آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هر یک از متکلمان و حکیمان و عارفان در مقام تبیین هستی شناسی خود از تمثیلات گوناگون استفاده کرده اند. ذکر این تمثیلات در عرفان به لحاظ ظرافت ادراک و شهود، ظرورت بیشتری دارد. از جمله این عرفا شیخ محمود شبستری است که در منظومه عالی گلشن راز تمثیلات گوناگون بهره بسیار برده است. شمس الدین محمد لاهیجی نیز در کتاب مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز به شرح و تفسیر آن تمثیلات پرداخته است. اهمیت این تمثیلات از نظر تصویر سازی معارف هستی شناسانه بر کسی پوشیده نیست. نیز مهمترین عناصر معارف هستی شناسانه شبستری در گلشن راز ناظر به چهار محور «اعتباری بودن جهان»، «ظهور وحدت در کثرت»، «تکرار ناپذیری تجلیات الهی» و «سریان معرفت و محبت الهی در همه آفرینش» است. این مقاله درصدد ارایه، دسته بندی، مقایسه، نقد و جمع بین تمثیلات گوناگون هستی شناسانه پیرامون چهار محور یاد شده در گلشن راز و مفاتیح الاعجاز است.

در اثر حاضر، مباحث نبوت و امامت براساس کتاب «تجرید الکلام فی تحریر العقاید الاسلام» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی مطرح شده است. ابتدا در خصوص وحی و نبوت صحبت شده و در زمینه نیاز انسان به پیامبران مباحثی ارائه شده است. سپس نبوت در قرآن، عصمت پیامبران، راه‌های شناخت پیامبران، نبوت پیامبر اسلام(ص) و خاتمیت بررسی شده است. در ادامه به مبحث امامت و رهبری، اوصاف امام، امامت امیرالمؤمنین(ع)، امامت سایر امامان(ع) و امام مهدی(عج) پرداخته شده است. در این اثر متن عربی تجرید الاعتقاد با ترجمۀ آن در آغاز هر فصل آورده شده و ارائه مباحث کتاب مطابق نظم و ترتیب تجرید است.

تبیین هستی شناسانه نسبت حق تعالی با خلق از مهمترین مباحث مورد نظر همه دانشمندان الهی اعم از متکلمان، حکیمان و عارفان است. این بحث ازیک سو مبتنی بر مباحث امور عامه و از سوی دیگر مقصود از آن، هستی شناسی در تفکر الهی است. به هرحال، تفاوت در مبانی امور عامه، تاثیر به سزایی درتصویر سازی از نسبت حق با خلق دارد. نسبت حق با خلق در تصویر کلامی به رابطه (صانع و مصنوع) و درتصویر فلسفی مشایی به رابطه (علت و معلول) بر می گردد. این امر درفلسفه صدرایی با تحلیلی نو از علیت چهره ای دیگر می یابد که می توان آن را به دو تمثیل عمده (شمس و شعال) و (واقعیت و صورت مراتی آن) ارجاع نمود. پس از توضیح و تطبیق این دو تصویر همراه با ذکر برخی مبانی و نتایج آنها، ترجیح تصویر دوم بر تصویر نخست بیان می شود.

مسئله چگونگی نسبت فاعلیت انسان با فاعلیت الهی همواره یکی از دغدغه آمیزترین مسائل در اندیشه بشری، بویژه دانشمندان الهی بوده است. اهّم آراء اندیشمندان مسلمان در این زمینه به سه نظریه جبر، تفویض و امر بین الا مرین بر میگردد. نظریه جبر برخلا ف دریافت وجدانی هر فرد، و نظریه تفویض مستلزم فاعلیت مستقل انسان از خداوند است. نظریه امربین الامرین که نخستین بار از سوی امامان معصوم (علیهم السلام) ارائه شده برنفی جبر و تفویض و اثبات حقیقتی میان آن دو دلالت دارد. فهم و دریافت حقیقت امر بین الامرین بحکم عقل و نقل خالی از دشواری نیست. از همین رو دانشمندان در تفسیر این حقیقت به تقریرات گوناگون با رویکردهای کلامی، فلسفی و عرفانی روی آوردند و برای تصویرسازی هر یک از آن تقریرات از تمثیلات متناظر با آن استفاده کردند. نقد و بررسی مجموعه این تقریرات و تمثیلات که مهمترین آنها به شش تقریر میرسد، حاکی از آنست که بیشتر آنها از ارائه تصویری جامع و واضح ناتوانند. در این میان یک تقریر، یعنی تقریر ظهور فاعلیت الهی در مظاهر خلقی با تمثیل متناظر با آن یعنی تمثیل فاعلیت نفس در قوایش، بویژه با تلقی تمثیلی علامه طباطبایی و نیز لحاظ فاعلیت انسان در مجموعه نظاممند آفرینش، بر دیگر تقریرات و تمثیلات ترجیح دارد.

برخی از حکما برآنند که علم حضوری موجود مجرد در علم به ذات خود، منحصر است و برخی دیگر آن را اعم از علم به ذات و علم به علت یا معلول آن دانسته اند. این دسته از حکما در این که معلوم حضوری موجود مجرد، بالضروره باید مجرد باشد یا موجود مادی نیز می تواند معلوم حضوری برای موجود مجرد باشد، اختلاف نظر دارند. از جمله نتایج این اختلاف نظر، در بحث علم باری تعالی به مادیات ظاهر می شود. به این ترتیب، از نظر برخی حکما، موجودات مادی بماهو مادی نزد خداوند حضور بالذات ندارند و از نظر دسته دیگر، موجودات مادی بماهو مادی، بالذات، معلوم حضوری حق تعالی واقع می شوند. در این مقاله، ضمن بحث تاریخی و تطبیقی آرای حکما از ابن سینا تا طباطبایی، مبانی و دلایل هر یک از دو نظریه مذکور، مطرح و مورد برسی قرار می گیرد و در نهایت نظر دوم بر نظر اول، بنا بر وجوه فلسفی و شواهد دینی و عرفانی، ترجیح داده می شود افزون بر این وجه جمع آنها نیز خواهد آمد.

علامه رفیعی قزوینی ره سه یادداشت کوتاه عربی بر کتاب القبسات اثر حکیم میرداماد مرقوم فرموده اند. اولین یادداشت در باره تعابیر حکمای الهی از حقیقت غایت مطلوب از ایجاد عالَم است. بحث در باره غایت مطلوب خداوند از آفرینش در کلام، حکمت و عرفان مطرح است. برخی متکلمان هرگونه غایت را از خداوند نفی کردند و برخی دیگر ایصال نفع به مخلوق را غایت الهی از آفرینش دانسته اند. این دو نظر مورد انتقاد حکما واقع شده است.از نظر حکما نفی هر گونه غایت مستلزم ترجیح بدون مرجح است و ایصال نفع به غیر نیز فاقد شانیت غرض است. از سوی دیگر تعابیر حکما در غایت الهی متفاوت است. برخی آن را ""علم الهی به نظام خیر"" و برخی ""ذات مقدس الهی"" و برخی صرف ""جود و احسان"" معرفی کرده اند. با این همه، بازگشت همه این تعابیر به حقیقت واحد ذات الهی است. این مقاله درصدد پژوهش در این مبحث منطبق بر یادداشت علامه رفیعی قزوینی است.

رساله ی حاضر درباره ی حقیقت مرگ و حیات پس از آن در اندیشه علّامه محمد تقی جعفری به رشته نگارش درآمده است و هدف از پرداختن به این موضوع آن بوده است که به دیدگاه علّامه جعفری درباره ی حیات و شناخت انواع حیات و اهداف آن دست یافته و به تبیین و تحلیل نظر علّامه جعفری درباره مرگ و سرنوشت حیات آدمی پس از مرگ پرداخته شود ؛ بدان منظور که انسان ها به زندگی برتر و راه کارهای متناسب جهت وصول به چنین زندگی توجه داده شوند .نتیجه آن که به عقیده ی علّامه جعفری رسمی ترین دعوتی که در عرصه ی هستی از آدمی به عمل آمده ، مرگ است وهمواره هر انسانی ناگزیر از رویارویی با این پدیده بوده است و زاویه ی دید هر فرد به مقوله ی مرگ بر طبق دیدگاه او به زندگی تنظیم می شود و برای فهم مسئله مرگ ابتدا بایستی معنای زندگی را دریافت . علّامه جعفری با توجه به ارتباط ژرف و محکمی که میان مرگ و زندگی مشاهده می کند حیات را به دو نوع حیات طبیعی محض و حیات معقول تقسیم می نماید ؛ اولی همان است که اکثریت انسان ها به آن خوگرفته اند و در خلال آن تنها در پی اشباع غرایز طبیعی خویش اند و دومی عبارت است از حیات آگاهانه ای که نیروها و فعالیت های جبری زندگی طبیعی را با بر خورداری از رشد آزادی شکوفان در اختیار ، در مسیر هدف های تکاملی تنظیم نموده است . مرگ در حیات معقول ، پل عبور به سرای ابدیّتی است که ترس و اندوه و در آن راه ندارد و این در حالی است که در حیطه ی حیات طبیعی محض ، مرگ غیر قابل پذیرش است و عبارت است از نقطه پایانی بر خط زندگی ، نیستی و فنا . علّامه جعفری با تکیه بر احساس تعهد و تکلیف برین در زندگی ، عدم ظرفیت این دنیا جهت پاداش و کیفر انسان و نیز اشباع نشدن استعداد های عالی بشری در این دنیا ضرورت روز معاد (صرف نظر از جسمانی یا روحانی بودن آن) را اثبات نموده است و از آن جا که معاد روحانی و اعتقاد به آن تکیه بر اثبات وجود روح و تجرد آن دارد به طور تفصیلی به این مسأله پرداخته که در متن رساله تفصیل آن مذکور است . حیات پس از مرگ با ورود به عالم برزخ آغاز می شود که از دیدگاه علّامه جعفری برزخ دو اصطلاح متفاوت دارد ؛ اول مدتی که انسان در میان مرگ و روز رستاخیر به سر می برند و دوم جهانی میان بهشت و دوزخ که نام آن اعراف است . علّامه جعفری هم اعتقاد به معاد جسمانی و هم معاد روحانی دارد و چون به وجود حرکت تکاملی در برزخ و جهان دیگر معتقدند بهشت و برخورداری از درجات آن و جهنم و ابتلاء به عذاب های آن را منتهای کمال و سقوط انسان نمی دانند بلکه لقاء الله و رضوان الله را پایان تکامل بشر و فراق خداوندی را انتهای سقوط آدمی و بالاتر ین عذاب معرفی می نماید. پس علّامه جعفری به عنوان یک عالیم دینی ، با تکیه بر منابع اسلامی زندگی پیوند نخورده با حیات معقول را منشأء نوعی از زیستن دانسته است که تمام تجاوزها و جنگ ها و درنده خویی ها در تاریخ از آن بر می خیزد افرادی که تن به چنین حیاتی داده اند منکر ارتباط این جهان و جهان پس از مرگ می باشند و یا آن را به دست فراموشی سپرده اند. اما به هر حال و صرف نظر از غفلتی که آدمیان به مرگ و حیات پس از آن دارند ناگزیر با مرگ روبرو گشته و به دنیای پس از آن منتقل می گردند و در آن جا پاداش کیفر اعمال خوب و بد خود را خواهند دید

پژوهش حاضر به منظور ارائه و بررسی انتقادات ملاصدرا بر ابن سینا در حوزه الهیات بالمعنی الأخص فراهم آمده است. موضوع الهیات خاصه، موجودات مجرد و در صدر آنها واجب الوجود و شئون مربوط به او می باشد. با توجه به اینکه مباحث مربوط به الهیات بالمعنی الأخص از جمله مسائل مهم فلسفی،کلامی می باشد و بنیادی ترین مسائل در این حوزه قرار می گیرند، نقاط اختلاف ابن سینا با ملاصدرا در این زمینه اهمیت بیشتری می یابد.در این پژوهش ابتدا آراء ابن سینا در اثبات ذات مطرح می گردد و سپس به انتقادات ملاصدرا در این باره پرداخته می شود. در ادامه انتقادات ملاصدرا در زمینه توحید ذات، صفات الهی، صدور کثیر از واحد و معاد بررسی می گردد.این پژوهش روشن می سازد که گرچه در بسیاری از موارد نظرات ملاصدرا در مسائل این حوزه، والاتر از نظرات شیخ می باشد، اما با این حال نمی توان صدرا را در تمامی انتقاداتش محق دانست، چرا که گاهی روش سخن شیخ چنان است که زمینه را برای برداشت های متفاوت از سخنان وی فراهم آورده است.

پژوهش حاضر به منظور ارائه دیدگاه ملاصدرا درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن فراهم آمده است.با توجه به این‌که از دیدگاه ملاصدرا، مرگ امری وجودی است که تنها انسان را از عالم فانی دنیوی، برای حیاتی ابدی به عالم جاوید اُخروی منتقل می‌کند، اهمیت مسأله مرگ در زندگی انسان و نیز سرنوشت انسان پس از آن به عنوان دو واقعیت مسلم و انکار ناشدنی آشکار و نمایان می‌شود، لذا این پژوهش در نظر دارد، به بیان دیدگاه این فیلسوف بزرگ اسلامی درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن بپردازد. برای این منظور ابتدا دیدگاه ابتکاری ملاصدرا درباره چیستی، انواع و ضرورت مرگ بیان می‌شود و سپس به بیان سرنوشت انسان پس از مرگ از دیدگاه وی پرداخته می‌شود.مباحث مطرح شده در این رساله روشن می‌سازد که ملاصدرا براساس یک سری مبانی ابتکاری از جمله اصالت وجود، جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقاء بودن نفس، حرکت جوهری اشتدادی آن و... مرگ را به عنوان امری وجودی تعریف می-کند که تنها باعث انتقال نفس انسان از عالم دنیا به عالم آخرت می‌شود، نه باعث نابودی نفس انسان. وی مرگ را به سه نوع طبیعی، اخترامی و ارادی تقسیم می‌کند و در توضیح هر یک از آن‌ها می‌گوید: اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس باشد، مرگ طبیعی، اما اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس نباشد، بلکه در اثر خرابی بدن به خاطر حادثه‌ای باشد، مرگ اخترامی و اگر خروج نفس از بدن به اراده و اختیار انسان باشد، مرگ ارادی خواهد بود. سپس وی با اقامه دلایل عقلی و نقلی، تجرد نفس ناطقه انسانی و تبع آن، حیات پس از مرگ را اثبات می‌کند و حیات پس از مرگ را یا برزخی می‌داند یا اُخروی و معتقد است که انسان بعد از مرگ تا روز قیامت، در بهشت یا جهنم برزخی، به سر می‌برد. اما با برپایی قیامت، حیات اُخروی او آغاز می‌شود که وی از حیات اُخروی به معاد تعبیر می‌کند، معاد را نیز اعم از معاد روحانی و معاد جسمانی می‌داند و هر دو را با دلایل عقلی اثبات می‌کند.کلید واژه‌ها: صدرالمتألهین، چیستی مرگ، ضرورت مرگ، سرنوشت انسان، فرجام شناسی