آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب سه منبع معرفتی عقل، شرع و کشف در نظام اندیشه ابن ابی جمهور احسایی(838-906ق)، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. ابن ابی جمهور احسایی به عنوان شخصیتی که جایگاه مهمی در مسیر ادغام شاخه­های مختلف نظری در سایه تعالیم امامی دارد، نظریه شناخت خود را بر پایه­ای فلسفی- دینی- عرفانی تأسیس می­کند. کاری که بعدها توسط صدرالمتألهین شیرازی (979-1050ق) تکمیل شد و در قالب نظریه «وحدت معرفتی مفاد قرآن، عرفان و برهان» ارائه گردید. در نظام فکری ابن ابی جمهور، ربط و پیوند عمیقی میان عقل، قلب و شرع وجود دارد؛ وی معتقد است که باید از قضایای برهانی ضروری به واردات الهی ارثی منتقل شد، در این صورت اسرار شریعت را می­توان دریافت و معانی طریقت و حقیقت را فهمید. عقل با پیمودن مراتب کمال به مرتبه قلب راه پیدا می­کند و قلب نام دیگر عقلِ کمال یافته است. همچنین در مورد ربط و نسبت میان شرع و عقل، بر این باور است که شرع، عقل خارجی و عقل، شرع داخلی است، پس آن دو معاضد و معاون همدیگر بلکه با هم متحدند.

انسان‌شناسی یکی از مهم‌ترین مباحث در میان اندیشه‌های فلسفی فیلسوفان اسلامی است، که در نظام فکری ابن ابی جمهور احسائی نیز جایگاهی بنیادین دارد؛ به گونه‌ای که نقش برجسته و مؤثّر آن را در آثار مهم وی ـ از جمله مُجلی مرآه المنجی، موضح الدرایه و البوارق المحسنیه ـ می‌توان مشاهده کرد. با توجّه به ضرورت معرفی آراء و عقاید ابن ابی جمهور به عنوان اندیشمندی تأثیرگذار و جریان ساز در تاریخ تفکّر اسلامی، رسالت ما در این پژوهش، شرح و تحلیل آراء انسان‌شناختی وی با تأکید بر کتاب مُجلی مرآه المنجی است؛ چرا که این کتاب هم از جهت روش‌شناختی و هم از جهت محتوایی اهمّیّتی به سزا دارد و در حقیقت، آوازه‌ی ابن ابی جمهور وامدار تألیف این کتاب است. ساختار اصلی رساله به این صورت است که ابتدا انسان را در دو بُعد انسان نوعی و انسان فردی، سپس هر کدام را از منظر فلسفی، کلامی و عرفانی مورد بررسی قرار می-دهیم. با مطالعه‌ی پیشینه‌ی تفکّر ابن ابی جمهور احسائی و بررسی کمّیّت و کیفیّت تأثّر او از متفکّران سَلَف در موضوع انسان‌شناسی، دریافتیم که تلاش عمده ابن ابی جمهور، در زمینه تلفیق فلسفه، کلام، اشراق و عرفان بوده است. روشی که ایشان در پیش گرفته، به معنی ترکیب آراء پیشینیان و ایجاد یک نظریّه ترکیبی نیست، بلکه قصد وی درآمیختن دستاوردهای علم کلام با نتایج فلسفه و تصوف بوده تا آمیزه آن‌ها، چهارچوبی نظری برای عقیده به توحید گردد. ابن ابی جمهور آراء انسان‌شناختی خود را در قالب مجموعه‌ای از آراء متافیزیکی و در پیوند با مفاهیم عرفانی و کلام دینی ترسیم می‌کند. در چنین منظومه معرفتی است که هم وجه هستی شناختی انسان به عنوان معلول، مخلوق و مظهر تبیین شده است و هم مقام و موقعیت معرفت شناختی او در نسبت با خدا، خود و جهان. وی کوشیده تا از طریق تبیین ارتباط متقابل نفس و بدن در سه بُعد فلسفی- کلامی و عرفانی، انسان انتزاعی را به انسان متحقق در خارج پیوند دهد و آدمی را از تعریف فلسفی در مابعدالطبیعه به سوی انسان سازی در متن واقع و اجتماع سوق دهد و میان سعادت دنیا و آخرت انسان پیوندی فلسفی برقرار سازد. احسائی غایت کمال انسان را کمال علمی و عملی و رسیدن به مرتبه نبوّت، ولایت و رسالت می‌داند. در این مرتبه انسان آیینه تمام نمای پروردگارش و مقصود و غایت خلقت است. احسائی در انسان‌شناسی خود با وقوف کامل، سه‌گانه شریعت، طریقت و حقیقت را که مبتنی بر الگوی «ظاهر، باطن و باطن الباطن» است، در راستای تبیین هم‌گرایی تصوف و تشیع به کار گرفته است. روش این پژوهش، به صورت توصیفی، تحلیلی و نقد و نظر است. واژه‌های کلیدی: ابن ابی جمهور احسائی، انسان‌شناسی فلسفی، انسان‌شناسی کلامی، انسان‌شناسی عرفانی.

بحث از افلاک در فلسفه‌ی اسلامی نزد فیلسوفان به طور ویژه در آراءِ حکیمانی چون بوعلی سینا، صدرالمتألهین و شیخ اشراق در طبیعیات و صدور نظام آفرینش و جهان شناسی بخش چشمگیری از مباحث را به خود اختصاص داده است که هریک با تعابیر گوناگونی از افلاک به تبیین دیدگاه خویش پرداخته اند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد این است که در نظام فلسفی ابن سینا این بحث تا چه اندازه در بینش فلسفی وی دارای اهمیت است. روشن است که نظرات گذشتگان درباره ی افلاک و اوصاف آنها براساس دیدگاه زمین مرکزی و هیئت بطلمیوسی که دیدگاه حاکم بر آن عصر بوده شکل گرفته است، به همین سبب امروزه با ابطال هیئت بطلمیوسی این بخش از فلسفه مهجور مانده و عملا به عنوان بخشی منسوخ و غبار گرفته بر جای مانده است. با اینحال نمی توان صرفا براساس ابطال هیئت بطلمیوسی سایر حوزه های آن را هم بی ارزش شمرد. نقش این بحث چنان است که در صورت نادیده انگاشتن و تغییر دیدگاه در این حوزه تبیین و توجیه بسیاری از مسائل مهم فلسفی از جمله فرشته شناسی، نظریه عقول، دوام فیض، ربط حادث به قدیم و ثابت به متغیر، معاد جسمانی و غیره در نظام وی دچار تغییر می شود و سمت و سوی دیگری پیدا خواهد کرد.درحقیقت مسئله‌ی محوری در این نوشتار یافتن پاسخی به این مسئله است که آیا با فرض ابطال هیئت بطلمیوسی بخش مربوط به افلاک از فلسفه‌ی ابن سینا قابل انفکاک است؟ آیا بحث از افلاک و ویژگی های آنها مربوط به حوزه‌ی علوم طبیعی است یا فلسفه؟ و ملاک فلسفی بودن اینگونه مباحث در فلسفه‌ی ابن سینا چیست؟ درصورت کنار گذاشتن این بخش از فلسفه امر جایگزینی برای توضیح مباحث مرتبط با آن می توان یافت؟ بنابر این بطور خلاصه می توان عمده‌ی مسائل این پژوهش را تحت موارد ذیل ذکر کرد: مسائل کلی:1-آیا مباحث مربوط به افلاک تحت حوزه‌ی طبیعیات قرار می گیرد یا فلسفه؟معیار آن چیست؟2-در صورت عدم کاربرد و انفکاک مباحث مربوطه آیا خللی در نظام فلسفی سینوی وارد می شود؟ اگر پاسخ آری است، چگونه می شود این خلل را برطرف کرد؟مسائل جزیی:1-کیفیت تبیین افلاک در فلسفه ی سینوی به چه نحو است؟2-نظریه ی افلاک تا چه حد در قوام فلسفه ی سینوی تأثیرگذار بوده است؟3-درصورت عدم انفکاک افلاک در نظام فلسفی سینوی، ارتباط آن با دیدگاه بطلمیوسی رایج چگونه قابل جمع خواهد بود؟

مسئله سعادت و رستگاري انسان از مهمترين دغدغه‌هاي ذهني بشر است. نظامهاي ديني و فكري مختلف با توجه به جهانبيني خاص خود، سعي كرده‌اند پاسخي شايسته به اين مسئله مهم بدهند. ابن سينا از جمله متفكراني است كه ديدگاهي بديع در اينباره دارد. در نوشتار حاضر كوشش بر تبيين اين مسئله است كه ديدگاه ابن سينا دربار‌ه رستگاري چيست و با كداميك از نظريه‌هاي نجات مطرح در الهيات امروزي قابل تطبيق است؟ پور سينا نجات انسان را در دستيابي به فضايل و احتراز از رذايل، كسب معرفت عقلي و رسيدن به كمال قوه عاقله، اتحاد با مجردات و فرمانبرداري از پيامبران و شرع مقدس ميداند. او قائل به نجات حداكثري است و اكثريت انسانها را شايسته ورود به بهشت و نجات از عذاب ميداند. با توجه به آراء ابن سينا، دين اسلام برگزيده‌ترين دين است اما پيروان ساير اديان نيز ميتوانند بر اساس معرفت عقلاني و تزكيه نفس به مراتبي از رستگاري نائل شوند؛ بدينسان ديدگاه وي درباره رستگاري به نظريه شمولگرايي نزديك ميشود اما برخلاف شمولگرايان كه دايره نجات انسان را به دين محدود ميكنند، ابن سينا نگاهي فرا ديني دارد و براي رستگاري سه ضلع ترسيم ميكند: عقل، اخلاق و دين.

مقاله حاضر پژوهشی است در باب صحت و سقم مدعای مشهور درباب اینکه نظام معرفتی ابن سینا صرفاً عقلانی محض است. نگارنده در این مقاله با برسی آثار ابن سینا مدعی است برخلاف آنچه در جامعه علمی ابن سینا را فیلسوفی صرفاً عقل گرا و برهان محور می دانند، ایشان صرفاً به لحاظ رو شناسی تکیه بر عقل و برهان، به عنوان روش حقیقی فلسفه دارد اما از حیث معرفت شناختی و ارزش شناختی، نه تنها ابن سینا عرفان و شریعت را رد نمی کند، بلکه آن را واجد جایگاهی مهم تلقّی می نماید و همواره از این دو حیث، آنها را مورد اشاره قرار و پر اهمیت جلوه می دهد. بنابراین، سخن مشهور در باب نظام فلسفی صرفا عقلانی شیخ الرئیس، تنها از جنبه روش شناختی آن تأیید می گردد اما از حیث جنبه های معرفتی و ارزش شناختی، به هیچ عنوان نمی توان تأیید کرد که ایشان بر مباحث عملی و عرفانی و نیز شرع مقدس و آموزه های وحیانی، تأکید نمی ورزد. همچنین، برخلاف آنچه برخی معتقدند ابن سینا در اواخر عمر راه به سوی عرفان و حکمت عملی می گذارد، نگارنده مدعی است ایشان از همان ابتدا به مباحث عملی و عرفانی توجه داشته اند و نوشته های ایشان در دیگر کتبی که بسیار قبل تر از اشارات نگاشته اند، شاهدی بر این مدعاست.

مسئله‌ی معرفت و مباحث مربوط به آن، از جمله شک و یقین از دیرباز یکی از دغدغه‌های اصلی انسان‌ها و به خصوص فلاسفه بوده است؛ زیرا انسان همواره جویای حقیقت و کسب معرفت در مورد خود و جهان پیرامون خود است. فلاسفه برای این امر نیازمند نقطه اتکایی هستند تا معرفت را برآن بنا کنند. هدف این پژوهش یافتن چنین تکیه‌گاهی از منظر ابن‌سیناست. ما در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی سعی کرده‌ایم دیدگاه ابن‌سینا درباره‌ی چگونگی خروج از شکاکیت و راه حصول معرفت یقینی را بیان کنیم. شکاکیت دیدگاهی است که منکر حصول معرفت در همه یا بخشی از قلمرو معرفت بشری می‌شود و بر حسب اینکه در چه قلمرویی رخ می‌دهد، شامل اقسام گوناگونی از قبیل شکاکیت مطلق، محدود، عملی، نظری و غیره است. شکاکان برای اثبات مدعای خود براهینی مانند استدلال از طریق خطا، تجربه و استدلال معروف به مغز در خمره اقامه کرده‌اند. ابن‌سینا عوامل بروز شکاکیت را در اختلاف آراء دانشمندان، شنیدن سخنانی از طرف آنان که مطابق عقل نیست و دیدن قیاس‌هایی که نتایج متقابل دارند می‌داند. او تلاش می‌کند به وسیله‌ی اصل امتناع تناقض شکاک را از شکاکیت خارج کند. به‌علاوه سعی شده است به اقسام جدید شکاکیت از دیدگاه ابن‌سینا پاسخ داده شود. معرفت یا ادراک که حصول صورت مدرِک نزد مدرَک است، انواعی دارد شامل حسی، خیالی، وهمی و عقلی. هرکدام از این اقسام بخشی از معرفت ما را به جهان خارج تشکیل می‌دهند. اما در این میان فقط ادراک عقلی به علت خطاناپذیری، معرفت یقینی تولید می‌کند. علم نیز به دو قسم حضوری و حصولی تقسیم می‌شود که علم حضوری به علت بی‌واسطه بودن، خطا در آن راه ندارد و معرفت یقینی تولید می‌کند. اما علم حصولی شامل دو قسم تصور و تصدیق است و فقط قسم اخیر در صورت دارا بودن شرایطی خاص می‌تواند معرفت یقینی تولید کند. ابن‌سینا یقین را دارای دو نوعِ روان‌شناختی و منطقی می‌داند و منظور از معرفت یقینی همان یقین منطقی است که حاصل آن باوری صادق و زوال‌ناپذیر است. او کسب معرفت یقینی را به وسیله‌ی قیاس برهانی ممکن می‌داند؛ زیرا برهان از مبادی‌ بدیهی تشکیل شده است و این قیاس نیز بر اصل امتناع تناقض استوار است.

معرفت شناسان معرفت را به «باور صادق موجه» تعریف می کنند. در تاریخ اندیشه های فلسفی همواره پیرامون معیار صدق و توجیه معرفت به عنوان دو شرط اساسی و مهم در تعریف معرفت نظریه پردازی هایی وجود داشته است. فیلسوفان حکمت متعالیه و حکمت اشراق نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند. اگرچه هر دو مکتب معیار صدق را مطابقت و معیار توجیه معرفت را مبناگرایی می دانند اما در این میان اختلاف نظرهای مهمی نیز میان دو مکتب وجود دارد که نظرات آنها را از یکدیگر متمایز و متفاوت می سازد. چنانکه صدرائیان میان حق و صادق تفاوت قائل اند و لحاظ قضیه با واقع و تقدم و تأخر آن را باعث تفکیک مفهوم حق با صادق می دانند اما در مقابل اشراقیان این تفاوت را غیر حقیقی می دانند. همچنین اشراقیان مطابقت را صرفاً تطابق با خارج می دانند برخلاف صدرائیان که معتقدند ملاک مطابقت، تطابق با واقع اعم از ذهن و عین است. در سوی دیگر، از وجوه مشابهت دو مکتب می توان به این نکته اشاره کرد که هر دو از اشراقات و شهودات نفسانی به عنوان معارف بدیهی و مبنایی در معرفت نام می برند که می تواند نقش پایه ای در معرفت بشر ایفا نماید و بنابراین نوعی «مبناگرایی نوین» را پیشنهاد می دهند.

دوگانگی دیدگاه ابن سینا در رد یا قبول اتحاد عاقل و معقول در آثار مختلف ابن سینا به چشم می خورد؛ و همین امر باعث اعتقاد برخی به وجود تعارض و ناسازگاری در آراء او شده است. چرا که از سویی، در کتاب شفاء و اشارات به مخالفت با آن می پردازد و از سوی دیگر، در کتاب مبدأ و معاد از نظریه اتحاد عاقل و معقول دفاع و آن را اثبات می کند. این که این تعارض ناشی از چیست و آیا حقیقتاً تعارضی وجود دارد یا خیر، مسئله ای است که در این مقاله تلاش شده است تا با تحلیل برخی شواهد و قرائن حاکی از رد یا اثبات مسئله از سوی ابن سینا، بررسی شود. در نهایت این پژوهش به این نتیجه رسیده است که تعارضی وجود ندارد و علت تفاوت آراء شیخ در رد یا پذیرش اتحاد، به تفاوت دو نوع نگرش ماهوی و وجودی او برمی گردد.

یکی از مسائلی که از دیرباز تاکنون مورد توجه فیلسوفان و متکلمان جهان قرار گرفته، مسئله واجب تعالی و صفات و افعال اوست.حمید الدین کرمانی (قرن4 ه‍ . ق) بر خلاف فلاسفه، ذات حق تعالی را از هرگونه وصفی منزه می‌دارد. وی حتی اتصاف خداوند به وجود را نادرست می‌پندارد، قائل است ذات باری تعالی بالاتر از هرگونه وصفی بوده و هیچ چیز را نمی‌توان به او نسبت داد. از نظر وی خداوند نه موجود است و نه معدوم؛ نه عالم است و نه جاهل؛ نه قادر است و نه ناتوان؛ بلکه خداوند مافوق همه این اوصاف است. علامه طباطبایی (قرن14 ه‍ .ق) بر کرمانی و همفکرانش اشکال گرفته و قائل است نفی هرگونه صفتی از حق تعالی تعطیل عقول را به همراه دارد و این کاملاً مردود است. از نظر علامه صواب این است که خداوند موجود است و بالاترین مرتبه صفات را داراست؛ نه اینکه متصف به هیچ صفتی نباشد.