آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سخن گفتن از «معرفت قدسی»، در واقع سخن گفتن از آن معرفت مابعدالطّبیعه اصیلی است که شناخت حقیقی را به دنبال دارد و موجب تمایز امر حقّ از امر موهوم است. در طول تاریخ عریض تفکّر بشری، همواره راه‌ها و ابزارهای گوناگونی برای شناخت خدا و عالَم و انسان و رسیدن به حقیقت عصب‌شناسی و نورولوژی بوده است. یکی از راه‌های شناخت حقیقت، که مورد اعتنای حکیمان و عالِمان سنّت‌های گوناگون بشری در طول تاریخ بوده است، مسأله «معرفت قدسی» یا «متافیزیک مقدّس» است که توسّط دکتر سیّد حسین نصر صورت‌بندی و عرضه شده است. وی مسأله شناخت حقیقت و جایگاه علم را در نظام معرفتی انسان از دو منظر آنتولوژیکی و اپیستمولوژیکی مورد تحلیل قرار داده است. ایشان بین علم (Science) و معرفت (Knowledge)، که به ترتیب محصول عقل جزئی و عقل کلّی است، قائل به تفاوت شده‌اند و معرفت را ناشی از عقل شهودی کلّی و نیز وحی دانسته‌اند که در طول تاریخ، در بستر سنّت‌های اصیل مختلف در جریان بوده است. به باور ایشان، معرفتِ حاصل از شهود عقلانی، به دلیل ارتباط با امر قدسی همواره از تجرّد و عدم تغیّر و سیلان برخوردار بوده و به همین دلیل، دارای قداست مابعدالطّبیعی و ازلیّت است. نصر پس از برشمردن اصول مابعدالطّبیعی چنین معرفتی، به بازخوانی ارکان و مؤلّفه‌های این معرفت می‌پردازد و با نشان دادن ردّپای این نوع معرفت اصیل در تمامی مکاتب و سنّت‌های حکِمی جهان، به دلایلی که موجب شد تا این نوع معرفت قدسی در تاریخ عقلانی مغرب زمین به مَحاق افتد، اشاره می‌کند. وی مابعدالطّبیعه اصیل را چیزی جز همین معرفت قدسی و تحقّق وجودی آن در نفس حکیم نمی‌داند و حکمت اسلامی، خصوصاً حکمت متعالیه ملّاصدرا، را یکی از تجلیّات «حکمت خالده» و بهترین بیان آن به شمار می‌آورد. از همین منظر، وی از چشم‌انداز مابعدالطّبیعی، به نقد علم جدید، که از زمان رنسانس به این سو در تاریخ تفکّر مغرب زمین گسترش چشمگیر یافته و اثر خود را در همه زمینه‌های مطالعات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی بر جای نهاده، پرداخته و نارسایی و خطرات این علم را به دلیل دوری از مابعدالطّبیعه اصیل برمی‌شمارد. بحث از معرفت قدسی، جوهره و بنیان تمامی دیدگاه‌های سیّد حسین نصر در موضوعات مختلف اندیشه بشری است.

فمینیست‌ها معتقدند معرفت زنانه و مردانه متفاوت است. آن‌ها در زمینه معرفت‌شناسی با فردگرایی مخالفت می‌کنند و تأثیر بسزایی برای شرایط اجتماعی و جنسیت در فرایند کسب معرفت قائلند. آنان معتقدند فاعل شناسا به دور از اجتماع، یعنی به‌تنهایی و با درون‌نگری، به معرفت دست نمی‌یابد، بلکه معرفت دارای سرشتی اجتماعی و مشروط به ارتباط با سایر افراد است و در جریان این روابط و با تأثیرپذیری از جنسیت فاعل و موقعیتی که در آن قرار گرفته به دست می‌آید. از نظر ملاصدرا، عوامل مادی، اجتماعی و جنسیت در معرفت مُعدات به حساب می‌آیند. فمینیست‌ها به جای جداکردن فاعل شناسا و متعلَق شناسایی، بر ارتباط این دو تأکید دارند و ارتباط را خصیصه‌ای زنانه می‌دانند که در کسب شناخت نقش دارد. ملاصدرا نیز در علم حصولی به ارتباطی قائل می‌شود که نفس با رب النوع برقرار می‌کند. بنابراین ملاصدرا به سطح عمیق‌تری از ارتباط فاعل شناسا و متعلَق شناسایی «ارتباط با ارباب الانواع» توجه کرده است. همچنین در دیدگاه ملاصدرا، فاعل شناسا ذاتاً مجرد اما فعلاً محتاج ماده است، برخلاف فمینیست‌ها که آن را بدن می‌دانند. علاوه بر این، هر دو معتقدند ارتباط عقلی و عاطفی در فرایند کسب شناخت را نمی‌توان نادیده گرفت.

در فلسفة اسلامي بطور عام و حكمت متعاليه بطور خاص، مسئلة جنسيت بصراحت مورد توجه قرار نگرفته است. اما بر اساس مباني فلسفة اسلامي و از لابلاي آثار فيلسوفان ميتوان به آراء ايشان در اينباره و تفسيرهاي گوناگوني از اين موضوع دست پيدا كرد. هدف اين مقاله، نشان دادن نسبت ميان عقل و جنسيت بر اساس حكمت صدرايي است و اينكه آيا زن و مرد در ادراك عقلاني سهم يكساني دارند يا بين اين دو تفاوت وجود دارد؟ طبق نظر ملاصدرا بنياديترين ويژگي انسان، عقلانيت، بخصوص عقل نظري است و زن و مرد از حيث داشتن قوة تعقل يكسان هستند؛ بدين معنا كه بين زن و مرد ذاتاً و طبيعتاً در برخورداري از عقل تفاوتي وجود ندارد. ملاصدرا تصريح ميكندكه رسيدن به مرتبة تعقل ـ يعني از قوه به فعليت رساندن عقل ـ بطور اكتسابي بدست مي‌آيد و تفاوتي كه بين زن و مرد و حتي در ميان خود زنان و مردان در فرايند كسب معرفت مشاهده ميشود، امري عارضي و نتيجة غلبة شرايطي است كه شخص در آن قرار گرفته‌ است. او در تقسيمبندي عقل و مراتب تعقل از ـ عقل هيولاني تا عقل مستفاد‌ـ اين امر را بخوبي نشان داده است.

فیلسوفان اسلامی،‌ به­ خصوص مشائیان، براساس تبیینی که از رابطۀ نفس و بدن و ماهیت این دو به ­دست می­ دهند، علم و ادراک را فعل نفس و نه بدن می‌دانند. از نظر ایشان، علم نفس به بدن از سنخ علم حصولی است. اما براساس دیدگاه ملاصدرا علمِ نفس به بدن همانند خودآگاهی نفس است و از سنخ علم حضوری به­ شمار می‌آید. طبق نگرش صدرایی نه تنها بدن متعلَّق علم حضوری و خودآگاهی نفس قرار می‌گیرد، بلکه در تمام مراتب ادراک نیز حضور دارد و در هر کدام از آنها نقشی ایفا می‌کند؛ تا جایی که اگر اختلالی در بدن ایجاد شود تمام مراحل ادراک و حتی ادراک عقلی نیز دستخوش تغییر و تحول قرار می‌گیرد. در این نوشتار ابتدا به ذکر انواع بدن از منظر ملاصدرا می­ پردازیم و سپس مسئلۀ علمِ نفس به بدن و نقش بدن در ادراک از نظرگاه صدرایی را تبیین و تحلیل می کنیم و در نهایت به این نتیجه خواهیم رسید که بدن، مرتبه‌ای از مراتب نفس و نه جوهری جدای از آن است. این امر به ما امکان می‌دهد تا بپذیریم که حضور و نقش بدن در ادراک اگرچه به اندازۀ نفس نیست، اما کمتر از آن هم نیست و از این دیدگاه جمهور فلاسفه که معتقدند فقط نفس در ادراک نقش دارد فاصله بگیریم. در واقع، علم‌النفس صدرایی، فقط بررسی نفس نیست، بلکه تبیینی از ماهیت انسان است که بدون توجه به بُعد جسمانی او ناکافی است.

هدف این مقاله بررسی مسئلة‌‌ جنسیت بر اساس هستی‌‌شناسی، انسان‌‌شناسی و معرفت‌‌شناسی ملاصدرا است. با اینکه ملاصدرا به طور مستقیم به مسئلة جنسیت نپرداخته است، ولی با بررسی برخی مؤلفه‌‌های هستی‌‌شناسی، انسان‌‌شناسی و معرفت‌‌شناسی او می‌‌‌‌توان بر برخی از لایه‌‌های پنهان اندیشة‌‌ این حکیم در این زمینه پرتو افکند. انسان همانند دیگر موجودات سیر جوهری دارد و از نازل‌‌ترین مرتبه تا به فعلیت تام قوا ادامه پیدا می‌‌‌‌کند. در این تبدیل و تبدل جوهری زنانگی و مردانگی متصور نیست. بر مبنای انسان‌‌شناختی جنسیت در هویت و حقیقت انسان سهمی نداشته و این ویژگی‌‌ها و تمایزات اموری عارضی است. در بخش معرفت‌‌شناختی به عقیدة‌‌ ملاصدرا انسان‌‌ها از نظر برخورداری از معرفت در یک مرتبه نیستند بلکه هر کسی از درجه‌‌ای از شناخت برخوردار است. اما تفاوت درجات معرفت را به تفاوت در مرتبة‌‌ وجودی اشخاص بر می‌‌‌‌گرداند نه جنسیت آنها. در واقع زنانگی و مردانگی از ویژگی‌‌های نفس نباتی و بدن است، همان‌‌گونه که نباتات و حیوانات نیز چنین اوصافی دارند.

مسئله مورد بررسی در این مقاله عبارت از این است که نقش بدن در صدور افعال چیست. برای بررسی افعال انسانی لازم است در ابتدا به برخی از مفاهیم اساسی علم‌النفس فلسفی ملاصدرا از قبیل مراتب نفس، بدن طبیعی و بدن مثالی پرداخت. در علم‌النفس ملاصدرا ما با دو بدن روبرو هستیم، بدن طبیعی و بدن مثالی. هم‌چنان که نفس در عالم طبیعت بدون بدن تحقق نمی‌یابد، در مرتبه‌ی خیالی و برزخی نیز بدون بدن نیست. افعال انسانی نیز بنابر مراتب تشکیکی با هر دو بدن در ارتباط هستند و در واقع هر دوی آنها فاعل افعال محسوب می‌شوند. بنابراین می‌توان افعال انسانی را به دو دسته فعل جسمانی و فعل نفسانی تقسیم کرد. افعال جسمانی افعالی هستند که بدن طبیعی فاعل آنها محسوب می‌شوند که با توجه به مراتب تشکیکی نفس، نفس نیز فاعل بعید آنها به حساب می‌آید. افعال نفسانی نیز افعالی هستند که نفس حیوانی یا همان بدن مثالی فاعل آنهاست. اما در این میان نقش بدن مثالی در صدور افعال مهم است و در واقع رابطه‌ی افعال با بدن مثالی، از نقش بدن در صدور افعال حکایت دارد. در واقع بر اساس تفکر صدرایی بدن در فرآیند صدور افعال دوشادوش نفس در شکل‌گیری افعال و پیشبرد انسان به کمالات و سعادت نقش دارد.

انسان دارای ساحت های گوناگون اعم از معنوی، نفسانی و جسمانی است. دو ساحت جسمانی و نفسانی او آن چنان به هم آمیخته اند که تفکیک آندو از هم تقریباً ناممکن است. هرچند اکثر مکاتب فلسفی اهمیت بسیاری برای نفس قائل اند، اما نباید از نقش و کارکرد بدن در سیر تکاملی وهمچنین ادراک و افعال انسان چشم پوشید. زیرا بدن را می توان نخستین لایه ی وجودی انسان بشمار آورد که دریچه ای به سوی عالم نفسانی اواست. بر اساس نگرش صدرایی، بدن نه تنها معروض علم حضوری و خودآگاهی نفس قرار می گیرد، بلکه همچنین در تمام ساحات ادراکی راهیافته و در هر کدام از آنها نقشی را ایفا می کند. تا جایی که اگر اختلالی در بدن ایجاد شود تمام مراحل ادراک و حتی ادراک عقلی نیز دستخوشتغییر و تحول قرار می گیرند. همچنین نباید از نقش بدن در شکل گیری افعالی که از انسان سر می زند چشم پوشید. در این مورد، بدن بیش از یکابزار، دوشادوش نفس در شکل گیری افعال و پیشبرد انسان به کمالات و سعادت نقش دارد. در نتیجه، منشأ افعال و ادراکات انسان تنها نفس نیستبلکه بدن نیز در این فرآیند سهم بسزایی دارد. لذا این رساله متکفّل بررسی نقش و جایگاه بدن در حصول ادراکات و افعال انسان است. به همینخاطر این رساله به چهار فصل تقسیم شده است که در هر فصل به گوشه ای از ویژگی های بدن و کارکرد آن در رابطه با نفس و شکل گیریادراک و افعال اشاره شده است.

در این نوشتار تأملات هوسرل دربارۀ هنر و زیبایی‌شناسی ذیل چهار مبحث مطرح شده است. نخست، مقایسۀ رویکرد پدیدارشناختی و زیبایی‌شناختی است که تعلیق وجود عالم خارج و بی‌علاقگی وجودی در کانون آن قرار دارد. دوم، آرای هوسرل دربارۀ تصویر‌ـ‌آگاهی است که در درک اثر هنری به‌عنوان اثر هنری نقش ایفا می‌کند و نیز تفاوت آن با سایر انواع آگاهی و ماهیت سه‌لایۀ آن یعنی حامل فیزیکی، ابژۀ تصویر و موضوع تصویر. سوم، تقسیم‌بندی انواع هنر به هنر رئالیستی، ایدئالیستی و فلسفی است. مبحث چهارم به قابلیت‌های نهفته در پدیدارشناسی هوسرل برای طرح یک نظریۀ پدیدارشناختیِ هنر اختصاص دارد. مفهوم عالم هنر و زیست‌جهان به‌عنوان یک پیش‌زمینه و بستر دراین‌باره نقش مهمی ایفا می‌کند. در این نوشتار سعی شده است باتوجه‌به مؤلفه‌های اساسی پدیدارشناسی نظیر مخالفت با تحویل‌گرایی، تحقیق بدون پیش‌فرض، مخالفت با روان‌شناسی‌گرایی و طبیعت‌گرایی، روش توصیفی و «بازگشت به خود اشیا»، به برخی از قابلیت‌های طرح یک زیبایی‌شناسی پدیدارشناختی براساس پدیدارشناسی هوسرل اشاره شود. این زیبایی‌شناسی پدیدارشناختی، بیش از هر چیزی بر روی‌آورندگی آگاهی زیبایی‌شناختی، نسبت‌های بین سوژه‌های عالم هنر، جست‌وجوی بنیاد هنر و اثر هنری در این روی‌آورندگی‌ها و نسبت‌ها تأکید می‌کند و می‌تواند به‌عنوان مبنا و چهارچوبی برای سامان‌دهی نظریه‌های متعارف زیبایی‌شناختی به کار آید.

اندیشه و آرزوی دست‌یابی به «انسان اخلاقی» همواره ذهن بسیاری از اندیشمندان و فلاسفه را به خود مشغول می-داشته است. ملا صدرا و اسپینوزا دو فیلسوف متعلق به دو بافت متفاوت فکری- فرهنگی در باب انسان اخلاقی اندیشیده اند. در این پژوهش تلاش شده تا به جنبه‌های مختلفی از آراء این دو پرداخته شود. مباحث مربوط به پایان‌نامه در چهار فصل تنظیم شده است. در فصل اول خاستگاه تاریخی نظریه انسان اخلاقی طرح شده است. در فصل دوم نظریه اخلاقی ملا صدرا و اسپینوزا بر اساس سه نظریه معروفِ غایت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و فضیلت‌گرایی بررسی شده است؛ سپس در فصل سوم دیدگاه‌های این دو فیلسوف در مورد فضائل شرح و تبیین شده است. در فصل پایانی نقش متافیزیک در نظریه اخلاقی ملا صدرا و اسپینوزا مورد پژوهش قرار گرفته است. مهمترین شاخصه انسان اخلاقی ملا صدرا و اسپینوزا وجه دینی(معنویت) است. هر دو میان اخلاقی زیستن و خدا باوری پیوندی ناگسستنی ایجاد می‌کنند. انسان اخلاقی در الگوی فکری ملا صدرا در اوج خود به دلیل درک حضور همه جانبه خدا و دریافت نگاه نابی که بر او دارد اغلب رنگ عارفانه به خود می‌گیرد و پس از طی سفرهای چهارگانه به فناء فی الحق می‌رسد. وی در جای جای آثارش به بررسی صفات این انسان می‌پردازد و در این جستجو تا جایی پیش می‌رود که انسان اخلاقی را به مقام وصل خداوندی می‌رساند.اسپینوزا نیز انسانی را به تصویر می‌کشد که سراسر عشق عقلانی به خداست و نام او را «انسان آزاد» می‌نهد. انسانی که مفاهیمی مانند آزادی، قانون و ایمان بر او حکم‌فرما می‌شود. مومنانه زیستن و توجه به عقل که می‌تواند به کسب فضائل مختلف روی آورد را از جمله وجوه مشترک این دو فیلسوف می‌توان به شمار آورد.