آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده از مباحث دامنه‌دار در تاریخ تفکر اسلام و شیعه در باب توحید، مسأله اسما و صفات الهی است که شناخت آن، نقطه آغازین معرفت به مقام ربوبی است. در تاریخ تفکر شیعه این مسأله دارای جایگاه والایی در مباحث کلامی بوده و در مدرسه‌‌های کلامی شیعی به آن پرداخته شده است. از مهمترین مدارس کلامی شیعی، مدرسه کلامی کوفه و مدرسه بغداد است که فعالیت کلامی این دو مدرسه از قرن دوم تا قرن پنجم ادامه داشته و روش و میراث فکری این دو مدرسه بر تفکرات شیعه در ادوار بعدی سایه افکنده است. در مدرسه کوفه معارف از منبع وحیانی دریافت و تحلیل گردیده و عرضه آن بر جامعه اسلامی به شکل عمیق صورت گرفته است. این مدرسه دارای متکلمین شاخصی می‌باشد که به دلیل معاصرت با ائمه (علیهم السلام) دارای فعالیت علمی پویا و پر حجم و پر محتوا در باب اسما و صفات الهی بوده و به دلیل تحت تأثیر قرآن بودن و دسترسی به ائمه توانسته‌اند معارف در این زمینه را با تبیین دقیق در فضای کلامی آن روز با رویکرد صحیح عقلانی تحت هدایت ائمه عرضه نمایند و به دلیل مواجه بودن با تفکر تشبیهِ «اهل حدیث» و تعطیلِ «معتزله» به دقایق مساله اسما و صفات پرداخته و از طرفی هم به دلیل عمیق بودن مباحث آنها و سخت بودن فهم و نظریه پردازی در این زمینه باعث اتهام این متکلمین از ناحیه مخالفین به تجسیم و تشبیه و سایر اتهامات گردیده است. در این مدرسه با وجود اصرار و تأکید بر اثبات خالق، توصیف ذات و صفات خدا به دلیل بینونت خالق و مخلوقات و محدودیت‌های فکری بشر و فراعقلی بودن ذات خدا، ناممکن دانسته شده و معرفت احاطی و معرفت بالکنه نسبت به خدا، خارج از دسترس بشر دانسته شده است و این در حالی است که، امکان توصیف خدا با افعال او و وجود معرفت فطری برای بشر در این مدرسه مورد تآکید قرار گرفته و در این راستا معارف بلندی توسط این متکلمین عرضه شده است.از سوی دیگر متکلمین مدرسه بغداد به دلیل فاصله گرفتن از عصر حضور ائمه (علیهم السلام) و قرار گرفتن در دوره تسلط تفکرات مخالفین بر فضای فکری جامعه اسلامی، به عرضه حداقلی معارف مربوط به اسما و صفات اکتفا نموده و این متکلمین به دلیل عدم پذیرش فضای عمومی جامعه علمی و اجتماع متکلمین معتزلی بصره و بغداد و اشاعره در این شهر، وغلبه نظریه اکتسابی بودن معرفت، به طرح اصل اعتقادات پایه از قبیل چند صفت مهم مانند علم و قدرت و حیات در باب صفات الهی اکتفا نموده و به ذکر برخی تقسیمات برای آن صفات بسنده نموده‌اند.این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به دنبال بررسی مبحث اسما و صفات در دو مدرسه کوفه و بغداد می‌باشد تا به نقاط مشترک هر دو مدرسه در این بحث دست یافته و آن را تبیین نماید تا قرائن و ادله استمرار حرکت کلامی شیعه را آشکار نماید.

علم کلام هرچند از لحاظ محتوا بسیار غنی است، اما از لحاظ روشی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و متکلمان به آن نپرداخته‌اند. مراد از روش‌شناسی علم کلام، بررسی و شناخت راه‌هایی است که ما را به استنباط عقاید و دفاع از آن‌ها رهنمون می‌سازد. بهره‌گیری از میراث کلامی متکلمان نامی شیعه یکی از بهترین راه‌ها در این زمینه می‌باشد. مرحوم علامه حلی، یکی از مؤثرترین متکلمانی است که در تنقیح و تبویب این علم بسیار کوشیده است و ما در این پژوهش، روش‌هایی که ایشان در استنباط و دفاع از آموزه‌های اعتقادی به کار گرفته‌اند را بیان می‌نماییم. مرحوم علامه حلی، در استنباط آموزه‌های کلامی از عقل و نقل بهره می‌برد. ایشان نقل قطعی و اخبار متواتر را در استنباط، حجت می‌داند و خبر واحد را در فروعات کلامی، آن هم در صورتی که از لحاظ محتوا، مدعا را اثبات کند و مخالف ادله‌ی قطعیه نباشد معتبر می‌داند. ایشان همچنین از ظهور آیات بسیار استفاده کرده و معتقد به حجیت آن است، به شرط اینکه مخالفت با حکم عقل نداشته باشد. مرحوم علامه در روش عقلی، هم از کارکرد نظری عقل استفاده می‌کند و هم از کارکرد عملی آن. مرحوم علامه حلی در تبیین گزاره‌های کلامی از روش‌های مختلفی مانند قیاس غایب بر شاهد، استفاده از آیات و روایات و تعریف مفردات استفاده می‌کند. علامه حلی گاهی بر اساس اهمیت آموزه‌ها، گاهی بر اساس آموزه‌های عقلی و نقلی و در برخی مواقع از لحاظ تقدم و تأخر آموزه‌ها در اثبات به تنظیم عقاید پرداخته است. علامه حلی در اثبات آموزه‌های اعتقادی یا از دلیل مبتنی بر عقل نظری استفاده می‌کند یا از دلیل مبتنی بر عقل عملی و یا از دلیل مبتنی بر نقل. ایشان برای کاربردی ساختن عقل نظری از شیوه‌های متعددی چون کشف استلزامات، قواعد بدیهی عقلی مثل استحاله‌ی دور و تسلسل و برهان خلف و قواعد بدیهی فلسفی مانند برهان امکان، برهان لمی و انی بهره می‌برد. پرکاربردترین روش عقل عملی در اثبات آموزه‌ها هم حسن و قبح عقلی می‌باشد. در اثبات گزاره‌ها با استفاده از دلیل نقلی، عقل نیز حضور دارد و با تمسک به ظواهر دلیل نقلی و کشف استلزامات به اثبات گزاره‌های کلامی دیگری می‌پردازد. علامه حلی در مقام پاسخگویی به شبهات با ارائه‌ی پاسخ نقضی و پاسخ‌های حلی، همچون رد لوازم شبهه، نشان دادن مغالطه در شبه و رد مبنای آن، به پاسخ از شبهات پرداختند. علامه گاهی با تخریب دلیل دیدگاه مخالف و گاهی با روش‌های دیگری مثل ارجاع به بدیهیات، استفاده از مسلمات شرعی و ارتکازات متشرعه، به رد دیدگاه مخالف می‌پردازد.

کتاب حاضر، به توضیح گونه‌ای از شناخت خدای متعال می‌پردازد که به آن معرفت فطری می‌گویند. در این کتاب تلاش بر این شده تا در حد امکان با تکیه بر منابع اصیل دینی معنای فطرت و معرفت فطری خدای متعال بازگو شده و بر ویژگی‌های بارز آن تأکید شود. این کتاب از دو بخش مجزا در خصوص توحید و عدل بحث و بررسی می‌کند؛ بخش اول آن در دو فصل به توضیح مطالبی همچون معرفت فطری، موقوف تعریف، حاصل تعریف، مکتب توصیف، راه‌های تذکر و یادآوری معرفت فطری، تسلیم و ایمان بر خداشناسی دینی، روش استفاده از آیات و احادیث در خداشناسی فطری و حقانیت فطرت می‌پردازد. مفهوم عدل خدا، حسن و قبح عقلی و ارتباط آن با عدل خدا، دلیل عدل خدا، نظریه جبر و ارتباط آن با عدل خدا، نظریه تفویض و ارتباط آن با عدل خدا، امر بین الامرین و اثبات آن، قضا و قدر و ارتباط آن با عدل خدا، بداء، شرور و ارتباط آن با عدل خدا، سعادت انسان و ارتباط آن با عدل خدا موضوعاتی است که بخش دوم کتاب را تشکیل می‌دهند.

نگارنده در این کتاب می‌کوشد مباحث مختلف عدل الهی را بر اساس آیات قرآن و احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت آن حضرت مطرح سازد. در فصل نخست، بر اساس تعریفی درباره‌ی عدل، افعال به سه طبقه‌ی عدل و ظلم و فضل تقسیم می‌شود. نویسنده بر همین مبنا، در بحث از شرور بیان می‌دارد که شرور یا در طبقه‌ی عدل قرار می‌گیرند یا در طبقه‌ی فضل، و نیازی به طرح نظریه‌ی عوض نیست. هم‌چنین خداوند می‌توانست جهان دیگری غیر از جهان موجود بیافریند که در آن، برخی شرور این جهان وجود نداشته باشد. در مجموع مباحثی که در کتاب مطرح می‌شود بدین‌قرار است: حسن و قبح عملی و ارتباط آن با عدل خدا، دلیل عدل خدا، نظریه‌ی جبر و ارتباط آن با عدل خدا، نظریه‌ی تفویض و ارتباط آن با عدل خدا، امر بین الامرین و اثبات آن، قضا و قدر و ارتباط آن با عدل خدا، بداء، شرور و ارتباط آن با عدل خدا، و سعادت انسان و ارتباط آن با عدل خدا.به طور کلی عدل از مهمترین اوصاف خداست، و در کنار توحید که زیربنای جهان بینی اسلامی است قرار گرفته است و به همین دلیل اهمیت فوق العاده آن و نقش بنیادین در منظومه معارف اسلامی را نشان می دهد. بسیاری از عقاید اسلامی زیر مجموعه عدل الهی است .بطوری که بسیاری از آموزه های اعتقادی ، حتی آموزه های بنیادی هم چون نبوت و امامت و معاد و نیز آموزه های عملی و اخلاقی دین بدون قبول اصل عدل ، قابل توجیه نخواهد بود. در این کتاب به بررسی و پاسخ شبهات مربوط به عدل خدا پرداخته شده است و هم چنین براساس آیات و احادیث مباحث مختلف عدل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

گفتگوی حاضر در مورد ضرورت فرقه شناسی است و تا معنای فرقه های اسلامی ادامه می یابد. در میانه گفتگو از کاستی های فرقه شناسی و بایسته های آن سخن می رود.

یکی از مباحث مهم مسألهی توحید، تبیین ربط وجود ممکنات با وجود خداوند میباشد. آیا این وجودها با یکدیگر همانندی دارند و یا دو سنخ منفصل از هم میباشد که هیچگونه نسبتی با هم نداشته و متباینند؟ در این زمینه نظریات مختلفی از ناحیه عرفا، فلاسفه و متکلمین بیان شده است. «وحدت شخصی وجود» ، «وحدت تشکیکی وجود»، و «تباین وجودها» از جمله آنهاست. در میان دانشمندان اسلامی از میرداماد و قاضی سعید قمی که نمایندگی دو جریان فکری در حوزهی فلسفی،کلامی اصفهان را عهدهدار هستند دو نظر متفاوت دیده میشود. میرداماد به همسنخی و قاضی سعید به تباین بین وجود خدا و ممکنات قائل بوده است. دیدگاه همسنخی با مبانی فکری میرداماد همنواست. تنها در دو مورد یکی «پذیرش قول اشتهاری درمورد اصالهالماهیهای بودن وی»، و دیگر «نیستی محض خواندن ممکنات در برابر وجود خدا» ، دیدگاه او به تباین نزدیک میشود و با کلیت مبانی او سازگار نیست. نظریهی قاضی سعید قمی در تباین مطلق بین خدا و ممکنات با برخی از مبانی وی مانند قاعده «فاقد شیء نبودن معطی شیء»،قاعده «الواحد» و قاعده «قرب و بعد نسبت به خدا»همخوانی ندارد و با مشکلاتی روبروست. الهیات ایجابی و امکان شناخت احاطهای خدا از لوازم و آثار دیدگاه میرداماد و الهیات تنزیهی و عدم امکان شناخت احاطهای خدا نیز از لوازم و آثار دیدگاه قاضی سعید است که هریک بدانها التزام داشتهاند. اثر دیگر مسألهی ربط وجودی خدا و ممکنات در مبحث جبر و اختیار خود را نشان میدهد. هر یک از دو اندیشمند با تبیین خاص خود امری بین جبر و اختیار را پذیرفتهاند اما در نظر اول پذیرش همسنخی با جبرسازگارتر و پذیرش تباین مطلق با اختیار سازگارتر به نظر میرسد.

نظام مباحث لطیف الکلام در کلام امامیه و در انتقال از مدرسه بغداد به مدرسه حله، دستخوش تغییرات قابل توجهی شد. همین تغییر پرسشی مهم در برابر پژوهشگر قرار می‌دهد که این تطور در چه مسائلی و به چه صورتی رخ داد؟ و چه عواملی در تطور این دست مسائل در کلام امامیه دخیل بود؟ در دوره متقدم دانش کلام برای پاسخ به پرسش‌های عامّ و غیر الهیاتی بخش خاصی در نظر گرفته می‌شد که عمدتاً در مقدمه دانش کلام از آن بحث می‌کردند و از آن برای تبیین و مدلل ساختن مسائل مختلف دانش کلام بهره می‌بردند. از این مسائل به «لطیف الکلام» یاد می‌شد. مسائل کلام لطیف در سه بخش مسائل جهان شناختی، فعل شناختی و معرفت شناختی قابل طبقه بندی است. مطالعه توصیفی آثار متکلمان متقدم امامیه نشان می‌دهد آنان در مباحث جهان‌شناختی از الگوی ترکیبی جزء لایتجزی و عرض ابوالهذیل علاف بهره برده‌اند و بیشتر تحت تأثیر قرائت بهشمیه از این الگو بوده‌اند. بعدها معتزلیان متأخر به سبب تعامل با فلسفه اسلامی در پاره‌ای از مولفه‌های نظام جهان‌شناختی معتزله تجدید نظر کردند و تعریفی جدید از «عرض» و «اکوان» ارائه نمودند. آنان همراه با فیلسوفان مسلمان ایده «شیئیت معدوم» معتزله متقدم را به چالش کشیده، وجود دو عرض «فناء» و «تألیف» را انکار کردند. از سوی دیگر با به رسمیت شناختن منطق تفکر فلسفی توسط اشعریان متأخر، امور عامه فلسفه مشاء نیز وارد ادبیات علمی دانش کلام شد. بدین ترتیب متکلمان امامیه در مدرسه حله میراث دار دو نظام جهان‌شناختی معتزله بهشمیه و معتزله متأخر و نیز دستگاه هستی شناختی فلسفه مشاء بودند. آنان با پذیرش تغییرات ایجاد شده توسط معتزلیان متأخر از یک سو و پذیرش سه مولفه اساسی فلسفه مشاء از سوی دیگر نظام لطیف الکلام خود را تا حد زیادی به امور عامه فیلسوفان نزدیک کردند. در پی این تغییر، مفاهیمی چون «وجود و ماهیت» و «امکان و وجوب» وارد در مباحث امور عامه شد و مفهوم «علت» کلامی به «علت» فلسفی تغییر یافت. در این بین مفاهیمی چون «عرض»، «کون»، «حرکت» و «سکون» نیز به تبع تغییری که توسط معتزله متأخر ایجاد شده بود، تغییر کرد. مولفه‌هایی مانند «صفت»، «سبب» و «فعل» هم به حاشیه رفته و جایگاه خود را از دست داد. با این همه متکلمان مدرسه حله همچنان به وجود جزء لایتجزی باور داشتند و جسم را بر پایه همین مولفه تعریف می‌کردند. آنان بر همین پایه همین مولفه تعریف می کردند. آنان بر همین پایه دلایل اثبات جواهر مجرد را نیز مخدوش می دانستند. این تطور در پی کمرنگ شدن حساسیت های متکلمان امامیه به نظام هستی شناختی فیلسوفان و تحمیل آن بر نظام جهام شناختی کلام متقدمان، به سبب پذیرفته شدن آن توسط مکاتب دیگر کلامی رخ داد.

دکتر علی شریعتی از شخصیت های تاثیر گذار در حوزه اندیشه در دهه های 40 و50 شمسی می باشد. ایشان با قلم شیوا و بیان حماسی در عرصه های مختلف دین نظریه پردازی کرده اند تا جایی که ایشان یکی از اقسام مکتوبات و سخنرانی های خود را "اسلامیات " نامیده است . در مباحث اسلامیات یکی از عرصه هایی که وی به صورت برجسته باب سخن را گشوده، مباحث راهنما شناسی (نبوت و امامت ) می باشد. شریعتی با رویکرد جامعه شناسانه و نگاه اجتماعی به دین در حوزه راهنما شناسی ورود نموده و تفسیرهایی خاصی از ماهیت نبوت و امامت ، ویژگی های پیامبران و امامان، کارکرد بعثت انبیاء و نصب امام ، مهدویت و...ارائه نموده اند. از آنجایی که باز خوانی و بررسی انتقادی اندیشه های اعتقادی شریعتی با بیان علمی و منصفانه مغفول مانده ، در این رساله بر آنیم تا اندیشه های راهنما شناسی ایشان را از منظر کلام امامیه و آیات و روایات به بوته نقد سپرده و ارزیابی نماییم تا بتوانیم اندیشه را با اندیشه تحلیل و نقادی نماییم و از سوی دیگر میزان تطابق آراء ایشان با نصوص دینی و اندیشه متکلمان امامیه سنجیده شود. .