنوی من خلال معالجة قصة یوسف و زلیخا و دراستها دراسة فنیة باعتبار عنصر الشخصیة، والزمان والمکان.