آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهین‌ به‌عنوان مبدع مسئلۀ سرنوشت‌ساز و پرکاربرد تشکیک در فلسفۀ اسلامی شناخته می‌شود. او با ابتکار مثال‌زدنی تشکیک را بر پایه اصالت وجود بنا نهاد. امروزه در بین مفسران، تفاسیر متعددی از تشکیک صدرایی وجود دارد. در میان این تفاسیر، تفسیر استاد فیاضی مقارنت ویژه‌ای با وحدت شخصی وجود یافته است. در تفسیر مدعایی ایشان تشکیک به معنای موجودیت همه موجودات به عین وجود واجب‌تعالی است. در حقیقت یک وجود بسیط و بحت اطلاقی، بیشتر محقق نیست و کثرات علی‌رغم موجود بودن، وجودی غیر از وجود حق‌تعالی ندارند و به عین وجود او موجود هستند. به‌نظر استاد فیاضی این نظریه، باور نهایی صدرالمتألهين در این زمینه است. ایشان همچنین عباراتی از صدرا که به‌منزلۀ دلیل برای اثبات این تشکیک است را برای اثبات تفسیر مدعایی خود ارائه می‌دهند. در این عبارات صدرالمتألهين درصدد اثبات موجودیت همه وجودات به ‌وجود خداوند و یا به بیان دیگر، وجود بودن وجود خداوند برای همه موجودات است. در این مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسی این ادله خواهیم پرداخت.

صدرالمتألهین متناسب با نگاه اصالت وجودی خود، تشکیک در مراتب وجود را بنا نهاد و آن را تشکیک خاصی نامید، اما در این که منظور او از تشکیک در وجود چه بوده، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. برخی وحدت تشکیکی وجود را یک آموزه متوسط از حکمت متعالیه برای نزدیک کردن ذهن متعلمان فلسفه به سوی رأی نهایی ملاصدرا(ره) یعنی وحدت شخصی وجود دانسته‌اند. برخی دیگر تشکیک وجود را نسخة فلسفی و تفسیر صحیح از وحدت شهود عارفان دانسته‌اند.اما برخی معتقدند که وحدت وجود عرفانی به معنای موجودیتِ همه موجودات به عین وجود واجب‌تعالی است و تشکیک صدرایی نیز دقیقا به همین معناست. بر این اساس، تشکیک بدان معناست که تنها یک وجودِ بسیط و اطلاقی محقق است و کثرات به‌رغم موجود بودن، وجودی غیر از آن وجود بسیط و مطلق و واحد ندارند. به عبارت دیگر، به اعتقاد طرفداران این تفسیر، صدرالمتألهین(ره) در صدد اثبات موجودیت همة وجودات به وجود خداوند، و یا به بیان دیگر، اثبات وجود بودن وجود خداوند برای همة موجودات بوده است.در این مقاله، تفسیر اخیر را دیدگاه نهایی ملاصدرا فرض کرده و با این اصل موضوع، برخی ادلة او را برای اثبات این تفسیر، تقریر و بررسی نموده‌ایم.

صدرالمتألهین بین «مفهوم»، «حقیقت نفس‌الامری» و «حقیقت عینی» تمایز می‌گذارد و معتقد است یک حقیقت می‌تواند به صورت‌های مختلف محقق شود؛ چنان‌که چند حقیقت می‌توانند در یک موطن به یک وجود و در موطن دیگر جداگانه محقق شوند. ایشان حقایق علم و اراده را ساری در کل هستی می‌شمارد و معتقد است امکان ندارد وجودی مطلقا فاقد علم و اراده باشد، هرچند ممکن است مراتبی از وجود و علم و اراده جداگانه محقق شوند. اما علامه مصباح نه تمایز سه‌حدیِ «مفهوم»، «حقیقت نفس‌الامری» و «حقیقت عینی» را می‌پذیرد، نه اجتماع چند حقیقت نفس‌الامری در یک وجود را و نه وحدتِ شخصی یک حقیقت و تکثر تعینات آن در مراتب و مواطن مختلف را. ایشان در بحث علم و اراده نیز نه اجتماع آنها در یک وجود را برمی‌تابد و نه وحدت حقایق آنها در عین تکثر تعینات‌شان را. «سؤال اصلی» این تحقیق درباره نوع رابطه علم و اراده است و «هدف» از این تحقیق، شناخت اراده و مقومات آن به عنوان یکی از شئون انسان‌شناسی است. ما در این پژوهش با «روش» تحلیلی، توصیفی و مقایسه‌ای به این «نتیجه» رسیده‌ایم که باوجود اختلاف مبانی، هر دو حکیم می‌پذیرند که نوعی علم، تلازم ضروری و غیر قابل انفکاک با نوعی اراده دارد.

شناخت اراده از جهات مختلف مهم و بلکه ضروری است؛ از جمله اینکه اراده‌شناسی بخشی از انسان‌شناسی است و می‌تواند در جهت تحول علوم انسانی موجود و تولید علوم انسانی اسلامی مؤثر باشد. در این مقاله، دیدگاه‌های صدرالمتألهین و علامه مصباح یزدی به همراه برخی مبانی تبیین و مقایسه شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، این دو دیدگاه با اینکه شباهت بسیاری به یکدیگر دارند، با پیامدهای مختلفی در علوم انسانی همراه هستند. صدرالمتألهین اراده را از صفات وجود بماهو وجود می‌داند و برای آن مفهومی مشکک به تشکیک عامی و حقیقتی مشکک به تشکیک خاص قائل است. بر این ‌اساس، وی برای همۀ موجودات مجرد و مادی، اراده قائل است، همۀ اراده‌ها را به لحاظ حقیقت واحد و از نظر مرتبه و تعین متعدد می‌شمارد و ارادۀ هر موجود متعینی را جلوه و نشانه‌ای از ارادۀ حق‌سبحانه به لحاظ مرتبۀ آن موجود تلقی می‌کند، اما علامه مصباح اراده را در همۀ موجودات ساری ندانسته و آن را از صفات وجودهای مجرد می‌داند. از سوی دیگر، ایشان حتی وحدت مفهوم اراده در موجودات مجرد را هم نمی‌پذیرد و برای اراده سه مفهوم عام، خاص و اخص مطرح می‌کند که تنها یکی از آن‌ها میان خداوند و مخلوقات مشترک است. همچنین وی متناسب با دیدگاه خود در زمینۀ تشکیک طولی و عرضی، نوعی ارتباط تشکیکی میان ارادۀ خداوند و اراده‌های مخلوقات و نوعی تباین بین اراده‌های مخلوقات هم‌عرض معتقد است.

شیخ اشراق ادراک حسی را- دست کم در محدودة ابصار- از مقولة علم حضوری می‌داند. صدرالمتألهین با نقد دیدگاه وی، تصویری حصولی از ادراک حسی را می‌پذیرد. ایشان بر این باور است نفس در ادراک حسی صورت‌هایی مجرد را که مماثل با صورت‌های موجودات مادی هستند در صقع خود انشا می‌کند. مطابق این بیان، محسوس بالذات از نگاه شیخ اشراق صورتِ خارجیِ مادی و از منظر صدرالمتألهین صورتِ ذهنیِ مجردِ مماثل با صورت خارجی مادی است. در این مقاله پس از تبیین مختصر دیدگاه شیخ اشراق دربارة حقیقت ادراک حسی، شش اشکال عمدة صدرالمتألهین بر دیدگاه مزبور را بررسی کرده‌ و نشان داده‌ایم اشکالات مزبور دست کم با کمک مبانی حکمت متعالیه قابل پاسخ هستند. سپس با طرح برخی ایرادهای دیدگاه صدرالمتألهین ثابت کرده‌ایم دیدگاه ایشان گرچه می‌تواند برای ادراک خیالی تبیینی مناسب به شمار آید، برای توجیه ادراک حسی ناکافی است. هدف از این پژوهش آن است که نشان دهد دیدگاه شیخ اشراق در زمینة ادراک حسی با کمک مبانی صدرالمتألهین قابل دفاع است و اندیشه‌های این دو حکیم برجسته، بیشتر مکمل هم‌اند تا نافی یکدیگر.

ملاصدرا با کمک جسم مثالی و خواص آن، گام بلندی برای تبیین خردپسند بسیاری از آموزه‌های شرع مقدس اسلام دربارة معاد جسمانی برداشت. اما به اعتقاد مدرس زنوزی، بسیاری از ادلة نقلی معاد را نمی‌توان تنها با جسم مثالی توجیه و تبیین عقلی کرد. به همین دلیل، ایشان برای تکمیل نظریة ملاصدرا و تبیین عقلانی همة آموزه‌های معاد، نظریه‌ای بدیع ارائه نمود. بر اساس این نظریه، بدن عنصری پس از جدا شدن از نفس جزئی خود، تحت تدبیر نفس کلی قرار می‌گیرد و به تکامل جوهری و استکمال ذاتی خویش ادامه می‌دهد تا اینکه به‌‏تدریج به بدنی تبدیل می‌شود که صلاحیت صعود به‌‏سوی نفس جزئی و اتحاد مجدد با آن را می‏یابد. این دیدگاه، مخالفت‌ها و موافقت‌هایی را از سوی فیلسوفان بعدی، به‏‌ویژه پیروان حکمت متعالیه به دنبال داشت. در این مقاله، کوشیده‌‏ا‌‌یم با پاسخ دادن به اشکال‌های واردشده بر دیدگاه زنوزی، تفسیر صحیحی از آن ارائه کنیم

«انسان و کنش‌های او» به‌عنوان موضوع علوم انسانی دارای جنبه‌هایی متفاوت است که شناخت هر یک از این جنبه‌ها می‌تواند تأثیر بسزایی در هر یک از دو بعد توصیفی و توصیه‌ای علوم انسانی داشته باشد. یکی از این جنبه‌ها که کمتر به آن پرداخته شده و تأثیر آن در علوم انسانی کمتر مورد بحث قرار گرفته است، وحدت یا کثرت نوعی نفوس انسانی است. در این مقاله ابتدا سه دیدگاه درمورد وحدت یا کثرت نوعی نفوس انسانی بیان شده و با توجه به اختلاف افراد انسانی در حدوث و بقا، دیدگاه «کثرت نوعی نفوس در حدوث و بقا» مورد پذیرش قرار گرفته است. سپس نشان داده شده است که پذیرش وحدت یا کثرت نوعی نفوس در بعد توصیفی علوم انسانی تأثیرگذار است و ازآنجا‌که بعد توصیه‌ای علوم انسانی مبتنی‌بر بعد توصیفی بوده و حتی این دو، دو روی یک سکه هستند، تأثیرگذاری این مبنا در علوم انسانی توصیه‌ای نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه از میان اقوال، کثرت نوعی نفوس در حدوث و بقا مورد پذیرش قرار گرفته، نشان داده شده است که پذیرش این مبنا در هر دو جنبۀ توصیفی و توصیه‌ای علوم انسانی تأثیرگذار بوده و باعث متفاوت شدن توصیه‌ها و توصیف‌ها دست‌کم در برخی از علوم انسانی مانند روان‌شناسی خواهد بود.

«اوصاف المهدی علیه السلام در بيان اسامى، القاب، اوصاف و كنيه‌ هاى امام زمان علیه السلام» اثر احمد سعيدى، معرفى، ترجمه و توضيح مجموعه‌ اى گسترده از نام‌ ها، القاب و كنيه‌ هاى حضرت مهدى (عج) مى‌ باشد كه به زبان فارسى و در سال 1358 ش تدوين گرديده است. مقدمه مؤلف در بيان چند نكته پيرامون كتاب، آغازگر مباحث بوده و مطالب بر پايه روايات، ادعيه و زيارت و از منابع كهن تهيه گريده است. در اين مجموعه، پانصد و ده لقب و اسم به ترتيب حروف الفبا، براى آن حضرت شناسايى شده و معنا و مفهوم آن مشخص گرديده است. برخى از اين اسامى و القاب، نام‌ هايى است كه پيامبر (ص) و امامان معصوم (ع) براى امام زمان (عج) انتخاب كرده‌ اند و برخى را ديگران، چه از علماى شيعه و يا عامه، حتى برخى پيروان ساير مذاهب و مكاتب و حتى كسانى كه پيرو هيچ دين و آئينى نيستند. اسامى و القاب ذكر شده مى‌ توان به: تِلاد نِعَم، ثار الله، جَوار الكنس، حاشر، خسرو، ديّان، ذوالحلم، ركن الانام، زند افريس، سديد، شماطيل، صمصام منتقم، ضرغامه، طامس، ظَهر، عماد، غاشيه، فيذموا، قابض، كوكما، لنديطارا، مجلى، نازح، واقيذ، هادِم الشرك، يمين و... اشاره كرد.

کانت براي پاسخ به اشکالات شکاکان و ايدئاليست‌ها پيشنهاد کرد كه در عالم فلسفه، انقلابي کپرنيکي به راه اندازيم و به جاي اينکه به دنبال شناختِ مطابق با جهان واقعي (عالم عين) باشيم، به دنبال شناخت واقعيتي باشيم که مطابق ذهن و قواي ادراکي ما ساخته شده باشد. او مدعي شد که تنها راه فرار از شکاکيت و ايدئاليسم همين است که صرفاً به دنبال شناخت واقعيتي باشيم که به ذهن آمده و ذهني شده است؛ يعني به شناخت دنياي خودساخته (عينِ ذهني) بسنده کنيم و تصور ذهنيِ يک شيء را خود شيء (خود واقعيت) در نظر بگيريم. او مي‌پنداشت که اگر انسان به جاي «واقعيت مستقل از خود» به دنبال شناختنِ «واقعيت ساخته‌شده توسط قواي ادراکي خود» باشد، يقيني بودن ادراکاتش تضمين مي‌شود و اعتراض‌هاي امثال بارکلي و هيوم پاسخ مناسبي مي‌گيرند. در اين مقاله، با بررسي انقلاب کپرنيکي کانت و پيامدهاي منطقي آن، نشان داده‌ايم که فلسفة کانت، به‌رغم تلاش فراوان و ستودني او، در دفع شبهات موفق نبوده و نسخه ديگري از شکاکيت است و منطقاً به ايدئاليسم محض مي‌انجامد.