جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مروجان پلورالیسم دینی برای دفاع از فرضیة خود به ادلة متعددی از جمله قرآن مجید تمسک کرده‌اند. نویسنده با تدوین و جمع ادلة قرآنی آنان در پنج عنوان: 1. اسلام مطلق تسلیم، 2. تکثر ادیان خواست خدا، 3. استعمال صراط مستقیم به‌صورت نکره، 4.توحید وعمل صالح ملاک هدایت، 5. تمجید اهل کتاب، در قالب بیست آیه، به تحلیل و نقد این رهیافت می‌پردازد.

حقیقت نجات در دین اسلام دارای معنای عدمی و سلبی است و به معنای خلاصی و یا دور شدن از مصیبت‌، سختی‌، درد و رنج‌ و مهلکه‌ می‌باشد و معنای دقیق آن با مفاهیم «سعادت»، «فوز» و «فلاح» که متضمن معنای وصول و مفهومی ایجابی می‌باشند، تا حدودی متفاوت است. گرچه علامه طباطبایی معتقد است: اینواژه‌ها دارای معنای نزدیک به هم هستند و می‌توان برای آن معنای جامعی درنظر گرفت،که بدان اشارت رفت.بر کسی پوشیده نیست، نجات ورستگاری از آن‌جایی که مهم‌ترین خواسته و هدف هر انسانی است، مدعای همه ادیان در طول تاریخ بوده است. همه ادیان به زبان حال و قال هدف بنیادین خود را نجات انسان از مخمصه‌ها و چالش‌های پیش‌روی در زندگی دنیوی و اخروی او معرفی‌می‌کنند؛ لکن تفاوت آن‌ها در معرفی شیوه و راه نجات است، که -این هم به شناخت و تفسیری که از چالش‌ها و رنج‌ها و علل و اسباب آن می‌شود، متفاوت است، هم‌چون طبیبان که با زبان قال و حال، خود را شفابخش بیمار می‌دانند؛ ولی دوای آنان بسته به تشخیص آنان، متفاوت است. به عنوان مثال؛ مسیحت درد و رنج انسان را گناه اولیه او می‌داند، بدین جهت راه نجات ارائه شده از طرف او متفاوت است. مسیحیت راه نجات از این مخمصه را، تنها در گرو ایمان به مسیحیت می‌داند، در حالی که اسلام درد و رنج واقعی انسان را گناه خود شخص می-داند. بی‌شک راه نجات انسان را هم، هر چیزی می‌داند که انسان را از گناه برهاند. با توجه به آن-چه گفته شد، منجی هم متفاوت می‌شود. مثلاً در اسلام منجی انسان، خود انسان است در حالی که در مسسیحیت، بشر نمی‌تواند گناه اوّلیه را از بین ببرد؛ بلکه نیاز به طرح و نقشه خدا دارد. پس نجات در ادیان مختلف، به یک معنی است و آن عبارت است از: رهایی و خلاص انسان از رنج‌ها و مخمصه‌هایی که انسان در این جهان و در جهان آخرت دارد؛ ولی این که این رنج‌ها چیست و چگونه انسان از آن نجات می‌یابد، در ادیان مختلف، متفاوت می‌شود.2. با توجه به این‌که دین دارای تعاریف فراوانی است، برای رسیدن به یک توافق لازم است، این تعاریف را دسته‌بندی کنیم. یکی از شایع‌ترین دسته بندی‌ها دسته‌بندی جوهری کارکردی است، یعنی تعاریف یا می‌گویند: دین چیست؟ جوهر آن چیست؟ یا می‌گویند: چه راه‌کاری برای برون‌رفت از گرفتاری‌های ارائه می‌دهد‌. همه تعاریف کارکردی، اوّلین و مهم‌ترین کارکرد دین را نجات انسان از موقعیت نامطلوب و رساندن انسان به موقعیت مطلوب می‌دانند. بنا براین نه تنها همه ادیان مفاهیمی چون فلاح و رستگاری را دارند، بلکه فلسفه پیدایش آن‌ها دست‌یابی به حقیقت این مفاهیم است.3. ملاصدرا در عین حال که اسلام را دین کامل و حق می‌داند و پلورالیزم در حقانیت و صدق را به هیچ وجه قبول ندارد، بر این باور است که نجات اکثری است و اکثر آدمیان اهل نجاتند. آن‌چه باعث شده، ملاصدرا با توجه به حصرگرا بودن در صدق ادیان، اکثر انسان‌ها را اهل نجات بداند، باور وی به امور ذیل است. الف) فطرت توحیدیب) تنها اهل عناد و تقصیر هلاک می‌شوندج) تشکیک در نجاتد) تلازم میان محدودیت نجات و امساک جود ه) غلبه رحمت بر غضب و) حسن خلف وعید4. رسالت اسلام جهانی است و پیامش جامع، ناسخ ادیان پیشین است و با ظهور اسلام رسالت سایر ادیان پایان پذیرفته و جز اسلام از کسی پذیرفته نیستو این مطلب با نجات حداکثری مورد نظر ملاصدرا منافی نیست. ملاصدرا در عین اینکه اسلام را تنها دین کامل می‌داند قائل به نجات حداکثری است. در موارد بسیاری پیروان سایر ادیان هم نجات خواهند یافت هر چند مقداری از عذاب را ممکن است، به دلایل دیگر درک کنند.5. فطرت، حکمت خداوند، رحمت عام الهی،‌ حسن خلف وعید و شفاعت از اموری هستند که توجیه کننده، مبنای ملاصدرا در باب نجات حداکثری هستند و بر مبنای همین امور است که ایشان قائل به نجات حداکثری شده است.6. مهم‌ترین عامل نجات دست‌یابی به معرفت و رسیدن به حقیقت است. ملاک رستگاری ایمان و عمل است و در پرتو دست‌یابی به حقایق و حقوق است که رستگاری معنا پیدا می‌کند. در این میان توبه می‌تواند بسیاری از کاستی‌ها را جبران نماید، ولی نقائصی که مربوط به حقوق دیگران است، به وسیله‌ی توبه مرتفع نمی‌شود.7. دعا و توسل دو مورد از عناصر مهم، برای رسیدن به رستگاری هستند و آخرین امر در نجات شفاعت است.8. هیأت نفسانی ناشی از کفر و عناد که مهم‌ترین اثر ناشی از نافرمانی قوای ناطقه انسان است، موجب خلود در عذاب و دوام آن می‌شود. ایشان معتقد به تجسم اعمال و تشخیص نیات و اخلاق است. راه نجات از عذاب در دنیا و آخرت را دوری از گناهان و کفر و عناد و نیز علت خلود در آتش و عدم نجات را گناهان قوه‌ی ناطقه، یعنی فساد عقیده و عدم ایمان می‌داند.9. گاهی نیز در اثر رسوخ ملکات سَبُعی هیأتی در نفس انسان انقیاد پیدا می‌کند، که می‌تواند مانع بزرگی برای دست‌یابی به سعادت محسوب شود.

درباره آموزه نجات و تنوع ادیان سه دیدگاه متفاوت مطرح است. انحصارگرایی، شمولگرایی وکثرت گرایی. بسیاری از مسیحیان از جمله: کارل‌بارت (1968-1886م) متأله پروتستان به انحصارگرایی مسیحی گرایش دارند. متألهانی هم‌چون کارل رانر (1984-1904م) شمول‌گرایی دینی را پذیرفته‌اند و فیلسوفان دینی مانند: جان هیک (1922م) پلورالیسم‌ دینی‌ نجات‌بخش را تقویت کرده اند. مدعای انحصارگرایی مسیحیت، یعنی تجلی میثاقی منحصر به فرد خداوند در عیسی و فدیه حضرت مسیح(ع) که هدیه خداوند به بشریت و تنها راه نجات است با هیچ دلیل عقلی و منطقی حمایت نمی‌شود، و تنها مبتنی بر آموزه‌های دینی مسیحیت است که دارای صبغه‌ای کلامی‌اند و تا پیش‌فرض‌های الهیاتی آن ثابت نگردد، کارآمد نیست. این دیدگاه بیشتر به یک پیشنهاد اخلاقی شبیه است تا نظریه‌ای کلامی. به علاوه این دیدگاه گرفتار پارادوکس نجات‌بخشی می‌باشد، زیرا با این‌که مسیحیان می‌گویند خداوند همه انسان‌ها را آفریده و پدر آسمانی نجات و رستگاری همه آنان را خواستار است، هم‌چنین ادعا می‌کنند که تنها راه رستگاری و نجات مسیحیت است. در برابر این نگرش انحصارگرایانه، ‌کثرت‌گرایی دینی نجات‌بخش جان هیک مطرح است که مدعی است تنها یک دین، راه واقعی رستگاری و نجات را به دست نمی‏دهد، بلکه همه‏ی ادیان راهی به سوی نجات عرضه می‏کنند و معیار نجات ، تحول از «خود محوری» به «خدا محوری» است. چنین نگرشی نسبت به ادیان، دور از واقعیت و کاملاً سطحی است؛ چرا که ادیان مختلف دیدگاه‏های گوناگونی نسبت به خدامحوری دارند، و لذا تطبیق چنین آموزه‏ای بر ادیان متعدد بسیار مشکل است این دیدگاه متضمن نوعی شکاکیت افراطی در مسأله نجات‌بخشی است و منشأ آن نیز خلط بین ملاحظات اخلاقی و ملاحظات معرفت شناختی است. به علاوه کثرت‌گرایی نجات بخش جان هیک مفهومی بسیار عام و پر ابهام است. به نظر می‌رسد هر دو نگرش در دنیای مسیحیت در باب «نجات» از نوعی نابهنجاری تفریطی و افراطی به شدت رنج می‌برند.از منظر اسلام مفهوم نجات به طور خاص انحصاری نیست؛ یعنی چنین نیست که فقط مسلمانان بتوانند به نجات و رستگاری دست یابند، بلکه کسانی که با حقیقت عناد نورزند، و از روی قصور به اعتقادات حق دست نیافته باشند، به ندای فطرت‏شان پاسخ مثبت دهند و به نیک و بدی که به طور فطری درک می‏کنند، پایبند باشند، مشمول رحمت واسعه‏ی خداوند خواهند بود و در نهایت رستگار خواهند گردید

کثرت گرایی دینی از جمله مباحث مهمی است که در دوران معاصر در محافل علمی مغرب زمین تکوین یافت و سپس در میان متفکران اسلامی نیز دامن گسترانید. بسیاری از اندیشمندان، فیلسوفان و متکلمان غربی و شرقی وارد این حوزه شدند و مباحث گوناگونی ارائه کردند. این پژوهش بر آن است تا موضوع یادشده را، با تأکید بر مسئله رستگاری، از منظر دو متأله مسیحی و مسلمان یعنی کارل رانر و مرتضی مطهری بررسی کند. این دو اندیشمند قائل به «شمول گرایی» در این زمینه هستند. شمول گرایی ضمن تأکید بر حقانیت تنها یک دین، دیگر ادیان را برخوردار از نجات می داند. رانر با نظریه «مسیحیان گمنام» و مطهری با نظریه «مسلمانان فطری» به تبیین امکان رستگاری غیرمسیحیان و غیرمسلمانان پرداخته اند. رانر بهره مندی از فیض مسیح از رهگذر اخلاق و کردار نیک و پرهیز از گناهان و نیز گواهی وجدان شخصی مبنی بر درست بودن دین غیرمسیحیان را شرط لازم نجات می داند. مطهری نیز غیرمسلمانان نیکوکار را در صورت نداشتن عناد و به شرط فقدان امکان تحقیق، لایق رستگاری دانسته، گناهان غیرمسلمانان را به شرط قصور و استضعاف فکری مستحق آمرزش معرفی می کند.

اين مقاله به بررسي تحليلي و انتقادي انسان شناسي پولس مي پردازد. درك الهيات پولس، در گرو درك انسان شناسي اوست. قلب الهيات او تأثير مكاشفه و فيض خدا در انسان است. پولس وجود انسان را داراي ساحتي سه گانه جسم، نفس و روح مي داند كه هر ساحت، خود دو جزء دارد: 1. بدن و تن، 2. عقل يا ذهن و قلب 3. روح و نفس. انسان دو شيوة زيست دارد: در موافقت با خدا و در موافقت با دوره پيش از مسيح. ديدگاه او درباره انسان عبارت از: توضيح ذات او در سه وضع آفرينش، هبوط و نجات است. در باب وضع آفرينش بايد گفت: انسان به صورت خدا و براي ارتباط با خدا آفريده شد. آدم قبل از هبوط، با اراده آزاد خود مرتكب گناه شد و وضعيتي نامطلوب يافت. گناه او به فرزندانش انتقال يافت. نتيجه گناه مرگ شد. اراده انسان متمايل به گناه است. انجام عمل نيك و نجات، تنها با فيض خدا ممكن است. نجات هديه رايگان خداوند است كه به وسيله فيض و از طريق ايمان حاصل مي شود.

چکیده: این رساله مسئله¬ی نجات و حقانیت را از منظر علّامه طباطبائی و امام محمّد غزالی به عنوان دو تن از برجسته ترین شخصیت های شیعه و اشاعره، مورد تحلیل و مقایسه قرار می¬دهد. از نظر غزالی، دین حق فقط و فقط دین اسلام است و در دین اسلام نیز مذهب سلف، مذهب حق می¬باشد. علاوه بر آن، روش تصوّف از دیدگاه او بهترین راه برای رسیدن به کمال انسان است. وی معتقد است هر کس حضرت محّمد صلّی الله علیه و آله را تکذیب کند کافر است.مبانی جناب غزالی برای اثبات حق عبارتند از عقل، منطق، نصّ قرآن، خبر متواتر و اجماع. وی همچنین میان حق و باطل، قائل به مراتبی است. او اگرچه همه¬ی غیر مسلمانان را کافر می¬داند، امّا پیروان مذاهب مختلف در دایره¬ی اسلام را تکفیر نمی¬کند و امامیه را دچار بدعت و معتزله را گرفتار خطای در تأویل می¬داند. وی بر اساس مبانی خود از قبیل رحمت واسعه¬ی الهی و شفاعت، معتقد به نجات اکثریت می¬باشد. مشرکین و کفاری که عناد دارند و یا جاهل مقصّر محسوب می¬شوند را هالک می¬داند و معتقد است پیروان سایر ادیان در صورتی که جاهل قاصر باشند، مشمول رحمت الهی گشته و عذاب نخواهند شد. علاّمه طباطبائی در باب حقانیت، حق را منحصر در دین اسلام و مذهب تشیّع دانسته و معتقد است حق، صراط مستقیم است و همه¬ی ادیان و مذاهب دیگر به میزانی که به این صراط راه یافته باشند از حق بهره¬مند می¬باشند. ایشان برای اثبات حق از اصول عقلیه، منطق، نصّ قرآن و خبر متواتر استفاده کرده¬ و بر اساس برخی مبانی مانند توحید، رحمت خدا، شفاعت و توبه، قائل به نجات اکثریت است. وی معتقد است اکثر مردم گناهکار حتّی اگر مدّتی کوتاه هم وارد جهنّم شوند، سرانجام از آن رهایی یافته و وارد بهشت می¬شوند و شرط اصلی نجات را داشتن ایمان می¬داند. از نظر ایشان پیروان دیگر ادیان به کافر قاصر و مقصّر تقسیم می شوند که گروه اول مشمول رحمت واسعه ی الهی واقع شده و از مرتبه¬ای از نجات برخوردارند اما گروه دوم به واسطه ی عناد با حقیقت سرنوشتی جز عذاب الهی ندارند. تفاوت دیدگاه این دو متکلّم در بحث حقانیت تنها در باب امامت قابل مشاهده است. علاّمه طباطبائی معتقد است حضرت علی و اولاد ایشان جانشین پیغمبر بوده و آن¬ها را در اعتقاد و علم و عمل معصوم می¬داند. بر خلاف غزالی که اساساً عصمت امام را لازم نمی¬داند. در مسأله¬ی نجات نیز غزالی فلاسفه را به شدّت تکفیر کرده است در صورتی که جناب علاّمه فلسفه را روش مورد قبول کسب علم و معرفت می¬داند. واژگان کلیدی: نجات، حقانیت، علاّمه طباطبائی، غزالی

یکی از سؤال های اساسی در اندیشه پژوهشگران حوزه دین این است که آیا همه پیروان ادیان، اهل نجات هستند یا فقط عده ای خاص به نجات و رستگاری می رسند و مستضعفان که جمعیت پرشماری از انسان ها را تشکیل می دهند چه سرنوشتی در این زمینه خواهند داشت؟ منابع دینی و عالمان دین در این زمینه چه نظریاتی دارند؟ این مقاله به تبیین رابطه استضعاف دینی و نجات با مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری می پردازد. این دو متفکر علاوه بر اینکه به نجات سلبی مستضعفان معتقدند، به نجات ایجابی آنها، یعنی ورود مستضعفان به بهشت نیز باور دارند؛ البته علامه طباطبایی از راه شمول عفو الهی بر مستضعفان دینی و شهید مطهری از راه عدم کفر جحودی آنان و داشتن دین فطری به این نتیجه رسیده اند.

آنچه در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است، بررسی مسئله نجات، فلاح و رستگاری و عوامل و موانع آن از دیدگاه دو دین توحیدی بزرگ یعنی اسلام و مسیحیت است. مسئله نجات از دیدگاه مسیحیت، نجات از گناه و مرگ ابدی است. مهم‌ترین عوامل نجات «ایمان» و «فدا» و نیز از «گناه» و «شریعت» به عنوان موانع نجات، نام برده می‌شود. اما مسئله نجات از دیدگاه اسلام، نجات از تمام آلام و عذابهای روحانی و جسمانی عالم پس از مرگ است. عوامل آن «ایمان»، «عمل صالح»، «توبه» و «شفاعت» و موانع آن «گناه»، «کفر»، «شرک» و «نفاق» است.

در این مقاله تکثرگرایی دینی با استناد به برخی آیات قرانی و با استفاده از دیدگاه های علامه طباطبائی و شهید مرتضی مطهری مورد بررسی و مداقه قرار می گیرد. طباطبائی و مطهری هر دو با الهام از تعالیم قرآنی به تعدد و تکثر ادیان الهی اعتقاد دارند و وحی همه انبیا را الهی و متصل به ذات ربوبی می دانند و هرگونه تلقی از وحی به عنوان امری شخصی مکاشفه ای و یا تجربی را نفی می کنند. در عین حال اگر چه هر دو به وحدت حقه دینی اعتقاد کامل دارند اما در تفسیر این وحدت تفاوت هایی نیزد به چشم می خورد. در نگرش طباطبایی وحدت حقه دینی که همان اسلام است شئون و تجلیات گوناگونی دارد اما از دیدگاه مطهری اگر چه مفهوم دین انحصار وحیانی ندارد اما پس از ظهور اسلام هیچ مصداق دیگری ندارد هم چنین تفاوت معنایی تحول و تکامل دینی که در آرا مطهری دیده میشود با آنچه طباطبائی از تجلیات و مراتب دینی گفته است یکی از وجوه اختلاف دیدگاه این دو متفکر به شمار می آید. بر این اساس از نگاه طباطبائی اعتقاد به خاتمیت نه تنها تعارضی با حقانیت اصول دینی ندارد بلکه مکمل آن نیز می باشد. اما شهید مطهری نسخ ادیان و شرایع توسط دین اسلام را ملازم معنای خاتمیت دانسته است. همچنین در نگرش طباطبائی رستگاری و نجات اتباع ادیان الهی مرتبط با حقانیت دینی است. اما شهید مطهری با تفکیک کامل دو مقوله حقانیت و عدم عقاب منکر هرگونه تلازم بین این دو مقوله است.

در این مقاله نگارنده می‏کوشد ابعاد گوناگون مسأله نجات و سرنوشت نهایی انسان‏ها را از دیدگاه استاد مطهری‏(ره) ‏تبیین و مبانی انسان‏شناختی و هستی‏شناختی آن را مشخّص سازد. استاد مطهری در تحقیقی عمیق و همه جانبه با تأکید بر آموزه‏های قرآن و روایات معصومان‏علیهم‌السلام مردم را به لحاظ سرنوشت آخرتی دارای اصناف گوناگونی می‏داند: تفکیک میان مسلمان منطقه‏ای و مسلمان واقعی، کافر معاند و کافر غیر معاند، نامسلمانِ معتقد به خدا و قیامت، ونامسلمان غیر معتقد به خدا و قیامت، کافر قاصر و کافر مقصّر، قاصر دارای عمل نیک و قاصر فاقد عمل نیک، ازمباحث مهمّی است که در فهم منطق مخصوص قرآن در این موضوع حسّاس که استاد در صدد تبیین آن است، به طورکامل دخالت دارد. همچنین تفکیک میان نجات یافتگان از دوزخ و باریافتگان به بهشت و این‏که نه هر کس که سزاوار دوزخ نیست به‏ بهشت بار یابد، و نه هر کس که به بهشت می‏رود، طعم آتش دوزخ را نچشد، و این‏که ممکن است برخی از کسانی که در ظاهر منکرند، در واقع بی‌آن‏که خود بدانند، مؤمن باشند (توسعه در معنای معرفت و ایمان به خدا) و بازشناسی‏حقیقت دیانت، از جمله نکته‏های مهمّی است که استاد مطهری در تبیین منطق قرآن در مسأله نجات مطرح می‏کند.