آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش پیش رو به تبیین ماهیت سلوک عرفانی وآداب آن ازدیدگاه ملامحسن فیض کاشانی و باکاوش درمجموعه آثارش پرداخته است. این بررسی به ویژه از منظرعالمی که خود درعمل نیزرهروسلوک عرفانی بوده، برای طالبان این طریق بس سودمنداست. این تحقیق با روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای وتوصیف وپردازش این مطالب به ثمرنشسته است. فصول این تحقیق به بیان منازل ومقامات عرفانی ، گامهای عملی سلوک، شرایط وعوامل وموانع وآداب سلوک وبالاخره اهداف سلوک ازنظرفیض کاشانی اهتمام داشته است. ازنتایج این پژوهش که ازمباحث هرفصل استخراج شده می توان به این موارد اشاره کرد: مقامات عرفانی مانند: توبه، شکر،توکل،رضا و... گامهای عملی سلوک چون: مشارطه، مراقبه، محاسبه، مجاهده و... عوامل سلوک نظیر: عزم، تفکر، بصیرت، استواری، راهنما، رفیق راه، دوام طهارت، ذکر و... موانع سلوک ازحجب نورانی وظلمانی و...، آداب بیست وپنج گانه سلوک مذکوردررساله زاد السالک واهداف سلوک مانندمعرفت، محبت، فنا، توحیدو ولایت و... و درنهایت این نتیجه که سیر وسلوک درآثارفیض ریشه درمنابع اصلی شریعت(قرآن و روایات) دارد.

تحقیق حاضر با هدف بررسی و تحلیل فلسفی و کلامی معنای فرشته و شیطان از دیدگاه فیض کاشانی انجام شده است. در تحقیق حاضر از روش های تحلیل کیفی مقوله ای استفاده شده است. در این تحقیق بر آن سعی شده که دادها که همان فرشته و شیطان می باشد، بصورت مقوله فرشته و مقوله شیطان درآورده شده و مورد تحلیل واقع گردد. به جهت نیل به اهداف پژوهش، این سوالات تدوین گردیده اند: ]1) از نظر فلسفی و کلامی چه تحلیلی میتوان از معنای فرشته و شیطان در اندیشه فیض کاشانی ارائه داد؟ 2) معنای فرشته و شیطان بر اساس هستی شناسی مورد نظر فیض کاشانی را چگونه می توان تحلیل کرد؟ 3) فیض کاشانی از مجموعه آیات و روایات مربوط به فرشته و شیطان چه تحلیلی دارد؟[. یافته های تحقیق بیانگر آن است که: یکی از اندیشه های کلیدی و قابل توجه ایشان بحث تبیین معنای فرشته و شیطان می باشد. فیض طبق آیات و روایات به تبیین اقسام و مراتب فرشتگان و شیاطین، مبادرت می ورزد، ایشان فرشته را سبب خیر و کار او را «الهام» و در مقابل، شیطان را سبب شر و کار او را «وسوسه» و فرشته و شیطان هر دو را تحت قدرت و سلطه حق تعالی در دگرگون ساختن دلها میداند. وی اشاره میکند که در زبان شرع هرآنچه غیر محسوس است فرشته نامیده میشود. از دیدگاه وی مراتب فرشتگان با مراتب وجود عجین شده است علی الخصوص وجود هستی که همان حق تعالی می باشد. وی طبق قاعده امکان اشرف مراتب وجود را تحلیل می نماید و معتقد است بعد از مرتبه حق، مراتب فرشتگان آغاز می گردد و تا نازلترین مراتب هستی گسترش می یابد. فیض پس از ارائه دسته بندی فرشتگان، آنان را دارای مراتب گوناگون دانسته و همانند شیخ اشراق که انوار را دارای مراتب دانسته و و نسبت میان آنها را شهود و اشراق و قهرو محبت بیان نموده است و شیاطین را بر حسب گوناگونی معاصی به دسته های متفاوت و به هم پیوسته تقسیم می نماید که همانند درخت شاخه های یک شیطان اصلی هستند و اشاره می نماید هر انسان شامل یک شیطان اصلی مختص خود است و این شیطان متناسب با عقل و ذکاوت هر انسانی اقدام به مکر و وسوسه می نماید، و در مقابل فرشتگانی از وی در برابر این مخاطرات محافظت می نمایند.

در نوع نگاه و رویکرد یک مفسر نباید از شرایط حاکم بر عصر مفسر غافل بود. رویکرد و نگرش تفسیر الصافی به روایات تفسیری متأثر و برآیند فضای حاکم بر عصری است که مفسر در آن می‏زیسته است. تأثیر فضای حاکم بر سده یازدهم هجری، نیز بر رویکرد فیض کاشانی در ارزیابی روایات قابل انکار نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر فیض کاشانی، می‏توان تصدیق کرد که رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد نقلی بر پایه روایات اهل بیت: است. احادیثی نظیر«ان اللَّه جعل ولایتنا أهل البیت قطب‏ القرآن و قطب‏ جمیع الکتب علیها ...» و «نحن و اللَّه المأذونون .... نشفع لشیعتنا فلا یردّنا ربّنا» و «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله» نمونه‏هایی است که فیض کاشانی برای تثبیت گفتمان و هویت شیعه در عصر خود از آن‏ها بهره گرفته است. بر همین اساس،او در مواجهه با روایات به مبانی همچون عدم تعارض اقوال معصومان، استفاده ابزاری از عقل، دفاع از هویت شیعه و.....اعتقاد دارد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تأثیر تحولات و جریانات عصری بر روند و بهره‏گیری این مفسر در احادیث در تفسیر آیات قرآن است.

پس از قرآن، حدیث مهم‏ترین منبع دریافت مفاهیم دینی است. لذا عالمان مسلمان برای حدیث اهمیت والایی قائل هستند و در طول تاریخ اقدام به شرح احادیث کرده‌اند هر کدام از دانشمندان نیز روش‌های خاص خود را دارند. هر یک از حدیث‌پژوهان در فرآیند فقه الحدیث و شرح حدیث دارای یک روش استاندارد بوده که آن روش را در روند کار رعایت نموده‌اند، اما در برخی از موارد با تکیه بر مبانی خاص خود، تغییراتی در شیوة عامه ایجاد کرده‌اند. فیض کاشانی نیز مانند دیگر حدیث‏پژوهان، در شرح احادیث دارای روش‌های مخصوص به خود است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی روش‌های شرح حدیث فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌پردازد. برخی از روش‌های فقه الحدیث و شرح حدیث در تفسیر صافی، شرح محتوای حدیث با استناد به آیات قرآن، شرح مفردات، که در مواردی عیناً از کتب لغت نقل شده است اما بدون اینکه به آنها ارجاع داده شود، بیان نکات تأویلی، عرضۀ روایات بر قرآن و تشکیل خانواده حدیث و جمع بین روایات، و غیره است. البته شرح حدیث فلسفی و عرفانی نیز در این میان مسئله‌ای قابل بحث است؛ در مواردی هم فیض به نقد احادیث از باب مخالفت با عامه پرداخته و در جهت ترجیح روایات به مواردی از قبیل موافقت آن حدیث با کتاب و سنت و نیز شهرت روایت و عدالت و وثاقت راوی‌ها می‌پردازد.

کارنامه فکری، ادبی و ‌علمی محتشم کاشانی و فیض کاشانی از منظر نوع مناسبات سیاسی‌شان با حکومت صفوی در خور تأمل است. مقایسه این دو جهان‌بینی نشان می‌دهد که تأثیرپذیری مستقیم این دو شخصیت از فضای گفتمانی عصر صفوی، تولیدات فرهنگی و ساختار فکری، آنان را به دو گونه توجه متمایز به دربار صفوی و لاجرم، دو نوع پیوند و مواجهه با آن معطوف کرد. مقایسه نوع مواجهه‌های آنها با کانون قدرت و سیاست عصر صفوی نشان می‌دهد که این دو شخصیت کاشانی، تحت تأثیر بسترهای سیاسی، ‌تاریخی و ‌فرهنگی، بنیان‌های فکری و ظرفیت‌های روانی و نیز دوره زیست خود، دو گونه رابطه متمایز با دربار صفوی تنظیم کرده‌اند که مؤلفه‌هایی مانند نوع نگاه آنان به تشیع، میزان دوری و نزدیکی‌شان به دربار صفوی، علایق و پیش‌زمینه‌های فکری‌ادبی، روحیه انتقادی یا همراهی و همدلی با دربار و غیره مستقیماً بر آن تأثیر گذاشت. در این پژوهش می‌کوشیم با بررسی تأثیر فضای گفتمانی و فکری‌ایدئولوژیکی ایران عصر صفوی بر جهان‌بینی این دو شخصیت کاشانی، نقش این تأثیرگذاری بر نوع مواجهه‌هایشان با دربار صفوی و برآیندها و نتایج هر کدام از این دو نوع نگرش را تبیین کنیم.

رساله مختصري است دربيان اعتقادات حقه شيعه با استفاده از آيات مبارکه قرآن کريم وروايات ائمه طاهرين عليهم السلام. اين رساله داراي هشت باب است چون ابواب بهشت: 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7 - احوال محشر 8- بهشت ودوزخ، درسال 1043 به پايان رسانيده و چاپ شده است. «معصومه فرشچي» فصول و ابواب: داراي هشت در بمثابه درهاي بهشت بشرح آتي: در اول: در هستي حق جل جلاله؛ در دوم: در يگانگي حق جل جلاله؛ درسوم: درتنزيه حق جل جلاله از آنچه جلال او را نسزد، در چهارم: درنبوت؛ در پنجم: در وصايت امامت؛ در ششم: در زنده شدن بعد از موت؛ در هفتم: در احوال هول قيامت؛ در هشتم: در بهشت و دوزخ (مير ودود سيد يونسي) رساله اي مختصر در بيان عقايد شيعه كه در هشت باب تنظيم شده و در سال 1043 ق نگاشته شده است. 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7- احوال محشر 8- بهشت و دوزخ «باريك بين، محمد كريم» رساله مختصري است در بيان اصول اعتقادات شيعه اماميه كه از آيات قرآن و سخنان ائمه عليهم السلام در آن استفاده شده است. مولف اين رساله را در سال1043ق. در هشت باب تدوين كرده است.: دراول- وجود واجب؛ در دوم: وحدانيت او؛ در سوم: صفات او؛ در چهارم: پيامبري؛ در پنجم: امامت؛ در ششم: معاد در هفتم: احوال محشر؛ در هشتم: بهشت و دوزخ در ديباچه گويد: « كلمه اي چند در بيان ترجمه اصول عقايد دينيه بر نهج اهل حق كه فرقه ناجيه اند به فارسي بنويسد ... و بترجمة العقايد موسوم ساختم. (نوشاهي، عارف) آغاز كتاب: حمد بي حد و ثناي بي عد خداوند جهان آراي دلگشاي را كه صوامع قدس ... اما بعد‌، پوشيده نماند كه مردمان از براي آن آفريده شده اند ... كه بنابراين فقير حقير خاكسار راه علما محسن بن مرتضي ... انجام كتاب: گر هست شراب خوردن آيين كسي معشوق به جام خوردن آيين من است رزقنا الله ذلك بمنه وجوده و كمال كرمه. [الذريعة 4/117؛ مرعشي 11/367 و 24/258 و 15/170و 26/134 و 29/173و 30/468 و 34/166 و 34/176 و 34/409؛ نسخه هاي فارسي منزوي 2/920؛ مجلس 25/2؛ مشارفارسي 1/869؛ فهرست سپهسالار 3/420؛ فهرست آستان قدس 4/47؛ مشار 405؛ ريحانة الأدب 4/376 و 4/369؛ سازمان مدارك فرهنگي 47؛ كتابخانه وزيري 1/173 و 5/1715؛ كتابخانه ملك 5/34؛ ملي 4/440 و 5/589؛ مدرسه فيضيه 2/131؛ منزوي 2/920؛ ادبيات تهران 3/13 و 34؛ مجلس سنا 1/235؛ عكسي مركز احياء 2/177 و3/340؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1383؛ دياني ص 83؛ مجلس شورا 13/213 و 15/343 و 17/295 و 25/2 و 22/241 و 36/389 و1/13/29؛ كتابخانه ملي تبريز 1/252؛ دانشگاه تهران 13/3339؛ افشين عاطفي ص 96؛ ريحانة الادب 4/369؛ فهرستهاي خودنوشت فيض كاشاني 155؛ آستانه قم ص 190؛ نسخه ها 2/920 «ترجمة العقايد الدينيه» : نشاني 5 نسخه: ذريعه 4/117 «ترجمة العقايد الدينيه في اصول ... » ؛ اعلام 2/1804 فيض؛ طبقات 11/491: ‌محسن فيض؛ فهرستواره 4/3169: نمايه؛ مرعشي 11/367 ش (5) 4367 «ترجمة العقايد» ؛ مشار، 1/1299 «ترجمة العقايد» : نشاني 1 چاپ، همانجا، 4/4564 «مجموعه» همراه 8 گفتار ديگر؛ دائرة المعارف اسلامي 1/71؛ اهدائي به آستان قدس ص 342 و 368؛ آستان قدس 26/152؛ نشريه 9/247 و 11/685؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/617 و 1/134؛ فهرستواره منزوي 9/210؛ كتابشناسي فيض كاشاني، ص162-164؛ محمد الرشتي ص29؛ فهرست نسخه هاي خطي 2/191؛ اهدائي رهبر4-1؛ گنجينه مفتي فارسي 54]

رساله مختصري است دربيان اعتقادات حقه شيعه با استفاده از آيات مبارکه قرآن کريم وروايات ائمه طاهرين عليهم السلام. اين رساله داراي هشت باب است چون ابواب بهشت: 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7 - احوال محشر 8- بهشت ودوزخ، درسال 1043 به پايان رسانيده و چاپ شده است. «معصومه فرشچي» فصول و ابواب: داراي هشت در بمثابه درهاي بهشت بشرح آتي: در اول: در هستي حق جل جلاله؛ در دوم: در يگانگي حق جل جلاله؛ درسوم: درتنزيه حق جل جلاله از آنچه جلال او را نسزد، در چهارم: درنبوت؛ در پنجم: در وصايت امامت؛ در ششم: در زنده شدن بعد از موت؛ در هفتم: در احوال هول قيامت؛ در هشتم: در بهشت و دوزخ (مير ودود سيد يونسي) رساله اي مختصر در بيان عقايد شيعه كه در هشت باب تنظيم شده و در سال 1043 ق نگاشته شده است. 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7- احوال محشر 8- بهشت و دوزخ «باريك بين، محمد كريم» رساله مختصري است در بيان اصول اعتقادات شيعه اماميه كه از آيات قرآن و سخنان ائمه عليهم السلام در آن استفاده شده است. مولف اين رساله را در سال1043ق. در هشت باب تدوين كرده است.: دراول- وجود واجب؛ در دوم: وحدانيت او؛ در سوم: صفات او؛ در چهارم: پيامبري؛ در پنجم: امامت؛ در ششم: معاد در هفتم: احوال محشر؛ در هشتم: بهشت و دوزخ در ديباچه گويد: « كلمه اي چند در بيان ترجمه اصول عقايد دينيه بر نهج اهل حق كه فرقه ناجيه اند به فارسي بنويسد ... و بترجمة العقايد موسوم ساختم. (نوشاهي، عارف) آغاز كتاب: حمد بي حد و ثناي بي عد خداوند جهان آراي دلگشاي را كه صوامع قدس ... اما بعد‌، پوشيده نماند كه مردمان از براي آن آفريده شده اند ... كه بنابراين فقير حقير خاكسار راه علما محسن بن مرتضي ... انجام كتاب: گر هست شراب خوردن آيين كسي معشوق به جام خوردن آيين من است رزقنا الله ذلك بمنه وجوده و كمال كرمه. [الذريعة 4/117؛ مرعشي 11/367 و 24/258 و 15/170و 26/134 و 29/173و 30/468 و 34/166 و 34/176 و 34/409؛ نسخه هاي فارسي منزوي 2/920؛ مجلس 25/2؛ مشارفارسي 1/869؛ فهرست سپهسالار 3/420؛ فهرست آستان قدس 4/47؛ مشار 405؛ ريحانة الأدب 4/376 و 4/369؛ سازمان مدارك فرهنگي 47؛ كتابخانه وزيري 1/173 و 5/1715؛ كتابخانه ملك 5/34؛ ملي 4/440 و 5/589؛ مدرسه فيضيه 2/131؛ منزوي 2/920؛ ادبيات تهران 3/13 و 34؛ مجلس سنا 1/235؛ عكسي مركز احياء 2/177 و3/340؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1383؛ دياني ص 83؛ مجلس شورا 13/213 و 15/343 و 17/295 و 25/2 و 22/241 و 36/389 و1/13/29؛ كتابخانه ملي تبريز 1/252؛ دانشگاه تهران 13/3339؛ افشين عاطفي ص 96؛ ريحانة الادب 4/369؛ فهرستهاي خودنوشت فيض كاشاني 155؛ آستانه قم ص 190؛ نسخه ها 2/920 «ترجمة العقايد الدينيه» : نشاني 5 نسخه: ذريعه 4/117 «ترجمة العقايد الدينيه في اصول ... » ؛ اعلام 2/1804 فيض؛ طبقات 11/491: ‌محسن فيض؛ فهرستواره 4/3169: نمايه؛ مرعشي 11/367 ش (5) 4367 «ترجمة العقايد» ؛ مشار، 1/1299 «ترجمة العقايد» : نشاني 1 چاپ، همانجا، 4/4564 «مجموعه» همراه 8 گفتار ديگر؛ دائرة المعارف اسلامي 1/71؛ اهدائي به آستان قدس ص 342 و 368؛ آستان قدس 26/152؛ نشريه 9/247 و 11/685؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/617 و 1/134؛ فهرستواره منزوي 9/210؛ كتابشناسي فيض كاشاني، ص162-164. ]

در هيچيك از منابع كتابي به اين نام به او نسبت نداده اند. [كتابخانه وزيري 3/1021؛ فهرستواره منزوي 9/100]

اگر چه نام اين كتاب در فهارس حاضر، بويژه در فهرست مصنفات مؤلف - رضوان الله عليه - اصول العقائد الدينية آمده؛ لكن ما به دليل اعتبار نسخه حاضر كه بدست مؤلف رسيده و رساله اول آن بر مؤلف قرائت شده و به دستخط او مزين شده است، به نام كتاب كه اصول المعارف الدينية آمده، تغييري نداديم. علاوه بر آغاز كتاب، نام آن در پايان نيز تكرار شده و تاريخ تأليف آن (1054ق) قرار گرفته (به انجام نسخه توجه كنيد). (سيد محمود مرعشي) فيض اصول دين را باكلامي استادانه با استفاده از دلائل عقلي وگفته هاي ائمه معصومين (ع) بيان مي كند وي اين رساله موجز و مختصر را در ضمن سه باب به سال 1036 در هشتصد بيت نگاشته است. ابواب ان عبارتند از: باب الاول في التوحيد؛ باب الثاني في النبوة و علل الشرايع و الامامة؛ باب الثالث: في المعاد و اصناف اللذات و الآلام و اصحابهما. (كتابشناسي فيض) آغاز كتاب: الحمد لله الذي دل علي ذاته بذاته و علي رسله بايآته انجام كتاب: و يغفر مادون ذلك لمن يشاء هذا آخر الكلام في اصول العقائد الدينية [الذريعة 2/198 رقم 760؛ فهرست مرعشي 22/311 و 29/302؛ الهيات مشهد 1/273؛ کتاب شناسي آثار فيض 138؛ ريحانة الأدب 4/375؛ كتابخانه ملي 11/473؛ كتابخانه ملك 5/377؛ التراث العربي 1/264؛ فهرست هاي خودنوشت فيض کاشاني 139؛ الذريعة 2/212و211 و 2/425 و 15/326 و 21/187و 23/297؛ كشف الحجب: 531؛ مجلس ش 648 ف 2/413؛ فهرست سپهسالار 3/155؛ ‌الهيات مشهد 3/1334؛ مرعشي 2/81 و 34/201 و 34/387؛ كتابخانه مجلس شورا 2/413 و 5/54-57 و 9/694 و 12/87 و 13/84؛ عكسي مركز احياء ميراث اسلامي 3/99؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1597؛ دانشگاه تهران 8/484 و 12/2870؛ جعفريه زهان ص 119؛ موسسه آية الله بروجردي 2/299؛ ريحانة الادب 4/369؛ فهرست هاي خودنوشت فيض 139 و 248؛ معادن الحكمة، چاپ جامعه مدرسين قم 1/16؛ كتابخانه ملك 5/231؛ الذريعة 21/187؛ نشريه 5/221 و 9/220؛ تراثنا س13ش/1 131؛ مجلس شورا 32/311]