آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

آرای شیخ مفید (قدس سره) در زمینه های مختلف علمی مخصوصا علم کلام، همواره مورد توجه علمای دین و سایر پژوهش گران بوده است. اما به شکل جامع و طبقه بندی شده کمتر مورد توجه بوده است. هدف این پایان نامه تنقیح و طبقه-بندی آرای ایشان در زمینه مسائل خداشناسی می باشد. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوۀ گردآوری کتابخانه ای سامان یافته و به نتایج زیر دست یافته است:شیخ مفید در زمینه استنباط و اثبات مسائل خداشناسی از روش های متنوع نقلی و عقلی به فراخور هر بحث، بهره برده است. تعامل شیخ با عقل نشان از اعتبار کارکردهای سه گانه عقل ـ نظری، عملی و ابزاری ـ نزد ایشان دارد؛ به طوری که در تعارض عقل قطعی با نقل باید دلیل نقلی ـ اعم از ظواهر قرآن و خبر واحد ـ طرح یا تأویل گردد.در بحث شناخت خدا شیخ مفید قائل به عقلی بودن وجوب معرفت اللّه به عنوان اولین تکلیف الهی می باشد. وی راه رسیدن به معرفت را صرفا اکتسابی و از طریق نظر و استدلال می داند. لذا وجوب نظر از باب مقدمه واجب، می باشد. وی در همین راستا اقدام به اثبات صانع از طریق برهان حدوث نموده است.در مسئله صفات الهی از نظر شیخ مفید صفات خدا یا همان اسماءالله از مقوله الفاظ بوده و مغایر با موصوف می باشد، و نامیدن خداوند به یک اسم، منوط به ورود آن اسم در متون دینی است. مذهب شیخ در زمینه وجودشناسی و معناشناسی صفات الهی منطبق بر آموزه "إخراج از حد تعطیل و تشبیه" می باشد. لذا در زمینه صفات نفسی، قائل به عینیت این صفات با ذات بوده و در زمینه معناشناسی صفات الهی بر دیدگاه "اثبات بدون تشبیه" تاکید دارد. از این رو ایشان قائل به مجازی بودن صفات خبریه بوده و صفت اراده را نیز مجازی می داند.کلیدواژه: آرای کلامی، شیخ مفید، روش شناسی، معرفت الله، اسماء و صفات، وجودشناسی، معناشناسی.

بررسی آراء راهنماشناختی علامه بیاضی موضوع این تحقیق است. تحقیق درباره آراء ایشان از آن رو اهمیت دارد که کتاب وی منبع برای کتاب های دیگر مثل بحارالانوار قرار گرفته است. دست یابی به این هدف با توصیف و تحلیل کلمات ایشان میسر خواهد شد. علامه بیاضی در نگرش کلامی خود برخلاف جو حاکم آن دوره گرایش زیادی به اندیشه‌های فلسفی نشان نداده و نمونه‌هایی چون رد استدلال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا و نپذیرفتن تعریف فلاسفه از عصمت، نشان‌دهنده رویگردانی او از رویکرد فلسفی به علم کلام در آن دوره بوده است. علامه در ادله عقلی بر نبوت و امامت بیشتر به قاعده لطف بر پایه حکمت خداوند استدلال کرده است. ایشان نبی و رسول را در مفهوم و مصداق یکی دانسته است و نظر متفاوتی ارائه می‌دهد. علامه در بحث اعجاز قرآن وجه صرفه را می‌پذیرد و از دیدگاه سید مرتضی دفاع می‌کند، در مباحث امامت نیز به کلمات سید مرتضی عنایت ویژه نشان می‌دهد. علامه بیاضی هرچند در خلال مباحث خود از نام و تألیفات علامه حلی سخنی به میان نیاورده است اما بسیار تحت تأثیر آثار علامه حلی بوده است و شش اثر از تألیفات علامه حلی را از منابع مستقیم کتاب الصراط المستقیم نام برده است. مرحوم بیاضی امامت را لطفی واجب از سوی خداوند دانسته و راه شناخت امام را منحصرا نص می داند. ایشان صدور معجزه بدون ادعای نبوت را از امام جایز و واقع می داند و آن را به منزله نص می داند. او ماهیت و گستره عصمت امام را همانند نبی دانسته و با ادله عقلی و نقلی به اثبات آن پرداخته است.اثبات امامت امیرالمومنین علی علیه السلام محوری ترین موضوعی است که علامه با تمسک به نصوص قرآنی و نبوی و صدور معجزات از آن حضرت به اثبات آن پرداخته است. علامه بیاضی با اثبات حیات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، دولت آن حضرت را آخرین دولت قبل از بروز نشانه های قیامت می داند. نقطه دیگری که در مباحث کلامی علامه بیاضی چشمگیر است سبک طرح مباحث کلامی است. ایشان در طرح مباحث اشراف کامل بر اقوال متکلمین و فرقه‌های مختلف داشته است و با ادله محکم عقلی و با استناد به آیات قرآن و احادیث مورد اتفاق فریقین و مورد قبول عامه مباحث کلامی را قوام بخشیده است. ایشان در کنار ارائه مبانی کلامی امامیه به تفصیل شبهات پیرامون هر بحثی را پاسخ داده است تا جایی که گاهی فصول متعدد و مستقلی را به این مهم اختصاص داده است.

مرکز علمی جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم هجری قمری که متشکل از حوزه های علمیه ای چون جِزّین، مَشغَرَه،جُبَع، کَرَک و مَیس؛ همواره مرکز تربیت عالمان و اندیشمندان بوده است شهید اول، شهید ثانی، صاحب معالم، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از جمله عالمان این مرکز علمی شیعه به شمار می روند که در شکل گیری اندیشه های اعتقادی سایر مناطق تأثیر بسزایی داشته است. به گواه تاریخ عصر رشد و فراگیری تشیع در ایران در عصر صفوی، همزمان با رشد و بالندگی این مرکز علمی رخ داده که این نشان از تأثیر گزاری اندیشمندان این منطقه است. متکلمان این مرکز علمی روش های متفاوتی در استنباط داشته اند برخی چون شهید ثانی در استنباط تلفیقی از روش عقلی و نقلی به کار می گیرد و برخی چون شیخ حر عاملی از هرگونه استنباط عقلی حتی در مباحث پیشاوحیانی صرف نظر کرده وصرفاً به روش نقلی بسنده می کند از این رو، با توجه به نگرش های متفاوت عالمان برخاسته از این مرکز علمی , بررسی جایگاه عقل و نقل در استنباط گزاره های اعتقادی از دیدگاه این متکلمین ضروری به نظر می رسد.

علم کلام از جمله علومی است که از هر دو منبع عقل و نقل، در استنباط آموزه های اعتقادی بهره می برد. عقل نیز در حوزه کلام، کارکردهای گوناگونی همچون کارکرد نظری، عملی، استنباطی و دفاعی دارد. مقاله حاضر به بحث کارکرد عملی می پردازد. از جمله مهمترین کارکرد های عقل عملی در حوزه کلام، اثبات حسن و قبح افعال است که با توجه به آن مسائل گوناگونی از آن استخراج می شود. در این نوشتار، به نمونه هایی اشاره می شود که با قاعده حسن و قبح عقلی اثبات شده اند، همچنین عقل عملی با تکیه بر قاعده لطف،دفع ضرر محتمل، وجوب شکر منعم، و تعلیق الواجب علی الجائر، مسائل گوناگون کلامی را استخراج می کند.

فاضل مقداد در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. ایشان در استفاده از نقل معتقد است که در مباحثی می‌توان از نقل بهره برد که صحت نقل متوقف بر آن نباشد. ایشان به وفور از آیات قرآن استفاده می‌کند و علاوه بر نقل قطعی، خبر واحد را، در صورتی که از لحاظ سندی و دلالی صحیح باشد و مخالفت با عقل نداشته باشد، در مباحث فرعی کلامی معتبر می‌داند. در روش عقلی؛ ایشان از دو کارکرد منبعی عقل یعنی عقل نظری و عملی، استفاده می‌کند. پر کاربردترین روش عقل نظری در استنباط آموزه‌ها، کشف استلزامات، و در عقل عملی، حسن و قبح عقلی می‌باشد. فاضل مقداد در تبیین، از روش‌های متعددی همچون تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، و برای مباحث عقلی از روش ذکر مثال و محسوس سازی معقولات استفاده می‌کند.. فاضل مقداد گاهی با توجه به تقدم و تأخر آموزه‌ها، تنظیم می‌کند و گاهی به لحاظ ترتیب منطقی. فاضل مقداد در محتوای استدلال از مقدمات عقل نظری و عملی و ادله نقلی و همچنین ترکیب بین این دو استفاده می‌کند, و در صورت؛ از روش‌های عمده استدلال مانند انواع قیاس و برهان ذوحدین و برهان سبر و تقسیم بهره می‌برد. برای پاسخ‌گویی به شبهات نیز از روش‌های متعددی مانند رد صورت استدلال شبهه‌گر و رد مبانی آن استفاده می‌کند. آخرین مرحله نیز، رد مکاتب معارض است که فاضل مقداد در این مرحله روش‌هایی را مانند رد لوازم دیدگاه و استفاده از مبانی طرف مقابل و نشان دادن تضاد در آن‌ها، به کار می‌گیرد.

نخستین واجب اعتقادی یکی از مسائل چالش برانگیز علم کلام است. شک، قصد، اراده، نظر، استدلال، و معرفت الله از مهترین نظریه های این بحث می باشد. اگر مقصود از نخستین واجب، نخستین واجب به حسب مقصوداصلی باشد باید معرفت الله را مصداق آن معرفی نمود و اگر مقصود از نخستین، اولین به هر عنوان باشد، قصد و اراده، نخستین واجب اعتقادی است. البته اگر به معرفت فطری و قلبی خدا معتقد باشیم، اعتقاد و ایمان به خدا نخستین واجب خواهد بود

اعتقادات از جمله مهم‌ترین بخش‌های هر دین به شمار می آید؛ زیرا فقه و اخلاق پس از اثبات اعتقادات قابل پایه‌ریزی است. به همین جهت در میان متکلمان بحث‌های بسیار دقیق و عمیقی در تعیین نوع شناخت اعتقادات صورت گرفته است. یکی از این بحث‌ها، امکان یا عدم امکان تقلید در اعتقادات است. به‌راستی آیا در اعتقادات می توان تقلید کرد؟ در صورت امکان، محدوده آن کجاست؟ در پژوهش پیش‌ رو به این مطلب مهم پرداخته شده و هدف از آن دستیابی به جمع‌بندی ای صحیح در باب امکان تقلید در اعتقادات، و تبیین حدود کاربست آن است. در مقاله حاضر از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته می شود. لذا نخست به نقل و توصیف دیدگاه‌های مطرح و ادله آنها، و سپس به نقد و بررسی آنها پرداخته خواهد شد. به نظر می رسد که در اعتقادات فرعی می توان تقلید را جایز دانست؛ هرچند که در آنها نیز وظیفه اولیه، استدلال و رجوع به نقل قطعی است

مسئلۀ تعریف «معرفت»، از مهم‌ترین و در عین ‌حال پرچالش‌ترین مسائل در طول تاریخ دانش «معرفت‌شناسی» است. فارابی ـ‌ با تأثیرپذیری فراوان از نظام شناخت‌شناسی افلاطون، به‌ویژه در رساله‌های «تئتتوس»، «منون»، «جمهور»، «اوتیفرون» و «فایدون» ـ معرفت ممکن و مطلوب در حوزۀ جهان‌بینی و گزاره‌های نظری و غیر بدیهی را «معرفت یقینی» می‌داند. تعریف وی از «معرفت یقینی» یا همان «یقین منطقی بالمعنی الأخص» مشتمل بر چهار رکن «اعتقاد جازم صادق ثابت» است. تقریباً تمام فیلسوفان، منطق‌دانان و معرفت‌شناسان مسلمان، اعم از قدما، متأخران و معاصران تعریف فوق را پذیرفته و در تثبیت و تکمیل آن اهتمام ورزیده‌اند. اما در این میان، ابن ‌سینا با ذکر نکردن قید «صدق»، ظاهراً به ارائۀ «تعریفی سه‌جزئی» از معرفت روی آورده است. دربارۀ وجه فقدان مقوّم «صدق» در تعریف ابن ‌سینا از «معرفت»، به ‌طور کلی دو فرضیه قابل تصور است: انصراف و عدول، یا التزام و پایبندی وی به تعریف مشهور. محققان عرصۀ فلسفه و معرفت‌شناسی فرضیۀ دوم را پذیرفته و به منظور اثبات مدعای خود، دست کم دو تفسیر و توجیه مطرح کرده‌اند. در تحقیق حاضر با قبول فرضیۀ دوم، دلایل سایر صاحب‌نظران طرح، نقد و ابطال گشته و سپس تفسیر بدیع سومی مطرح شده و با استناد به چهار قرینه از آثار خود ابن ‌سینا، مدعای اصلی (‌یعنی التزام و باورمندی ابن ‌سینا به همان تعریف چهارجزئی فارابی و مشهور فلاسفه و صوری تلقی شدن تغییر وی به خاطر انتفای مؤلفۀ «صدق» در تعریف معرفت‌) اثبات شده است.

مساله «اراده الهی » ازجمله مباحث کلام اسلامی است که همیشه مورد توجه متکلمان مسلمان بوده است از این رو ما در این پژوهش به بررسی تطبیقی مساله اراده الهی از دیدگاه سه تن از متکلمان مدرسه حله یعنی خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فاضل مقداد وسه تن از از متکلمان مدرسه اصفهان یعنی علامه محمد باقر مجلسی، فیاض لاهیجی، قاضی سعید قمی در مساله اراده الهی خواهیم پرداخت ودر نهایت مشخص خواهد شد که علی رغم شباهت های این دو حوزه فکری در این مساله یعنی «مرید بودن خداوند»«عدم تجانس اراده خداوند با اراده انسانی»«غیرعلم وقدرت دانستن اراده »وهمچنین پذیرش اراده به معنای «علم به مصلحت»اختلافاتی در این مساله بین دوحوزه فکری مشهود است که می توان به «مخصص بودن »«زاید بودن اراده بر داعی »و«عینیت صفات با ذات »در مدرسه حله وتقسیم اراده به «عزم وحتم»،تفاوت قائل شدن بین «اراده»و«مشیت»، «جزءصفات فعل دانستن وحادث بودن اراده الهی در مدرسه اصفهان اشاره نمود. اما آنچه سبب بروز این اختلاف دیدگاه در این دو حوزه فکری شده است تفاوت در نگاه معرفت شناسی آنهاست چرا که رویکرد متکلمان در مدرسه حله در قبال «اراده الهی »رویکردی فلسفی است در مقابل متکلمان مدرسه اصفهان علاوه بر رویکرد فلسفی رویکردی نص گرایانه را دنبال می کنند.

علم کلام، علمی است که هم، متکلفل استنباط عقاید دینی و هم، موظف به دفاع از این عقاید است. با توجه به این تعریف، وظایفی که بر عهده متکلم است را میتوان اینگونه برشمرد: استنباط (مقام ثبوت)، تبیین و توضیح مطلب، تنظیم، اثبات، رد شبهات، رد عقاید معارض دین (این پنج قسم در مقام اثبات است). در مقام ثبوت متکلم به عقاید دینی دست می یابد و پس از آن در مرحله اثبات به توضیح آموزه های استنباط شده به زبان مخاطبین (تبیین و توضیح مطلب)، دسته بندی(تنظیم)، اثبات گزاره ها متناسب با وضعیت مخاطب، رد شبهات وارد شده و رد عقاید معارض با دین حتی اگر باورمندان به آن عقاید متعرض باورهای دینی متکلم نشده باشند، می پردازد. با توجه به این تعریف از علم کلام و وظایفی که بر عهده متکلم است، هرگاه در صدد شناسایی، ارزشگذاری و داوری درباره اندیشه های متکلمی باشیم، لازم است روش او را در بخش ثبوت و اثبات عقاید دینی مورد توجه قرار دهیم، چرا که روش شناسی در هر علمی به معنای راه رسیدن به معرفت در آن علم است و بدون شناخت آن و فقط با مطالعه گزاره ای عقاید یک متکلم نمیتوان به مجموعه اندیشه های او و احیانا به تناقضات روشی او پی برد و داوری درست و کاملی درباره او داشت. از سوی دیگر، ابن تیمیه از متکلمانی است که نقش اندیشه های او در دگرگونی های عالم اسلام بر کسی پوشیده نیست. اندیشه های کلامی او که در جای جای نوشته های او پراکنده است، تأثیرات غیر قابل انکاری در میان مسلمان داشته است. اما متأسفانه چندان به نقد روش شناسی او توجهی نشده است. با توجه به میزان تاثیر گذاری ابن تیمیه بر جریان های سلفی- تکفیری و نقشی که اندیشه های کلامی او در شکل گیری چنین حرکت هایی دارد و از آنجایی که نقد ریشه ای اندیشه ای می طلبد که بجای نقد گزاره ای آن اندیشه، مبانی روشی صاحب آن اندیشه شناسایی، تحلیل و نقد شود، این پژوهش به نقد و بررسی روش ابن تیمیه در استنباط و اثبات عقاید دینی اختصاص یافت. چیستی و نقد روش ابن تیمیه در استنباط، به معنای شناسایی منابع استنباط و جایگاه و تقدم یا تأخر هر یک بر دیگری، یکی از چالش های پیشروی این پایان نامه است. شناسایی روش او در مرحله اثبات عقاید دینی و نقدهایی که بر تناقضات روشی او وارد است و همچنین روش مواجهه او با مخالفانش از چالش های دیگر این پژوهش است. برای نمونه، در روش استنباط به این مسأله اشاره می شود که در دیدگاه ابن تیمیه، مرجعیت معرفتی ادله نقلی از آنجا ناشی می شود که مصدر آن یقینی و پیراسته از خطا و اشتباه است و برای همه اصناف انسان ها قابل فهم می باشد. بهرگیری همگانی از ادله نقلی موجب شده است که قرآن کریم در آیه 59 سوره نساء همگان را برای رفع نزاع ها و درگیری ها به کتاب و سنت فرابخواند. همین نیز دلیلی بر تقدم ادله نقلی بر ادله عقلی است، زیرا با توجه به گوناگونی اندیشه ها و تفاوت های چشمگیر انسان ها در داوری های عقلی، اگر حل نزاع ها و پایان دادن به درگیری ها متوقف بر آراء و اندیشه ها و قیاس ها و براهین انسانی باشد، راه به جایی نمی برد و فقط موجب بیشتر شدن دامنه اختلاف ها و شک و تردیدها می شود. یکی از نقدهایی که بر او وارد است این است که علی رغم اینکه مدعی حجیت عقل است و هیچ یک از عقل و نقل را بر دیگری مقدم نمی داند اما در اینجا می گوید بر تقدم نقل تصریح می کند و این حرف با مدعای او در بحث تعارض عقل و نقل، ناسازگار است. نمونه ای از روش اثبات ابن تیمیه نیز این است که او گاهی از روش استلزام بهره می گیرد. در روش استلزام، شخص هنگامی که گزاره ای را ثابت می داند، آنچه را لازمه عقلی آن است نیز ثابت می شمارد. ابن تیمیه با بهره گیری از این روش در صدد است که در جهت بودن خداوند را ثابت کند. به این منظور، او در ابتدا گزاره ای استواء به معنای ظاهری آن بر عرش را که به آن معتقد است را مطرح می کند و می گوید بنا بر نص قرآن خداوند متحیز در عرش است. سپس به ملازمه میان تحیز و در جهت بودن اشاره می کند و می گوید: «الجهه و الحیز متلازمان فی الوجود» (بیان تلبیس الجهمیه، ج3، ص14). در نهایت نتیجه می گیرد که خداوند در جهت است. این در حالی است که گزاره ای که روش استلزام بر آن بنا شده است، باطل است استواء بر عرش به معنای ظاهری آن درباره خداوند، صادق نیست. همچنین نمونه ای از روش ابن تیمیه در رد مخالفان بدین شرح است که اساس اندیشه ابن تیمیه در مباحث الهیات بر تجسیم است و هر کس را که قائل به تجسیم نباشد، صاحب بدعه و ضلالت می نامد. این عقیده، مبانی برای اوست. از این رو، در جواب و برای رد مخالفانی که می گویند قول به جسمانیت خداوند مستلزم حدوث و قدیم نبودن خداوند است، می گوید که من قبول ندارم که هر جسمی حادث است، بلکه اجسام به دو قسم اجسام حادث مانند زمین و آسمان و جسم قدیم تقسیم می شوند. او تا آنجا پیش می رود که می گوید: طوایف زیادی از مسلمان و غیر مسلمانان به حدوث همه اجسام اعتقادی ندارند و قائل به جسم قدیم نیز هستند. (بیان تلبیس الجهمیه، ج1، ص373). این در حالی است که جسم، طول و عرض و عمق است و با این سه محدود می شود و محدودیت قرین نیازمندی به غیر است و نیازمندی با ذات الهی سازگار نیست. نقد روش ابن تیمیه در سه مرحله استنباط، اثبات و رد مخالفان یکی از دو بخش اصلی پایان نامه است. درباره چگونگی نقد همانگونه که در بالا اشاره شد، بخشی از نقد، نشاندن تناقض های روشی است که ابن تیمیه مرتکب آن شده است و گاهی علی رغم اینکه روشی را برگزیده است اما در مسیر استدلال به آن توجهی نکرده و بر خلاف مقتضای آن دلیل، گزاره ای را ثابت می شمارد. اما از آنجایی که اشکالات بنایی و تناقضات روشی نمی تواند بطلان یک مکتب فکری را مشخص کند و فقط می تواند منبهی برای باورمندان به آن مکتب باشد تا اشتباهاتش را تصحیح کند، عمده اشکالاتی که متوجه روش ابن تیمیه می شود، اشکالات مبنایی است و مبانی او مورد نقد قرار می گیرد.