آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از رویکردهای راه یافته به برخی از مجامع علمی، نگاه انسان انگارانه به خداوند است. این نگاه، در شناخت ذات، اوصاف و افعال الهی از نوع شناخت بدست آمده از انسان بهره گرفته است. این رویکرد در کلمات أئمه شیعه و متکلمان به نقد کشیده شده است. حضرت علی (ع) یکی از پیشگامان نقد این رویکرد و ارائه دهنده مبانی و روش صحیح دست یابی به شناخت صحیح از خداوند در همه حوزه هاست. دیدگاه حضرت با توصیف و تحلیل خطبه های نهج البلاغه قابل دستیابی است.حضرت با نقد سنخیت میان خالق و مخلوق، عدم احاطه محدود بر نامحدود، بیان مراتب توحید ذاتی و ضعف قوای ادراکی به نقد این نگاه در حوزه ذات می‌پردازد. ایشان با نفی صفات و تعبیری دانستن اسماء و صفات الهی و ارائه معنای سلبی از صفات ، دیدگاه انسان وارانه در حوزه اسماء و صفات را نقد می‌نماید. با نفی مطلق نیاز خداوند، احتیاج به هر گونه تفکر، چاره اندیشی، الگوبرداری، وجود ماده ازلی برای خلقت به نقد دیدگاه انسان وارانه در افعال الهی می‌پردازد.

جبر در افعال و یا اختیار داشتن انسان در کارهایش از مسائل و دغدغه‌های بشر بوده است. متفکران شیعه با توجه گرایش های مختلف کلامی از این امر غافل نبوده و به تبیین آن پرداخته‌اند. بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر اندیشمندان مدرسه حله (خواجه نصیرالدین و علامه حلی) و اصفهان ( فیض و فیاض) مسئله اصلی این پایان نامه است. با توصیف و تحلیل عبارت های این اندیشمندان و مقایسه آنها می توان به هدف مذکور دست یافت. در مدرسه حلّه خواجه با گرایشات کلامی و با پذیرش تنها برخی از اصول فلسفی از جمله اصل علیت، امر بین الامرین را به علت قریبه در افعال که از سوی انسان است و به علت بعیده که همان اسباب فعل و از سوی خداوند است، تفسیر نموده است ، ولی علامه حلّی با روشی متفاوت و متأثر از معتزله تنها اختیار را در افعال انسان عقلاً ثابت نموده و اشاره ای به امر بین الامرین نکرده است . در مدرسه اصفهان که کلام شیعه با فلسفه ترکیب شده و فلسفه بر آن غلبه یافته است ، شرایطی را فراهم نموده تا متکلمان این مدرسه نیز با اصول و مبانی فلسفی به تقریر امر بین الامرین بپردازند . فیاض با تبعیت از خواجه ، امر بین الامرین را به علت قریبه و علت بعید در افعال تقریر نموده است ولی در نوع علت قریبه با خواجه تفاوت نظر دارد . ایشان علت قریبه را علت معده فعل قلمداد می‌کند که نتیجه آن فاعلیت معده برای انسان است. فیض با مشرب عرفانی همچون استادش ملاصدرا به تلفیق عرفان و فلسفه و کلام با روایات برآمده است و بنابر مبنای وحدت وجود، انسان را تجلی و ظهور خداوند می‌داند . در نتیجه فعل انسان را نیز تجلی فعل خداوند دانسته و فاعل حقیقی را خداوند می داند.واژگان کلیدی: مدارس کلامی، جبر ، اختیار ، امر بین الامرین ، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فیض کاشانی، فیاض لاهیجی

راهنما شناسی یکی از مباحث مطرح حوزه اعتقادات می باشد. از گذشته تا به امروز متکلمان بسیاری به بحث پیرامون این موضوع پرداخته اند. بررسی آراء واندیشه های آن بزرگان در این عرصهاز جمله اموری است که پرداختن به آن ضروری می نماید. چرا که موجب عمق بخشی به معارف اعتقادیو تضارب آراء می شود. در این میان علامه مصباح یزدی به عنوان یک شخصیت معاصراز جمله کسانی است که در موضوع راهنما شناسی آثاری نگاشته اند. لذااین نوشتاربا شیوه توصیفی ـ تحلیلی به تبیین و بررسی آراء و اندیشه های ایشان در عرصه راهنماشناسی (نبوت و امامت) پرداخته است

چگونگی توجیه باور به خدا و اثبات صدق وحقیقت این باور یکی از دغدعه‌های مومنانه بوده است که درطول زمان الگوهای مختلفی را برای توجیه آن به کار برده‌اند. این تحقیق با توجه به اهمیت کلام معصومین علیهم‌السلام برای حرکت در مسیر شناخت حق، روایات اصول کافی را محوری در جهت یافتن الگوهای خداباوری و کارکردها و گستره آنها قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد که روایات معصومین از سه الگوی عقل‌گرایی، ایمان گرایی و عمل‌گرایی برای توجیه باور به خدا سود جسته‌اند. گستره الگوهای عقل‌‌گرایانه، اثبات اصل وجود خدا و توحید و تبیین صفات الهی است؛ اما روایات کافی برای توصیف خداوند، تنها به الگوهای ایمان‌گرایانه متمایل شده‌اند. الگوی عمل‌گرایی نه تنها نفی نشده بلکه نحوه مواجهه معصومین علیهم السلام با ملحدان، استفاده از این الگو را برای مخاطبینی که خدا را انکار می‌کنند نشان داد. در حالی که بار معرفتی الگوی عقل گرایی، ایمان تفصیلی را در پی دارد و الگوی ایمان گرایانه به ایمان اجمالی و یقین روان‌شناختی منجر می‌‌گردد الگوی عمل‌گرایی لزوماً به تولید ایمان دینی منتهی نمی‌شود اما از باب جدال احسن صرفاً برای اقناع و دعوت کفار به مقوله خداباوری است. با توجه به نوع مخاطب، کارکردهای متفاوت الگوها روشن شد: الگوی عقل‌گرایی در اثبات صدق باور دینی، پایه‌گذاری ایمان عقلانی، دفع شبهات و اسکات خصم، به کار رفته؛ کارکرد ایمان‌گرایی در پایه بودن باور الهی، تنبیه و تذکر و اشتداد معرفت بوده و از عمل‌گرایی، برای اقناع و دعوت و فرو ریختن جزم‌اندیشی ملحدانه سود جسته‌اند.

بین «یقین مضاعف» فلاسفه و «قطع اصولی» اصولیون، وجوه اشتراک اندک و وجوه اختلاف متعددی وجود دارد. یکی از وجوه اشتراک آن دو، اشتراط طمأنینه و سکون نفس در باور به یک گزاره است؛ و یکی از موارد اختلاف اساسی بین آن دو، استحاله «عقلی» خلافِ «یقین مضاعف»، و استحاله «عقلایی» خلافِ «قطع اصولی» است. البته موارد دیگری هم وجود دارد که در طول حقیق باید آن ها را بر شمرد. مهمترین اثر اخذ «قطع اصولی» به عنوان مبنای نظریه تعدد قرائت ها از دین، عبارت است از در نظر گرفتن احتمال خلاف - ولو اندک - در حوزه امور اعتقادی و جایگزینی «قرائت های معتبر» به جای «قرائت های صادق» (احراز مطابقت با واقع به نحو صددرصدی)، و تقلیل خشونت های دینی و مذهبی و فراهم آوردن فضایی جهت به میان آمدن برداشت ها و فهم های گوناگون از معارف دینی و نهایتاً تعمیق و تکامل معرفت دینیِ صاحبان همه قرائت ها در پرتو تضارب آراء به نحو سالم و هم افزایانه. در تفسیر و تبیین برگزیده از نظریه تعدد قرائت ها، با اساس قرار دادن «دلیل»، هر کسی که صلاحیّت اظهارنظر درباره معارف دینی را دارد، می تواند برداشت و قرائت خاصّ خود از نصوص دینی را ارائه بدهد ولو دیگران با آن مخالف باشند؛ از همین رو، هیچ کس حقّ خشونت ورزی علیه او در هیچ از مراتب آن را ندارد. در این تفسیر، به جای سخن گفتن از «قرائت های صادق»، باید از «قرائت های معتبر» سخن گفت؛ چرا که احراز صدق «قضایای عقلی غیر بدیهی» برای بشر غیر معصوم ناممکن بوده و لذا کسی نمی تواند به نحو یقینی (یقین منطقی بالمعنی الأخصّ) ادّعا کند که نظر او مطابق با واقع است؛ زیرا از واقع و لوح محفوظ، جز خدا و معصومین (علیهم السلام) کسی اطلاع ندارد. در این قرائت از نظریه تعدد قرائت ها که مبتنی بر «قطع اصولی» است، همیشه احتمال خطا - ولو بسیار اندک - وجود دارد و هر نظریه ای فقط تا زمانی اعبتار دارد که نظریه دیگری، آن را ابطال ننموده است. نتیجه (فرآورده) تلاشِ (فرایند) علمیِ عالِم دین نیز - در صورت برخورداری از روحیه حقیقت جویی، صداقت و دلیل -، در واقع و نفس الأمر هر چه باشد صحیح یا خطا، قائلِ به آن در آخرت نه تنها معذور بلکه مأجور خواهد بود.

مبحث توحید اساسی‌ترین محور اعتقادات است و از طرفی دیگر علامه جعفری ازجمله متفکران تأثیرگذار و دارای نوآوری‌هایی درزمینهٔ دینی و اعتقادی است به‌گونه‌ای که ایشان یکی از چهره‌های مشهور مشرق زمین در جامعه علمی غرب و شرق محسوب می‌شود. در این پایان‌نامه به توصیف و تحلیل دیدگاه‌های ایشان در مبحث توحید پرداخته می‌شود.از دستاوردهای این پایان‌نامه اثبات و کشف جایگاه عقل و نقل به‌عنوان دو منبع مهم و تأثیرگذار در استنباط و فهم مسائل توحیدی است و باید میان خدایابی (که بدیهی و با رجوع به قلب و فطرت پاک انسانی صورت می‌گیرد) با خداشناسی فرق گذاشت، قلب و معرفت قلبی نقش مهمی در مباحث خدایابی دارد و در مبحث صفات باید ذات الهی را با صفاتش متحد دانسته و از عینیت ذات و صفات پیروی نمود.

علت عبارت است از آنچه که وجودش، سبب پیدایش و نبودش، موجب نیستی چیزی می‌گردد. فاعل به معنای تأثیرگذار در شی دیگر است. هر یک از این دو واژه، دارای تقسیمات مختلفی هستند. در این پایان نامه به دو نظریه اشاره می‌شود: نظریه علیت و نظریه فاعلیت. نظریه علیت، علم الهی را سبب تام در تحقق موجودات می‌داند. مطابق این نظریه قدرت، اراده و مشیت الهی تابع علم و از جمله صفات ذاتی خواهند شد. علم پیشین الهی در این مکتب، با اختلافاتی رو به روست؛ به طوری که مکتب مشاء، علم حصولی پیشین خداوند را سبب تحقق عالم هستی می‌داند؛ در حالی که مکتب اشراق، وجود چنین علمی را انکار کرده، علم اجمالی خداوند به ذات فعّالش را سبب این امر معرفی می‌کند. مکتب حکمت متعالیه نیز رأی هر دو گروه را اشتباه دانسته، وجود مرتبه موجودات به وحدت جمعی و علم خداوند به آن را سبب تحقق اشیاء قلمداد می‌کند. اختلاف در تلقی از علم خداوند به دیدگاه آنها از فاعلیت خداوند نیز سرایت نمود؛ به نحوی که مشائیون، خداوند را فاعل بالعنایه، اشراقیون وی را فاعل بالرضا و پیروان مکتب حکمت متعالیه او را فاعل بالتجلی شمرده اند. نظریه علیت لوازم و آثاری همچون: نظام احسن بودن این جهان، وجود رابطه سنخیت میان تمام علت ها و معلول ها، فراگیر بودن تلقی صدور معلول از علت، پذیرش قاعده الواحد و وجود داشتن رابطه ضرورت علّی میان تمام علت ها و معلول ها را در پی دارد. این لوازم ذکر شده با اشکالات عدیده ایرو به رو هستند، به همین جهت نمی‌توان به نظریه مذکور پایبند گشت.نظریه فاعلیت نیز علاوه بر علم، بر دخیل بودن اموری همچون: مشیت و اراده الهی پافشاری می‌کند. مطابق این نظریه، اراده و مشیت از جمله صفات فعل هستند. انکار قاعده الواحد، عمومیت نداشتن تلقی صدور معلول از علت و کلیت نداشتن رابطه سنخیت میان علت و معلول از جمله لوازم نظریه فاعلیت است. مهمترین اشکال رو به روی این نظریه، راه یابی امکان به ذات خداوند است که می‌توان به آن پاسخ گفت.بهترین نظریه ای که بتواند چگونگی رابطه خداوند و موجودات دیگر را توجیه کند، همین نظریه فاعلیت است؛ زیرا با آیات و روایات هماهنگی و تناسب بیشتری دارد.

چکیدهمباحث انسان‌شناسی یکی از شاخصه‌های مکاتب فکری است که بدون بررسی و لحاظ آن در هر مکتبی، نمی‌توان ادعا کرد به زوایا و مختصات مهم آن تفکر دست یافته‌ایم. شناخت ماهیت نفس و ویژگی‌های آن، از موضوعات ریشه-ای و تأثیرگذار در مجموعه مباحث کلام اسلامی است که بررسی تطورات آراء در مورد آن، در طول حیات علمی کلام شیعه، می‌تواند تا حد زیادی یک محقق را در جریان تحولات فکری شیعه قرار دهد. در زمان معاصر، می‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت شهر قم را، دو سر طیف کلامی در مذهب امامیه به حساب آورد. در این نوشتار چهار مسئله‌ی تعریف نفس، مراحل خلقت نفس، جسمانیت و تجرد نفس، قوه‌ی عقل و رابطه نفس با آن، عمدتا از کتاب "تنبیهات حول المبداء و المعاد"اثر مرحوم آیت الله مروارید از اندیشمندان شاخص کلام خراسان و کتاب "شرح جلد هشتم الأسفار الأربعه" اثر آیت الله مصباح یزدی از چهره‌های شاخص نوصدرایی، مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. در تمامی این چهار مسئله، تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علت آن تفاوت متد و روش علمی است.آیت الله مروارید با پیگیری روش "اجتهاد متن محور" با مراجعه به آیات و روایات در تعریف نفس، آن را حادث، جسم رقیق، ذاتاً فاقد نور علم و عقل، می‌دانند. مراحل خلقت نفس از ماء عذب و أجاج، سپس عالم اظلّه و ارواح و عالم ذرّ را می‌پذیرند. قائل به جسمانیت رقیق نفس شده و نهایتا عقل و نفس را دو حقیقت متباین دانسته و قائل می‌شوند که نور عقل از خارج نفس، بر آن افاضه می‌گردد. در مقابل آیت الله مصباح روش عقلی را با مبانی فلسفی مشاء و حکمت متعالیه پیگیری می‌کنند و علیرغم نوصدرائی بودن در تعریف نفس از تعریف مشائیین پیروی کرده و ملاحظات مرحوم صدرا بر این تعریف را نمی‌پذیرند؛ در مراحل خلقت نیز به ادله شرعی همچون آیه میثاق تمسک کرده و حدوث نفس مجرد را پیش از حدوث بدن، بر خلاف قاطبه فلاسفه و حکمت متعالیه می‌پذیرند. در جسمانیت و تجردِ نفس، ابتکار مرحوم ملاصدرا یعنی "جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء" را نپذیرفته و به اندیشه مشائیین یعنی تجرد همیشگی نفس قائل می‌شوند. در رابطه عقل و نفس نیز با وجود قول به عینیت عقل و نفس، بازگشت نفوس به عقل فعال و مندک شدن در آن را از صدرالمتألهین نمی‌پذیرند.کلید واژه‌ها‌: نفس، مدرسه کلامی خراسان، نوصدرائیان قم، آیت الله مروارید، آیت الله مصباح یزدی.