آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به بیان و بررسی تطبیقی الهیات سلبی از دیدگاه دو اندیشمند شرقی و غربی به نام قاضی سعید قمی و افلوطین پرداخته است. قاضی سعید بر مبنای مطلق و غیب الغیوب بودن ذات خدای متعال، او را بی‌اسم و رسم و غیرقابل شناخت می‌داند و معتقد است آن ذات نهان به‌گونه‌ای است که اعتبار هیچ کثرتی از جمله کثرت صفات در آن ممکن نیست و اسماء خدای متعال مرتبه‌ای از مراتب هستی و تجلیات آن ذات نهان‌اند که وجودشان برای ظهور کمالات مطلق او ضرورت دارد. افلوطین نیز احد را پنهان، مطلق و غیرمتعین، غیرقابل ادراک، غیرقابل توصیف و بیان‌ناپذیر می‌داند و اولین مرتبه‌ی تعین و ظهور کمالات او را عقل معرفی می‌کند. الهیات سلبی این دو اندیشمند در دو بعد وجودشناختی و معرفت‌شناختی از بیشتر جهات با یکدیگر شباهت دارد و موارد اختلاف آن دو بسیار کم است. تفاوت عمده‌ی آن‌ها در این است که تفکیک مراتب در عبارات قاضی سعید روشن‌تر و صریح‌تر از عبارات افلوطین است.

بی تردیداساسی ترین ومهم ترین موضوعی که درشریعت اسلام واساسامجموعه ادیان بویژه ادیان توحیدی موردتوجه است معرفت خدای تعالی است این مهم توجه اندیشمندان مسلمان رابیشترازهرمسئله دیگربه خودمعطوف کرده است.واین معرفت ممکن نیست مگراز طریق اوصاف الهی .ازجمله این اندیشمندان ومتکلمین بزرگ همچون علامه حلی که در پی ریزی کلام شیعه نقش برجسته وتلاش فراوانی داشته است که کتب بسیاری تالیف کرده است وهمچنین قاضی سعید قمی کتابهای را پیرامون بحث خداشناسی تدوین کرده است صفات خداوند از سوی عموم مشرب ها وفرقهای اسلامی عمدتا به صفات ثبوتیه وسلبیه تقسیم شده است وبیشتر متفکران حوزه اندیشه اسلامی با الهام از متون مقدس دینی قائل به اتصاف ذات باری تعالی به اسماء وصفات شده اند بنابراین به ندرت می توان اندیشمند مسلمانی را یافت که منکراسماء وصفات ذاتی خداوند شده باشند دراین میان برخی از متفکران شیعه مانند شیخ صدوق وتابعان ایشان مانند قاضی سعید قمی که دراعتقادات مشرب حدیثی دارند دربحث معنا شناسی صفات الهی به الهیات سلبی روی آورده اند وآنها در بیشتر آثارشان به شرح احادیث ائمه اطهار پرداخته در مواضع مختلف به دفاع از دیدگاه خود پرداخته ودر تایید آن به سخنانی از معصومین استناد کرده اند معنای شناسی اسماء و صفات الهی همواره مورد توجه اندیشمندان در جوامع مختلف بشری وادیان مختلف بوده است واینکه چگونه می توان به صورت معنا دار که با ساحت ذات الهی سازگار باشد وبه لحاظ منطقی وعقلی گرفتار مشکل نباشد سخن گفت یکی از بحثهای جدید الهیاتی در تداوم تاریخی تفکر به صورت زنده وپویا مطرح شده است برای تدوین این مسئله دیدگاهای مختلفی مطرح شده است یکی از نظریات در بحث معنا شناسی اسماء وصفات رویکردالهیات سلبی است .که این پایان نامه درحال حاضر عهده دار ازریابی دیدگاه یکی از مدافعان مشهور این رویکرد درجهان اسلام حکیم الهی قاضی سعید قمی است ایشان در دفاع از الهیات سلبی در معنا شناسی اسماء وصفات نفی رویکردهای دیگر تلاش های قابل توجه ای نموده است هرچند رویکرد الهیات سلبی به لحاظ جنبه سلبی مسئله ونقد رویکردهای که منجر به تشبیه در باب معنا شناسی اسماء و صفات الهی می گردند موفق عمل کرده است اما مدل پیشنهادی رویکرد سلبی با اشکالات مختلف معنا شناسی،معرفت شناختی و وجود شناختی مواجه است که پذیرش آن،با مشکل مواجه می کند همچنین این نظریه الهیات سلبی شیخ صدوق وقاضی سعید قمی در مقابل نظریه متکلم برجسته مکتب حله علامه حلی قرارداده شده است که طرفدار صفات ذاتی اعم از ثبوتی وسلبی وهمچنین صفات فعل برای خداوند است طرفداران نظریه اتصاف با اعتقاد به اینکه خدادارای همه کمالات هستی است اسماء وصفات را به عنوان کمالات لحاظ کرده و از طریق براهین مختلف به اثبات آنها برای مقدس خدا پرداخته است

حكمت معتدل يا مدرسه معتدل، عنوانی است كه افكـار و انديشـه هـای حكـيم سـده يازدهم و دوازدهم هجری قمری، ملا محمد تنكابنی بدان متصف شده است. در اين مقاله، وجه تسميه انديشه های او به مدرسه معتدل بررسی شده و روشـن می شـود در دو سده ياد شده، دو مسئله اشتراك معنوی وجود و اوصـاف الهـی از جنجـالی تـرين مباحث بودند كه افزون بر صبغه فلسفی، از مباحث حـوزه فلسـفه ديـن نيـز بـه شـمار می روند. اغلب انديشمندانی كه شاگرد ملا رجبعلی تبريزی بودنـد، بـه پيـروی از او، اشتراك معنوی وجود را منكر شـده و در بحـث اوصـاف الهـی نيـز روشی خـلاف حكمای مشهور در پيش گرفته اند، حكيم تنكـابنی نيـز از شـاگردان تبريـزی بـوده و فلسـفه را نـزد او خوانـده اسـت؛ ولـی در هـر دو مبحـث از اسـتادش مـلا رجبعلـی و شاگردان اوفاصله گرفتـه و بـا نقـد نظـر آنـان، بـه اثبـات اشـتراك معنـوی وجـود و اوصاف واجب الوجود پرداخته است، همين سبب شده او در فلسـفه، پيـرو مدرسـه و مكتب معتدل به شمار آيد.

یکی از مباحث مهم مسألهی توحید، تبیین ربط وجود ممکنات با وجود خداوند میباشد. آیا این وجودها با یکدیگر همانندی دارند و یا دو سنخ منفصل از هم میباشد که هیچگونه نسبتی با هم نداشته و متباینند؟ در این زمینه نظریات مختلفی از ناحیه عرفا، فلاسفه و متکلمین بیان شده است. «وحدت شخصی وجود» ، «وحدت تشکیکی وجود»، و «تباین وجودها» از جمله آنهاست. در میان دانشمندان اسلامی از میرداماد و قاضی سعید قمی که نمایندگی دو جریان فکری در حوزهی فلسفی،کلامی اصفهان را عهدهدار هستند دو نظر متفاوت دیده میشود. میرداماد به همسنخی و قاضی سعید به تباین بین وجود خدا و ممکنات قائل بوده است. دیدگاه همسنخی با مبانی فکری میرداماد همنواست. تنها در دو مورد یکی «پذیرش قول اشتهاری درمورد اصالهالماهیهای بودن وی»، و دیگر «نیستی محض خواندن ممکنات در برابر وجود خدا» ، دیدگاه او به تباین نزدیک میشود و با کلیت مبانی او سازگار نیست. نظریهی قاضی سعید قمی در تباین مطلق بین خدا و ممکنات با برخی از مبانی وی مانند قاعده «فاقد شیء نبودن معطی شیء»،قاعده «الواحد» و قاعده «قرب و بعد نسبت به خدا»همخوانی ندارد و با مشکلاتی روبروست. الهیات ایجابی و امکان شناخت احاطهای خدا از لوازم و آثار دیدگاه میرداماد و الهیات تنزیهی و عدم امکان شناخت احاطهای خدا نیز از لوازم و آثار دیدگاه قاضی سعید است که هریک بدانها التزام داشتهاند. اثر دیگر مسألهی ربط وجودی خدا و ممکنات در مبحث جبر و اختیار خود را نشان میدهد. هر یک از دو اندیشمند با تبیین خاص خود امری بین جبر و اختیار را پذیرفتهاند اما در نظر اول پذیرش همسنخی با جبرسازگارتر و پذیرش تباین مطلق با اختیار سازگارتر به نظر میرسد.

شناخت معقولات ثانیه فلسفی ، مقدمه‌ای ضروری در بازشناخت نظام اندیشه فلسفی قاضی سعید قمی به ویژه مخالفت وی با قائلان به اصالت وجود است. این پژوهش با بررسی دقیق و تفصیلی آثار قطعی‌الانتساب به وی به روش توصیفی- تحلیلی تلاش می‌نماید آراء و مبانی قاضی درباره معقولات ثانیه فلسفی و احکام آن را استخراج و تحلیل نماید. بررسی‌ها نشان ‌می‌دهد وی اصطلاح معقول ثانی را به کار نبرده، بلکه از معقولات ثانیه فلسفی با عنوان «امور عامه» سخن گفته و مفاهیمی همچون، وجود، شیء، امکان و وجوب را از امور عامه برشمرده و آنها را مفاهیمی عام، بدیهی و معانی مصدری عارض و محمول بر همه اشیا می‌خواند که ضعیف‌ترین اشیا از جهت تحقق و دارای حظّی از وجود در نفس الأمر هستند. برخی اقوال وی بر نحوه‌ای عروض مابعدالطبیعی مفاهیم فلسفی دلالت دارد؛ البته او در بحث جعل، «ماهیت» را مجعول بالذات و دیگر اعراض و لوازم شیء را مجعول بالعرض‌ می‌داند. تأکید وی بر جعل بسیط، برخی ابهام‌های یاد‌شده را برطرف می‌سازد. از سخن قاضی، دو سطح متمایز از خارجی‌بودن مفاهیم فلسفی فهمیده می‌شود: یکی آنکه این مفاهیم بهره‌ ضعیفی از تحقق و عینیت داشته باشند؛ دوم آنکه هیچ تحقق و عینیت زائد بر ذات نداشته باشند.

بررسی دقیق و تفصیلی آثار قاضی سعید نشان می‌دهد اساساً «ماهیت» از نظر قاضی سعید، همان «ما به الشیء هو هو» یا ماهیت بالمعنی الاعم است و ماهیت به معنای «ما یقال فی جواب ماهو» مورد نظر وی نبوده است؛ ماهیت، همان حقیقت، ذات و صورت شیء و در تعبیر دیگر، «ماهیت شیء»، «وجود خاص شیء» است قاضی سعید در تبیین دو حکم از احکام ماهیت در نحوه تحقق ماهیت در عالم خارج، یعنی دو مسأله جعل و تشخص، نفس «ماهیت» را مجعول به «جعل‌بسیط» از ناحیه جاعل دانسته و هرگونه تقرر ماهیت، پیش از جعل جاعل را نفی می‌نماید و تشخص ماهیت را نیز به «جعل جاعل» می‌داند؛ لذا تحقق ماهیت، نیازمند عروض وجود بر ماهیت نخواهد بود قاضی سعید در تبیین نحوه تحقق ماهیت در عالم خارج، نفس «ماهیت» را مجعول به «جعل‌بسیط» از ناحیه جاعل دانسته و هرگونه تقرر ماهیت، پیش از جعل جاعل را نفی می‌نماید

موضوع مورد تحقیق در این پایان نامه، الهیات سلبی از دیدگاه ابن میمون اندلسی و قاضی سعیدقمی است. در مقدمه، ابتدا اهمیت موضوع بررسی گردیده و گفته شد. از دیرباز یکی از مهمترین مسائلی که اندیشه متفکرین اسلامی را به خود معطوف نموده بود شناخت خداوند است که ردمبحث معرفت الهی بحث از صفات جایگاه ویژه دارد و ا نکه خداوند اصولا دارای صفاتی است وصفات خداوند به چه نحو می باشد، یکی از دغدغه های اصلی اندیشمندان مسلمان بوده است، دراین بین ابن میمون اندلسی و قاضی سعید قمی، تفسیر متمایزی از صفات حق تعالی بیان نمودندکه معروف به الهیات سلبی می باشد. این موضوع از لحاظ سابقه تاریخی کمتر مورد توجه فلاسفه مسلمان بوده است و جزء این دو دانشمند و عده اندکی دیگر همچون ملا رجبعلی تبریزی، بقیه فلاسفه صرفا به اشاره بسیار کوتاه اکتفا نمودند. هدف بحث معرفی این دو دانشمند بزرگ قاضی سعید قمی و ابن میمون اندلسی و معرفی جایگاه الهیات سلبی در اندیشه اسلامی می باشد. درادامه بیان گردید ابن میمون اندلسی در سال ‎1135 میلادی در شهر قرطبه چشم به جهان گشود وبزرگترین فیلسوف یهودی بود. همچنین قاضی سعید قمی در سال ‎1041 هجری قمری متولد شدو از مفاخر دنیای اسلامی می باشد. در ادامه بیان شد تفکر الهیات سلبی نگرشی خاص در موردصفات حق تعالی دارد و بر این باور است که خداوند دارای صفات ثبوتیه نیست و صفات ثبوتی حق تعالی به سلبی نقیض آن بر می گردد یعنی وقتی می گوییم خداوند عالم است یعنی جاهل نیست و خداوند قادر است در واقع آنچه خداوند بدان متصف است سلب عجز می باشد نه صفت قدرت. سپس به نظر برخی از فلاسفه و متکلمین اسلامی اشاره و گفته شد در این میان مرحوم ملارجبعلی تبریزی از مدافعان نظریه الهیات سلبی بوده، ولی دانشمندانی چون ملاصدرا،علامه طباطبایی، و سایر فلاسفه حوزه صدرایی توجه چندانی به این نظریه ندارند و آنرا نمی پذیرند. در ادامه به تعریف صفات و فرق اسم و صفت و همچنین تقسیم صفات الهی اشاره شد و در بخش دوم، صفات حق تعالی از دیدگاه ابن میمون مورد بحث قرار گرفته است.

معناشناسی صفات الهی از مباحث مهم اعتقادی در حوزه فلسفه، کلام و دین‌پژوهی است. قاضی سعید قمی از شمار متفکران شیعی است که با تأکید بر تباین خدا و خلق و رد هرگونه مناسبت میان آن‌ها و با رهیافتی تک‌بُعدی از مفهوم اسم و صفت، به اشتراک لفظی صفات خداوند و مخلوقات و نفی تشابه معنایی بین صفات خدا و خلق، در تمام جهات و در نتیجه نفی هر گونه شناخت خلق نسبت به ذات و صفات خدا روی آورده است. ایشان دیدگاه خود را منطبق بر سیره پیامبران الهی و روایات ائمه اطهار: و با تأکید بیشتر بر روایات امام رضا7قلمداد می‌کند. مقاله حاضر با رویکردی عقلی و جامع، به بررسی و نقد مستندات روایی الهیات سلبی قاضی سعید قمی در نفی اشتراک معنوی صفات خداوند از روایات امام رضا7پرداخته است و سعی می‌کند ناسازگاری این دیدگاه با روایات ائمه اطهار:خصوصاً با روایات امام رضا7 را اثبات کند.